Literatuur. Jaargang 6

[p. 283]

Heeft de schrijver een taak?
Herman Pleij

Deze tekst is uitgesproken bij de slotzitting van het 53ste Internationale pen Congres, dat van 7-12 mei 1989 te Maastricht gehouden werd. Het thema luidde: Het einde van de ideologieën. In deze redevoering is de stelling toegespitst op de vraag of de auteur in de huidige samenleving nog wel geacht wordt een taak te hebben. Of is hij eerder een ontregelende amuseur? En in hoeverre verschilt die ‘taak’ dan met wat vroeger van hem verwacht of geëist werd?

Tot de bekendste voorstellingen waarmee Nederlandse schoolkinderen de wereld van de literatuur worden binnengeleid behoort een tekening van omstreeks 1900, waarop de vermaarde schrijver Multatuli is geportretteerd, druk in de weer met het blauwbekkend scheppen van zijn meesterwerk Max Havelaar Voor deze anrikoloniale roman, naar de literaire opvattingen van die tijd (1985) uitermate slordig gecomponeerd (inmiddels zien wij dat anders), had hij maar een maand of iets meer nodig. Dat plaatje nu lijkt zowel voor die haast als voor die (ogenschijnlijke) slordigheid een verklaring te geven. De schrijver zit te lijden. Met zijn jas aan, de hoed op en de linkerhand in de broekzak schrijft hij gezeten aan een eenvoudige keukentafel vellen vol met een kroontjespen. Kennelijk opgejaagd door de bittere kou in wat wel een onverwarmd zolderkamertje moet zijn, is hij zo gedreven bezig dat zijn pen de verwoording van zijn gedachten soms vooruitsnelt: op de vloer liggen twee verfrommelde blaadjes, die het op het laatste moment verkorven hebben.

Schrijven is geen pretje, werd ons op school aldus ingeprent. Mocht men zich op dit vlak gaan bewegen, dan kon het bij deze geweten zijn dat het liegen van de waarheid - zoals Multatuli zelf de essentie van het schrijven wel aangaf - niet op enige maatschappelijke waardering hoefde te rekenen. Of bedoelde Braakensiek, de maker van de tekening, dat men die pas zou vinden na louterende ontberingen op het terrein van de primaire levensbehoeften? Moeten wij begrijpen dat schrijven dan wel lijden is, maar dat in het verschiet daarvan bij het formuleren van welgeslaagde waarheden toch een erkenning zou volgen, misschien wel navenant aan de geleden ontberingen? Men kan tenslotte moeilijk volhouden, dat het Multatuli daaraan met deze roman ontbroken had, al behoorde het evenzeer tot de vervulling van zijn schrijverschap om luidkeels het tegendeel te blijven verkondigen. Op die manier werd in feite voor ons schoolkinderen het schrijverschap gesacraliseerd. De

Jeroen Bosch, ‘Johannes op Patmos’ (Berlijn, Dahlem)

grootste schrijver aller tijden aan Neêrlands stam had zitten kleumen aan een houten tafel, tevens geplaagd door honger en dorst nemen we tegelijk maar aan. Dat had hij over voor de waarheid en dus voor ons. En nog steeds was het zaak om ons daarvan periodiek duchtig te doordringen.

Aan de meer religieus geschoolden, die ons onderwijs in diverse soorten voortbrengt, drong zich de vergelijking met de Verlosser moeiteloos op. Deze be-

