Literatuur. Jaargang 6

[p. 333]

Te Winkel Literatuurgeschiedenis als wetenschap
Marijke Spies

Wat heeft een mens aan ‘te Winkel’? Zeven delen dorre feiten, in stukjes geknipte auteurs en onvindbare registers. Dat massieve monument van geleerdheid en ‘verstandelike nuchterheid’ zoals een recensent het indertijd noemde. Ik moet bekennen dat hij me altijd tijd kost als ik hem opsla. Niet omdat ik niet kan vinden wat ik zoek - aan de plaats van de registers ben ik onderhand wel gewend - maar omdat ik zoveel méér vind en ik niet kan ophouden met lezen: feiten, feiten en nog eens feiten...

De betekenis van Jan te Winkel voor de literatuurgeschiedenis ligt in zijn Ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Daarin zijn de resultaten samengebald van zo'n veertig jaar literatuurhistorisch onderzoek en hebben zijn opvattingen daarover het meest concreet vorm gekregen. Zelfs zijn levensbeschouwing - rationalistisch, liberaal, panneerlandistisch - leeft daarin tot op zekere hoogte nog door.

De rest is verwerkt, opgegaan in de ontwikkelingen na hem, achterhaald, vergeten. Zijn colleges, die erop gericht waren ‘de geest te stalen in een tijd als de onze, waarin verweekelijking van den geest, gemakzuchtige regelloosheid [...] vele profeten gevonden hebben’, maar die volgens een stukje in de studentenalmanak van 1894 ‘ons wel eens deden verlangen naar “la fin du commencement”’. Zijn goeddeels verouderde artikelen en curieuze theoretische beschouwingen. Zijn cultuurpolitieke en politieke pamfletten, inclusief het dwaze gedicht De regenboog der staatspartijen uit 1909, waarin hij zijn, allerminst dwaze, pluriforme maatschappijopvatting uitdrukt in gortdroge regels als:

Slechts dit wil hij ten slotte wel belijen:
De zeven kleuren van de staatspartijen
Zijn hem symbool der zeven groote machten,
Waar onze staat zijn heil van heeft te wachten.

Een tachtig jaar lang leven van work-alcoholisch lezen, noteren, schrijven.

Maar de Ontwikkelingsgang is nog steeds actueel. Het is het enige handboek van ons vak waarvan een fotografische herdruk is verschenen en nog steeds zeg je als docent tegen een student die een onderzoek wil beginnen: ‘Kijk eerst maar eens in Te Winkel.’ Als ik het goed zie, zijn er voor die actualiteit twee redenen. Het boek heeft ongetwijfeld een groot feitelijk belang. Maar het heeft ook een ideëel belang. Op beide aspecten wil ik ingaan.

Het feitelijke belang van de Ontwikkelingsgang ligt in de feiten. Geen handboek geeft er zo veel. Ik sla twee bladzijden op in het derde deel, waar de dichters in de kleinere Hollandse steden besproken worden. Te Winkel noemt daar een twintigtal namen - en over de meesten vermeldt hij nog iets meer - waarvan er niet één in, bijvoorbeeld, het handboek van Kalff voorkomt.

Feiten verouderen nu eenmaal niet. Evaluatieve uitspraken van vroeger hebben ons weinig meer te zeggen en de visie op de samenhangen die men had, is meestal verouderd. Maar het feitenmateriaal dat opgedolven is, dat vormt de harde kern van een wetenschapsgebied. Je moet er niet aan denken dat je zelf nog eens zou moeten beginnen te ontdekken dat ze überhaupt bestaan

Jan te Winkel
Jan te Winkel werd in 1847 geboren. In 1866 ging hij studeren in Leiden, eerst theologie, later letteren. Toen hij in 1872 het advies kreeg de studie te staken, zwaaide hij om naar Groningen waar hij in 1875 zijn doctoraal examen deed. Twee jaar later promoveerde hij summa cum laude op een proefschrift over Maerlants werken, beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw. In datzelfde jaar werd hij leraar aan het gymnasium te Groningen. Hij trouwde in 1878. In 1892 werd hij hoogleraar in Amsterdam. In de jaren 1908-1921 verscheen zijn hoofdwerk, de Ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. In 1918 ging hij met emiritaat, maar omdat hij nog geen opvolger had, bleef hij nog een jaar. In de jaren 1922-1927 verscheen de tweede ingrijpend herziene druk van de Ontwikkelingsgang. Te Winkel overleed in 1927.