[p. 284]

woog zich immers ook op het scherp van Woord en Vlees temidden van gevarieerde ontberingen. Bovendien had hij eveneens extreme kou gekozen om het te vervangen lijden zo hoog mogelijk in te zetten. Middeleeuwse kerstliedjes laten hem niet alleen blauw van de kou maar soms zelfs half ingevroren ter wereld komen, allemaal om duidelijk te maken dat lijden in de zin van lichamelijke kastijding - de ziel hing immers in een aardse drekzak die louter door driften geregeerd werd - een voorwaarde was voor het vestigen van de ultieme waarheid. Daarin moest de schrijver dan wel op God lijken. Evenals de Schepper had ook hij een taak. En evenmin waren bij hem de secundaire arbeidsvoorwaarden gunstig te noemen. Integendeel, het opvallende gemis daaraan zou juist een voorwaarde zijn voor de uitoefening van die taak. En ook hun positie ten overstaan van het ‘volk’ verschilde weinig. Vrijwel niemand toonde een spoor van begrip, de meesten moesten telkens weer uitgelegd krijgen welke taak vervuld werd, overigens zonder enig blijvend succes. Niet alleen schrijven was lijden, van scheppen in het algemeen kon men dat evenzeer beweren.

De postromantische opvatting van het schrijverschap is zeer religieus gekleurd. Bijna niemand wil de schrijver en zijn taak kennen. En niet dan na de grootste ontberingen slaagt slechts een enkele auteur erin zijn zending met zeker succes te vervullen, al zal hij zelf de eerste zijn om dat te ontkennen. In dit licht bezien kost het mij nog steeds de grootste moeite enig geloof te hechten aan schrijvers, die per vliegtuig rond de wereldbol reizen om hun aldus gevleugelde woorden aan ruim voorziene banketten te komen overhandigen. Maar de school richt wel meer onheil aan, dat schrijvers een levenlang moeten rechtzetten. En de socialist Braakensiek voerde zo te zien maar één schrijverstype de twintigste eeuw in op deze manier. Er waren toch ook wel andere?

Inderdaad. Het plaatje van de lijdende schrijver is slechts de helft van een groter geheel. Zijn religieus

De tekening van Braakensiek, met links Busken Huet en rechts Multatuli

gemodelleerde Verlosser in de gedaante van Multatuli flankeerde hij met het type van de geslaagde schrijver, dat hij kennelijk verafschuwde. Deze verleende hij de trekken van de auteur Busken Huet. Tegenover de gure behuizing van Multatuli zit deze als geparfumeerd entertainer in een rijk interieur duidelijk niets te doen. Verveeld kijkt hij naar een hondje, dat de melk oplikt uit een schoteltje waarvan Multatuli wel pap zou lusten. Maar die werkt tenminste dat het een lieve lust is! Tegenover de auteur met een taak, een opdracht, een roeping en hoe dan ook een maatschappelijke betekenis van belang staat de amuseur, allesbehalve gedreven en daarom maar wachtend op het toeval van de volgende winstgevende inval waarmee hij zijn publiek zou kunnen behagen.

Ook de taak van dit andere type is allesbehalve duidelijk, laat staan zijn maatschappelijke betekenis. In ieder geval wordt hij rijk, tenminste op aarde. Zijn taak is het bovenal om geen taak te hebben. Hij is er om te verstrooien, op divers niveau maar voor de elite graag zo beschaafd en esoterisch mogelijk. Thans lijkt hij op het type auteur van wiens werk over de hele aardbodem tienduizenden exemplaren verkocht worden, met een leesdichtheid van zeg één op de honderd. De overige negenennegentig liggen op rooktafels om aan te geven op welk niveau men aangesproken wenst te worden. Anders dan van het type Multatuli wordt van hem geen geïdealiseerde held verlangd, geen voorbeeldige hemelbestormer of andere onrechtbestrijder. Hij dient slechts de werkelijkheid te vergulden, mogelijkheden ter maatschappelijke onderscheiding aan de lezer te suggereren, en vooral vluchtcircuits te bieden voor de grimmige en eenmalige loop van de geschiedenis. Maar niemand zal dit ooit willen omschrijven als zijn taak. Het is hoogstens een opgave die hij zichzelf stelt, niet alleen uit ijdelheid of winstbejag maar inmiddels evenzeer uit even ongrijpbare als geïndividualiseerde motieven die graag schuil-

[p. 285]

gaan onder een artistieke paraplu.

De gedreven, lijdende schrijver staat allang niet meer tegenover de waardevrije amuseur. De laatste is aanzienlijk geëmancipeerd in de loop van de twintigste eeuw, althans in de westerse wereld. Hij is de ware literaire kunstenaar geworden, die zich los van God of gebod heeft leren ontplooien. De gedachte dat de schrijver een taak zou hebben in termen van maatschappelijk nut vervult ons nu met afschuw. Zo'n situatie zou per definitie elke mogelijkheid tot kunst op voorhand uitsluiten. De enige missie die een auteur behoort te hebben is een artistieke, en het kompas daarvoor draagt hij zelf. Zo gauw hij zich door een ander laat sturen, of zelfs door zoiets als een ‘boodschap’, vertrekt de kunst schielijk door de achterdeur. Literaire kunst laat zich niet dwingen en kan nooit dienstbaar zijn, anders verliest zij meteen haar naam. Binnen zo'n literatuuropvatting is er geen plaats meer voor geïdealiseerde helden in de romans, het adverteren van betere werelden dan wel het bepleiten van een schoner milieu. Zulke romans verschijnen wel, maar ze worden meteen tot het onnozele stukgoed gerekend dat al dan niet met opzet de regels uit de hogeschool der literatuur met voeten treedt.

Wat doet de moderne literatuur dan wel? Is het haar taak om in serie radeloze mensbeelden op te leveren? En geeft de huidige overdaad daaraan niet evenzeer een ‘bestelling’ aan - en dus een taak voor de schrijver - ook al behoort het kennelijk tot het vereiste literaire spel om net te doen alsof zo'n taak niet bestaat? Volgt het wezenlijke bestaan van zo'n taak nog niet veel duidelijker uit de moderne schelmenliteratuur, waarin ‘helden’ geportretteerd worden die als volstrekt baatzuchtige eenlingen in staat blijken de hele wereld met haar dolgedraaide bureaucratieën aan hun laars te lappen? Adverteert de moderne schrijver niet een nieuwe held die wars van alle ideologieën een eigen koers leert varen, gebaseerd op de pragmatiek die het dagelijks bestaan op aarde aanreikt? Maar dat zijn allemaal vragen voor literatuurhistorici, die nooit schrijvers voor de voeten mogen lopen. De vraag hier is van principieel andere aard. Scheppen schrijvers zulke romanfiguren of laten zij zich die opdringen? Bespelen schrijvers een markt of plaveien ze deze met nieuwe modellen? En nog staat de literatuurhistoricus in de hoek voor zich uit te mompelen. Vandaar een laatste formulering, die hem in wezen voor het heden helemaal niet aangaat: hebben schrijvers een taak?

Zoals gezegd is die vraag niet erg populair. Kunstenaars en broedende kippen moet men niet storen. Maar bij de laatste weet men over het algemeen wat eruit komt. Of is dat bij kunstenaars eigenlijk ook het geval, al mag men dat dan niet hardop zeggen? Wil men al in Nederland over de taak van de schrijver praten, dan kiest men snel de neutrale vluchtweg van taalbouwer. Wat men zich daarbij moet voorstellen, weet niemand. Maar men knikt instemmend, staat toe dat een bekende auteur eens een stukje in de krant schrijft tegen de zoveelste spellingshervorming (een nationale folklore die haar weerga niet kent) en leest ijlings verder in het sportkatern, waar de bal steeds maar rond blijft terwijl in het gunstigste geval de exercities van superieur taalgebruik ongeopend op het al genoemde rooktafeltje liggen. Maar heeft de schrijver nog een andere taak dan in stilte en ongelezen de taal te verbeteren?