[p. 334]

hebben: Abraham Aertsz Plater met zijn Liedt-boecxken, ghenaemt Dordrechts Lijstertje uit 1624, Jacob Jacobsz Vennip uit Gouda met z'n Kort berecht van't Tuchthuis (1611), gevolgd door een ‘esbatementspeelken van vier personagien’, de Rotterdammer Willem Jansz Yselveer, ziel van de plaatselijke kamer ‘De Blaeu Acoleyen’, e tutti quanti.

Het is hem verweten. Zelf verontschuldigt hij zich min of meer en zegt hij aan het slot van zijn ‘Inleiding’, dat hij met de overvloed van namen

geen pralend bewijs van geleerdheid heeft willen geven, maar integendeel eene proeve van groote zelfbeheersching heeft afgelegd, daar hij er in plaats van vijftig wel vijfhonderd had kunnen noemen, maar zich met zorgvuldig overleg bepaald heeft tot hetgeen strikt noodig was om een waren indruk te geven van het werkelijk letterkundig leven, dat hij te schetsen had.

Maar wat ons betreft is het uitsluitend omwille van de feitelijke gegevens dat we zijn boek nog openslaan en had hij nog wel meer mogen geven.

Heel anders ligt het met het ideële belang. Te Winkels Ontwikkelingsgang heeft de grondslag gelegd voor de wetenschappelijke literatuurgeschiedschrijving. En al zal geen wetenschapper van vandaag het boek meer zien als een na te volgen model of de erin gegeven verklaringen overnemen, toch heeft het als zodanig ook nu nog een programmatische betekenis van de eerste orde.

Met zijn opvatting van literatuurgeschiedenis verzette Te Winkel zich tegen twee tendensen, die zich in het laatste kwart van de negentiende eeuw begonnen af te tekenen en in de eerst helft van de twintigste verder zouden ontwikkelen. Zelf duidde hij ze aan als respectievelijk ‘novellistisch’ en ‘critisch-aesthetisch’. Met de eerste aanduiding doelde hij op de intuïtieve literatuurbeschouwing van iemand als Busken Huet, die naderhand in de verhevigde ahistorische vorm zou worden voortgezet



door bijvoorbeeld de jonge Verwey en ook later in de twintigste eeuw nog de nodige aanhang zou hebben. De andere benaming betrof de opvatting die Jonckbloed, ‘godfather’ van de Nederlandse literatuurwetenschap, huldigde, namelijk dat er algemene, niet aan tijd en plaats gebonden, esthetische ‘wetten’, of althans principes, zou den bestaan, die op wetenschappelijke wijze onderzoch konden worden. In deze opvatting valt de eerste aanzet te bespeuren van wat zich in de twintigste eeuw zou ontwikkelen tot de systematische literatuurwetenschap. Tegenover de ene richting stelde Te Winkel het wetenschappelijke, tegenover de andere het historische karakter van zijn opvatting.

Voor Te Winkel was de wetenschap het hoogste dat er bestaat:

Zij vormt de werkelijke eenheid in onze uit zoovele individualiteiten samengestelde menschenmaatschappij, den band, die allen aan elkaar verbindt [...]

zo schrijft hij in 1918 in zijn afscheidscollege. En hij vervolgt:

De wetenschap, die haar hoofddoel vindt in de vermeerdering van kennis, vormt [...] zoowel in haar internationaal karakter den samenhang der volken als in hare continuïteit de richting, die den ontwikkelingsgang der menschheid bepaalt, en dat is het waarom ik haar zoo hoog boven al het andere waardeer.

Inhoud van deze wetenschap was ‘kennis van feiten in hunne onderlinge verhouding en causalen samenhang’, waarbij ‘verhouding’ en ‘samenhang’ door hem gefundeerd werden in het ‘gezond verstand’, dat dan blijkbaar bij iedereen hetzelfde zou zijn. Maar op de theoretische bezwaren die er hedentendage tegen dit laatste in te brengen zijn, hoeven we hier niet in te gaan. Zijn algemene definitie van wetenschap gaat nog steeds op en al doet zijn optimisme wat naïef aan, ik moet zeggen

[p. 335]

dat zijn karakterisering me aanspreekt.

Inherent aan deze opvatting van wetenschappelijkheid is uiteraard die van een zo groot mogelijke objectiviteit. Voor de literatuurwetenschapper betekent dat, dat hij, om met Te Winkel te spreken, ‘zijn eigen aesthetisch gevoel niet probeert onder te schuiven aan dat van den dichter, die hij bespreekt’. Toch is hij wat dat betreft heel wat minder streng in de leer dan zijn faam verluidt. ‘Onbereikbaar objectivisme’ - de woorden zijn van De Vooys - is hem in de schoenen geschoven, waarna men hem dan kwalijk nam op allerlei punten zo objectief niet te zijn geweest. Maar zelf maakte hij een onderscheid tussen de na te streven ‘strikte onpartijdigheid’ in de weergave van feiten en verbanden, en het uiten van een oordeel. Zo schrijft hij in zijn ‘Inleiding’:

En waarom ook zou de beoefenaar der wetenschap zijne vreugde niet mogen toonen, wanneer hetgeen hij in de werkelijkheid aantreft hem sympathisch aandoet, of zij smart behoeven te verbergen bij het vaststellen van hem onsympathische feiten?