Het is opmerkelijk hoe sterk de maatschappelijke taakopvatting uit deze sector van de menselijke bedrijvigheid verdrongen is sinds de romantiek, terwijl dienstbaarheid voordien volstrekt vanzelf sprak. Het contrast is zelfs zo onnatuurlijk, dat het opnieuw de vraag wettigt of dit dan niet een kunstmatige dekmantel is om iets geheel anders te verhullen, namelijk het wegvallen van individuele opdrachtgevers en sponsors waardoor het uitvoeren van een taak in de lucht is komen te hangen. Vanaf de vroegste vormen van literatuur tot aan het einde van het preïndustriële tijdperk werd literatuur besteld. Aanvankelijk vroeg men vooral om de verering van helden, heiligen en martelaren, te zamen met opzwepende gezangen over de verrichte krijgsprestaties en braspartijen. Daarmee voorzag een gemeenschap zich van een identiteit, die in een peilloos verleden te grondvesten bleek. En daardoor werd die gemeenschap sterker, aangezien haar daden gelegitimeerd mochten heten, zodat er ook op de uitbreiding van de eigen belangen aangedrongen kon worden. Op die wijze hoefde er over de functie van literatuur geen twijfel te bestaan. Zij was er ter versiering van de macht en zij diende die rol te vervullen op welluidende wijze.

Deze geknechte kunst, die het patroon vormt van het literaire leven van Homerus tot Goethe (en ook nog wel een beetje daarna), is zelf nooit gebukt gegaan onder dergelijke kwalificaties. En zelfs de neerbuigend bedoelde veroordeling tot ‘tendenskunst’, evenzeer een negentiende-eeuwse uitvinding uit de sierwinkel van de losgezongen esthetiek, zou de schrijvers van toen als zeer adequaat zijn voorgekomen bij wijze van welverdiende eretitel. Wat werd er immers anders van hen verwacht? Toch is in feite op deze titel de complete literatuur van het ‘ancien régime’ veroordeeld, die immers in hoge mate alleen bij de gratie van de opdracht daartoe mocht bestaan.

Maar waren al die auteurs dan in principe gekneveld, in tegenstelling tot de vrije auteurs (of het ideaal daartoe) van nu? Kenmerkend voor die moderne gedachte is ook de speurtocht van literatuurhistorici naar ‘vrije’ stemmen in het verleden, van auteurs die ondanks alles geen blad voor de mond namen en rechtuit zouden dichten wat hun voor hart en tong kwam. Deze typische projectie van een modern wereldbeeld op literatuur uit het verleden reduceert deze tot een simpele letterbak, waaruit zich elk gewenst bewijs laat graaien. En zo men wil, kan men daarin dan ook de desperado's van het vrije woord aantreffen. Die zouden met permanent gevaar voor eigen leven steeds gezegd hebben wat zíj wilden en niet hun opdrachtgevers. Men denkt dan aan schrijvers als François Villon, en ook wel aan onze Willem die Van den vos reynaerde maakte.

[p. 286]

Zulke a-historische constructies strelen slechts een vooropgezet gelijk. Om te beginnen wordt er voor de zoveelste keer met typisch westerse arrogantie een concept van ‘vrijheid’ gelanceerd, dat voor alle tijden en streken de dienst moet uitmaken en dus beslist over wat goed is en wat fout. De vrijheid van een middeleeuws auteur was niet zozeer in menig opzicht groter dan nu, maar vooral ook anders. Vervolgens stelde hij zich ten doel na een verworven of aangezegde opdracht om het bestelde onderwerp op nieuwe (namelijk toepasselijke) wijze volgens de regels van de kunst (dat wil zeggen op retoricale basis) naar oude modellen uit het bijbelse, klassieke of middeleeuwse verleden vorm te geven. Behoeft de recente weelde van de koopmansstad Amsterdam een cultureel fundament, dan betoogt Joost van den Vondel op even verlangde als onnavolgbare wijze hoe gerechtvaardigd deze rijkdom wel is, waarvan het einde bovendien nog niet in zicht was: de dichter moest ook ziener zijn. En daarom worden in zijn tragedie de Gijsbreght van Aemstel uit 1637 enige historische bewijsplaatsen in veelzeggende serie geschakeld, waardoor de gevestigde macht van Godswege aangetoond en gestaafd mocht heten. Troje ver voor Christus' geboorte en het Amsterdam van de dertiende eeuw waren vernietigd door oorlogsgeweld om nieuwe bloei mogelijk te maken. En dat laatste konden de tevreden burgers in de nieuwe schouwburg naar hartelust beamen: zo was het inderdaad gegaan!

Deze literaire overtuigingskunst kende het grootste succes, wanneer de auteur blijk gaf van virtuositeit in het opnieuw redresseren en combineren van de bekende modellen tot hogere en vooral onverwachte verbanden, in het licht van de eigen actualiteit en onder toepassing van de juiste vormgevingsprincipes. De notie ‘oorspronkelijkheid’, die thans het huidige literatuurbegrip terroriseert, speelt hierbij geen rol of wordt zelfs in negatieve zin gehanteerd. Zomaar wat verzinnen kon iedereen, daar was geen kunst aan. Misschien achtte men originaliteit als waardering wel van toepassing op de techniek, die de auteur demonstreerde bij het verrassend combineren van de bekende stof en het hanteren van de regels.

In ieder geval bood hem dat zoveel ruimte, dat wij op grond van de huidige smaak naar hartelust grote auteurs uit dat verleden kunnen herkennen, ook al willen we niet zien onder welke condities en met welk materiaal deze aan het werk togen. Hun virtuositeit heeft hen zoveel bij het bestelde literaire werk doen aanrichten, dat er ook voor de postromantische esthetiek nog voldoende uit te halen valt. Of kunnen we beter zeggen: in te leggen? Hoe dan ook blijkt dienstbaarheid van de kunstenaar het scheppen van tijdeloze schoonheid naar huidige smaak in het geheel niet in de weg te staan. Nog steeds (of misschien wel steeds meer) beschouwen wij de Italiaanse renaissancekunst als vrijwel ongeëvenaard in alle tijden, een oordeel dat wij delen met de scheppers en opdrachtgevers daarvan, zij het dat de gronden daarvoor in hoge mate verschillen. En het kost de grootste moeite om aan te nemen dat zo'n bijna totalitaire kunstperiode ook tot de verworvenheden van het postromantische tijdvak zal behoren. Niet alleen vinden wij dat zelf al niet voor die negentiende en twintigste eeuw, de gedachte dat men over vijf eeuwen gapend van verlangen in ‘renaissance’-termen over deze tijd zal spreken komt ons absurd voor.

Dan moeten we wel bedenken, dat nu juist die algemeen aanvaarde topliteratuur - van een vrijwel onverwoestbare tijdeloosheid en geschikt voor welke vorm van inlegkunde ook - ontstaan is in situaties, die zich kenmerken door een strikte dienstbaarheid en een welomschreven taakstelling van de auteur: Homerus, Dante, Shakespeare. Moet men zich dan niet durven afvragen of het wel zo gelukkig is, dat de huidige auteur geen taak mag hebben in de maatschappij en geen concrete opdrachten meer krijgt of heeft? Komt zoiets een enkele keer voor, bij voorbeeld ter gelegenheid van de jaarlijkse Boekenweek, dan wordt het produkt met de grootste argwaan bekeken. Soms stelt men opgelucht vast, dat de auteur zich er niet van afgemaakt heeft, hetgeen men kennelijk als een normale afwikkeling van zaken beschouwt wanneer een auteur het ‘schrijf-of-ik-schiet’ op de borst gedrukt krijgt. Ook andere gelegenheidsprodukten - men kon dat vaststellen bij de zojuist gepasseerde Boekenweek - worden in principe negatief gewaardeerd als uitingen van hoerige geldzucht. De ware schrijver leeft op water en brood, en valt niet te dwingen,

Boekenweekgeschenk 1989

zodat de uitgever die van een auteur diens manuscript of floppy's op de afgesproken datum mag ontvangen door de grootste achterdocht bevangen raakt of hij wel met een echte auteur van doen heeft.