Ook in andere opzichten laat hij heel wat ruimte voor de creatieve geest van de literatuurgeschiedenis: diens verbeelding speelt een rol wanneer feiten ontbreken of samenhangen niet duidelijk blijken; bij het schrijven van zijn werk heeft hij ‘vormkracht’ nodig en ‘compositiegave’; de literaire werken zelf moet hij ‘aanschouwelijk voorstellen’. Bepaald lyrisch wordt hij wanneer hij zich voorstelt hoe het voltooide werk er moet uitzien:

Eene eenheid, ondanks de groote verscheidenheid van hetgeen er in behandeld wordt: geen bont kleurenmengelmoes, [...], maar eene schakeering van geleidelijk in elkaar overvloeiende kleuren of eene gelijkmatige afwisseling van schitterende, ook met elkaar constrasteerende kleurvlammen en zachter tinten.

Toch is hij wat dit alles betreft een toonbeeld van gematigdheid vergeleken bij de andere literatuurhistorici van zijn tijd. De Vooys, die ik maar even blijf aanvoeren als representant van het begin-twintigste-eeuwse gevoelen, verwijt hem ook dat:

Zijn inhoudsopgaven zijn degelik en nauwkeurig, maar niet artistiek...

en klaagt over een ‘tekort aan kompositievermogen’, het ontbreken van een

poging om de litteraire ontwikkeling te doen afsteken tegen een kultuurhistoriese achtergrond.

Maar dat is het nu juist. Wat Te Winkel, bij alle erkenning van eigen inbreng, niet probeert te doen, is verder te reiken dan de gegevens toestaan. Dat was begin twintigste eeuw nu eenmaal nog niet zo heel ver. Het kón niet anders, of de beschrijving van het ‘artistieke’ gehalte van een literair werk moest toen nog blijven steken in impressionistische woordkunst, en het traceren van literaire ontwikkelingslijnen en cultuurhistorische verban-

Jan te Winkel (Uit: Catalogus tentoonstelling ‘Jan te Winkel, neerlandicus’, Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, 1985)

den in essayisme. Men ziet dat bijvoorbeeld in zijn grote tegenhanger, de in dezelfde tijd geschreven - en door De Vooys veel positiever gewaardeerde! - Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Kalff. Te Winkel heeft aan die verleidingen niet toegegeven en inderdaad - zoals hij het in zijn ‘Inleiding’ formuleerde - ‘met die voorzichtigheid die de wetenschap van hare beoefenaars eischt’ ervoor gewaakt niet méér te zeggen dan hij voor zijn wetenschappelijk geweten verantwoorden kon. Daarmee heeft hij een norm gesteld die de hele twintigste eeuw door actueel is gebleven. Immers, nergens is het gevaar van een verliteratuurde wetenschap zo groot als juist in de literatuurwetenschap.

Wat Te Winkel en Kalff gemeen hebben, is hun principieel historisch standpunt: beiden ging het om het bestuderen van de historische veranderingen. Maar in overeenstemming met zijn wetenschappelijk credo beperkt Te Winkel zich daarbij - in tegenstelling tot Kalff, die deze ontwikkeling wil ‘toonen, in verband met de gansche maatschappelijke ontwikkeling’ - tot de ontwikkelingen binnen het gebied van de literatuur. Voor de ‘geschiedschrijver der letteren’, zo schrijft hij, zijn ‘de wisselende aesthetische toestanden en de daarvan getuigende kunstwerken in hunne wording en tevoorschijntreding de hoofdzaak, die hij in beeld moet brengen’. De cursivering is van hem.

De ‘aesthetische toestanden’ verschillen en veranderen door de tijd heen. Deze opvatting - door hemzelf bij herhaling verbonden met de invloed die de opvattingen van Darwin op hem hadden uitgeoefend - brengen vanzelf met zich mee dat de literatuurgeschiedenis als kenbaar en bestudeerbaar wordt gezien, los van de eigen literaire smaak. In overeenstemming daarmee ruimt hij, althans in theorie, een grote plaats in voor de literaire opvattingen uit het verleden en voor de historische receptie. Zelfs het inzicht dat de indeling in genres geen universeel gegeven is, ontbreekt niet:

Men bedenke [...], dat niet voor alle tijden de

[p. 336]

soortonderscheiding dezelfde kan wezen, zoodat dan ook zeer verschillende stelsels, die toch ieder op zich zelf juist waren, elkaar hebben kunnen opvolgen en vervangen.