Of heeft de schrijver aan het eind van de twintigste eeuw een geïmpliceerde taak, een opdracht waarover iedereen het heimelijk eens is, inclusief de clausule dat daarover beter niet gepraat kan worden? Die zou dan kunnen liggen in het welluidend en overtuigend aanleveren van fictieve experimenteervelden voor emoties en redeneringen, die in het werkelijke bestaan onwrikbaar zijn geworden, verlopen, voorbij of zelfs verboden. Wanneer daarin de taak gelegen is van de moderne auteur, wordt ook begrijpelijker waarom de beheerders en aanhangers van totalitaire ideologieën zo'n angst hebben voor fictie, die toch uit louter verzonnen verhalen bestaat.

[p. 287]

Maar kennelijk wordt daarin op aanstekelijke wijze de bestaande orde op een dodelijke manier ontregeld, uitgerekend in een tijdvak waarin de helft van de wereld zich massaal tracht te bevrijden van welk ideologisch schrikbewind dan ook. Fictie biedt de enige mogelijkheid om de gemaakte keuzen nog eens terug te draaien, de verweesde opties alsnog te beproeven en de betrekkelijkheid van elke keuze te demonstreren.

Op die manier vormt literatuur, en dus de auteur, een mentaliteitsmotor van de eerste orde. Hij maakt gedachten aan met de ene hand en veegt ze weg met de andere. Hij experimenteert met wat er is tot wat er zou kunnen komen of nooit zou mogen zijn, hij ontregelt wat daardoor sterker wordt, dragelijker of juist verdwijnt. En daarom zijn er weinig riskanter en tevens attractiever plaatsen te vinden in een maatschappij dan juist haar literatuur, die zij niet alleen voortgebracht heeft maar die haar evenzeer een onvervreemdbaar gezicht schonk, tegelijk kastijdende vriend en liefhebbende vijand. Wanneer het naoorlogse Nederland dramatisch herrijst in een even onnozel als aandoenlijk elan van absolute eensgezindheid, dan is er een even vrije literatuur die zulke gevoelens niet corrigeert maar ontregelt, problematiseert. In De avonden (1947) van Gerard Reve verschijnt de antiheld Frits van Egters, die zichzelf en de wereld uitsluitend door lichamelijkheden geregeerd ziet welke hij vervolgens alleen in termen van verval wenst te beschrijven, en dat geldt dan ook voor die wereld. Willem Frederik Hermans voegt hem in zijn romans een peloton verwanten toe. Daar had de Nederlandse samenleving recht op en behoefte aan, al waren er maar weinigen die toen zo dachten.

Misschien is ‘ontregelen’ wel een sleutelwoord in die impliciete taakstelling dat op transport kan. Ook vroeger lijkt ontregeling naast de concrete opdrachten een kennelijk zeer gewilde maar weinig hardop gehoorde vraag aan de auteur geweest te zijn. Het is namelijk opmerkelijk hoeveel schelmen de wereldliteratuur van alle tijden bevolken, als personificaties van een hyperindividueel vermogen om alle courante krachten en machten in een geordende samenleving met enkele handomdraaien totaal te ontwrichten. Zijn zij de exponenten van een dialectiek, waartoe het gezeten wereldburgerschap in welke orde dan ook steeds uitnodigt? Schuilt in elk geregeld levend mens steeds de vorst, die niet kan bestaan zonder zijn nar die hem van tijd tot tijd laat zien dat zijn zekerheden op niets berusten en dus op elk moment weggeblazen kunnen worden? Is alleen op die manier een strak geordend bestaan te verdragen? En is het dan de literatuur, die de rol van permanente ontregelaar op grond van een maatschappelijke noodzaak moet spelen?

Een literatuur met die taakstelling lijkt van alle tijden te zijn. Verhelderend is het voorbeeld van de Uilenspiegel uit de late middeleeuwen, die vanaf zijn verschijnen het podium niet meer verlaten heeft, omdat hij in die rol van ultieme ontregelaar steeds weer attractief blijkt. Hij laat zien dat iedereen, van vorst tot schoenlapper,

Titelhoutsnede van de oudste ‘Ulenspieghel’-editie uit circa 1520 (Kopenhagen kb)

slachtoffer te maken is van de regels en codes waaraan men zelf gelooft. Met de simpelste trucs (woordspelletjes, quasi-logica) haalt hij iedereen onderuit. En telkens worden zijn avonturen weer gelezen door een publiek, dat allerminst zijn optreden goedkeurt en zou opteren voor een totale anarchie, maar dat zich tijdelijk moet kunnen bevrijden van de drukkende last die de aanvaarde regelsystemen opleggen. En dat het leven aanvaardbaar vindt in het licht van de telkens aangetoonde betrekkelijkheid van regels, die daarom ook desgewenst veranderd of aangepast zouden kunnen worden. Uilenspiegel is de ontregelaar in persoon, des te authentieker omdat hij er zo duidelijk niet van profiteert en daarom geschikt om telkens weer benut te worden.

Illustratief voor het wezenlijke van deze functie in alle maatschappijvormen is de vergelijking van zijn streken met die van de pastoor van Kalenberg, welke in dezelfde tijd werden opgetekend en soms letterlijk overeenstemmen. Alleen die pastoor, minstens zo populair rond 1500 in West-Europa, is totaal uit de belangstelling verdwenen terwijl Uilenspiegel steeds weer moet verschijnen. Het verschil in hun optreden - en dus hun bruikbaarheid voor later eeuwen - blijkt uit kleine details bij de overeenkomende trucs.

Uilenspiegel kondigt aan dat hij kan vliegen. Hij klimt op de toren van een raadhuis en begint met zijn armen te zwaaien. Een enorme menigte gaapt hem in angstige spanning aan. Zal hij straks echt door de lucht vertrekken? Wanneer de spanning ten top gevoerd is,

[p. 288]

lacht Uilenspiegel tenslotte iedereen hard uit. Natuurlijk kan hij niet vliegen, dat kunnen mensen nu eenmaal niet zoals elke zot hoort te weten. En dat kan het goedgelovige publiek in zijn zak steken. Zoals steeds weet Uilenspiegel dan ternauwernood aan de volkswoede te ontkomen. Zonder er een cent beter van geworden te zijn.

En daar ligt nu juist het verschilpunt met de pastoor, van wie dezelfde anekdote verteld wordt. Maar hij doet het om een partij bedorven wijn uit zijn kelders te kunnen slijten aan de wachtenden in de felle zon onder de toren. Is die eindelijk verkocht door de koster, dan houdt hij op met klapperen en confronteert zijn parochianen met hun zotte lichtgelovigheid. Deze pastoor is een slimme profiteur, die de menselijke conditie ten eigen voordele uitbaat, een type waaraan de laat-middeleeuwse burger uit emancipatorische overwegingen behoefte had. Maar die behoefte was tijdgebonden, anders dan die aan de ontregelaar die in principe alles ontkracht en problematiseert, zonder persoonlijke winstoogmerken.

Het ontregelen van systemen, emoties en ervaringen, zou dat dan niet de taak moeten zijn van de moderne schrijver? Wanneer daar gronden voor zijn, betekent dat automatisch dat een gemeenschap hem daar nooit met zoveel woorden om hoort te vragen. Het kan dus moeilijk om iets anders gaan dan een geïmpliceerde taak. Maar de schrijver dient wel de gelegenheid te hebben om deze te kunnen uitvoeren, in het belang van die ‘opdrachtgevende’ maatschappij zelf. Daarbij is het beslist niet nodig, dat hij honger lijdt, dorst of kou. En bovenal dient men te waken voor wat het definitieve failliet van welke taakstelling dan ook voor een auteur in de moderne maatschappij moet zijn: adres onbekend.