En terecht trekt hij daar de consequentie uit:

Bij de toepassing van eenig stelsel op de historische behandeling der letterkunde zal men daarmee dus rekening moeten houden.

Maar ook hier speelt de toenmalige stand van wetenschap hem parten: studies op die gebieden ontbraken nog vrijwel geheel, met als gevolg dat het literatuurhistorisch proces bij hem in de praktijk in hoge mate verengd is tot een geschiedenis van invloeden. En weer werd het hem niet in dank afgenomen. Van Mierlo, toch al op hem gebeten van wege zijn onbegrip voor de katholieke middeleeuwen, schreef in 1923:

Wat hij biedt is geen omvattende geschiedenis, maar slechts de opeenvolging der literaire gebeurtenissen; en niet eens de eigenlijke ontwikkeling ervan, maar slechts het verloop, den gang [...]. Naar een uitbeelden van wat gewoonlijk ontwikkeling heet [...] heeft hij niet gestreefd.

En De Vooys oordeelde al niet anders.

Maar vooralsnog raakte de hele preoccupatie met historische veranderingen uit de aandacht. Een enkeling als W.A.P. Smit zette Te Winkels lijn in zoverre voort, dat hij zijn aandacht vooral richtte op de bestudering van de literaire werken in relatie tot de poëticale opvattingen van waaruit zij zijn geschreven. Maar het zou duren tot in de jaren zeventig totdat de literatuurgeschiedenis weer in de mode zou komen. Toen pas bleek hoe vooruitziend Te Winkel eigenlijk was geweest, met zijn aandacht voor literaire theorie, receptiegeschiedenis en historische genreleer. Ook op die punten blijkt hij, over tientallen jaren heen, normen te hebben gesteld, normen waaraan hij zelf in de verste verte nog niet kon voldoen.

‘Aesthetische toestanden’...In het centraal stellen van ‘schoonheid’ als categorie, al is het dan historisch veranderlijke schoonheid, herkent men de vroeg-twintigste-eeuwer. Wij hebben de neiging zelfs dát historisch te relativeren. Maar in elk geval geeft de term aan dat ook voor hem literatuurgeschiedenis deel uitmaakte van een omvattender kunst- en in algemene zin cultuur- en geestesgeschiedenis. Hij zegt het zelf trouwens bij herhaling. In die zin kan de befaamde uitspraak van Kalff, ‘Literatuurgeschiedenis is kunstgeschiedenis’ dan ook niet gezien worden als tegen hem gericht.

De geestesgeschiedenis waaraan hij een bijdrage wilde leveren was die van de ‘Nederlandsche stam’, het ideële Groot-Nederland, waar Vlaanderen en Zuid-Afrika evengoed bijhoren als Holland en Limburg: ‘een ideëel rijk zonder bepaalde grenzen, over de heele aarde verspreid’. Als iets in zijn opvattingen gedateerd lijkt, dan dit wel. Of zou ook ‘Nederlands geestesmerk’ bij het langzamerhand wegvallen van nationale grenzen weer een eigen nieuwe actualiteit beschoren zijn?

Literatuuropgave

Het leven van Jan te Winkel is uitvoerig beschreven door diens wetenschappelijke geestverwant A.G. van Hamel in het ‘Levensbericht van Jan te Winkel, 1847-1927’ in de Handelingen van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden en levensberichten harer afgestorven medeleden 1927-1928. Leiden 1928, p. 146-167. Zijn wetenschapstheoretische opvattingen heeft hij zelf het meest uitvoerig uiteengezet in de omvangrijke ‘Inleiding’ tot de Ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde (2e druk, dl. 1, Haarlem 1922, p. 4-104). Belangrijk in dit opzicht is ook zijn Afscheidscollege op maandag 10 juni 1918 gegeven (Haarlem 1918). Voor zijn plaats binnen de literatuurwetenschappelijke ontwikkelingen van zijn tijd, zie: M. Spies, ‘Van mythes en meningen: over de geschiedenis van de literatuurgeschiedenis’ (in: Marijke Spies [ed.], Historische letterkunde, facetten van vakbeoefening, Groningen 1984, p. 171-193).

Wat is de toekomst van de Nederlandse letterkunde? Zie p. 361