Literatuur. Jaargang 6

Signalement

Censuur

Het negende Engels-Nederlandse historische congres, in 1987 gehouden in Londen, had als thema de censuur en de pers in Engeland en Nederland door de eeuwen heen. Onder redactie van A.C. Duke en C.A. Tamse zijn de toen gehouden lezingen gepubliceerd als deel ix in de serie Britain and the Netherlands: Too mighty to be free; censorship and the press in Britain and the Netherlands (Zutphen: Walburg Pers, 1988; 206 p., ƒ 45,-). Door de gebeurtenissen rondom Rushdie is de actualiteit van het onderwerp de afgelopen tijd alleen maar groter geworden. De Bijenkorf-publikatie van C.J. Aarts en Mizzi van der Pluijm, Verboden boeken. Verboden door pausen en dictators, puriteinen en boekenhaters (Amsterdam 1989; 224 p., ƒ 14,90) kon daarop inhaken.

In tien opstellen wordt in Too mighty to be free beurtelings de situatie in Engeland en Nederland belicht. H.K.F. van Nierop geeft een uitstekende samenvatting en een helder overzicht van ‘Censorship, illicit printing and the Revolt of the Netherlands’ op basis van de tot op heden verschenen (niet verboden) literatuur over dit onderwerp. S. Groenveld sluit daarbij aan met zijn verhandeling over ‘The Mecca of authors? States Assemblies and censorship in the seventeenth-century Dutch Republic’. Hij brengt dat Nederlandse Mekka in kaart via een aantal tabellen die verbodsbepalingen en boetes behelzen van de Staten Generaal en de Staten van de provincies in de periode 1575-1700. Een van de conclusies is, dat vooral geschriften van politieke inhoud door verbodsbepalingen getroffen worden, meer dan die van religieuze aard.

De periode 1780-1810 maakt een einde aan de louter administratieve censuurmethoden, maar die verworvenheid werd weer ingeperkt door Napoleons politiestaat, aldus A.H. Huussen jr. in ‘Freedom of the press and censorship in the Netherlands, 1780-1810’. H.J. Scheffer deed onderzoek naar ‘The influence of the Dutch newspaper owner on the content of his newspaper before and after 1900’. Nederland heeft geen echte krantebaronnen, maar H.M.C. Holdert van De Telegraaf leek er een beetje op. De ontwikkelingen bij de nrc en het Algemeen Handelsblad komen uitgebreid aan de orde. Hoewel de redactionele onafhankelijkheid sinds 1976 door het in de algemene arbeidsvoorwaarden opgenomen Redactiestatuut gewaarborgd is, zouden zich volgens Scheffer desondanks ook in Nederland nog wel toestanden à la Murdoch kunnen voordoen.

R.A.H. Vos besteedt in de laatste Nederlandse bijdrage aan de bundel aandacht aan ‘The Dutch press under the German occupation, 1940-1945’. Volgens hem waren de pogingen van de Duitsers om de Nederlandse pers als vehikel te gebruiken voor hun

[p. 251]

propaganda niet zonder succes, maar desondanks is het niet gelukt de Nederlanders tot het nationaal-socialisme te bekeren. Dat ligt dus niet aan de tegenwerking van de Nederlandse journalistiek, maar aan het feit dat de nazi's in plaats van voorspoed en zekerheid slechts honger en vrees teweegbrachten.

De Engelse kant van de zaak wordt beschreven door respectievelijk D.M. Loades (over de zestiende eeuw), A.B. Worden (zeventiende eeuw), G.C. Gibbs (achttiende eeuw), K.G. Robbins (negentiende eeuw) en P.M. Taylor (de Tweede Wereldoorlog). De functioneel geïllustreerde bundel wordt ontsloten door een index op namen, titels en zaken.

Verboden boeken van Aarts en Van der Pluijm is een ruwe schets van het verboden boek aan de hand van honderd spectaculaire voorbeelden uit alle eeuwen en culturen, vanaf Homerus tot en met Rushdie, verboden om de meest uiteenlopende redenen. Per verboden boek worden biografische gegevens over de auteur en bibliografische over het boek afgedrukt. Het geheel wordt gelardeerd met treffende citaten en anekdoten, met portretjes van de auteurs en afbeeldingen van boekomslagen. Achterin is een literatuuropgave opgenomen, een overzicht van pausen, dictators, puriteinen en boekenhaters en een index van verboden schrijvers. In Nederland zijn het Algemeen Secretariaat voor Katholieke Boekerijen (askb) en de Informatie-Dienst Inzake Lectuur (idil) verantwoordelijk voor een grote hoeveelheid voor katholieken verboden lectuur.

Onder de verboden auteurs bevinden zich Vondel (Palamedes), Van Deyssel (Een liefde), J.I. de Haan (Pijpelijntjes), C.Joh. Kieviet (De zoon van Dik Trom, 1941), Vestdijk (Else Böhler, 1941; De dokter en het lichte meisje, 1951), Roothaert (Doctor Vlimmen), Walschap (Houtekiet), Theun de Vries (w.a.-man), Marnix Gijsen (Het boek van Joachim van Babylon), W.F. Hermans (De tranen der acacia's), Claus (De Metsiers), L.P. Boon (De paradijsvogel), Han B. Aalberse (Bob en Daphne) en Mulisch (Het stenen bruidsbed).

PJV

Een opvliegend heerschap

Wie behept is met aanleg tot twijfel en ontluistering kan aan de geschiedenis van de geschiedenis van Van Speyk zijn hart ophalen. Adelborsten mogen dan nog geregeld een krans bij zijn graf in de Amsterdamse Nieuwe Kerk leggen, voor de marinehistoricus Gerard Raven was hij minder een held dan een lijder aan een bevlieging en stelde hij marinematerieel in de waagschaal. Een visie waar ook Karel Doorman te vroeg voor was geboren! Belgen willen nogal eens beweren dat de daad zelf door een misverstand veroorzaakt was: de ongelukkige Belgische kapitein Grégoire zou immers aan boord gekomen zijn om het vastgelopen vaartuig assistentie te verlenen. Kortom een communicatieprobleem, misschien veroorzaakt door tweetaligheid!

Op schilderijen ziet men Van Speyk nu eens een brandende sigaar in het kruitvat steken, dan weer een pistool afvuren, maar ook de in omloop zijnde modellen van de kanonneerboot zelf tonen opmerkelijke verschillen, terwijl ook portrettisten van onze held het niet eens zijn over de juiste fysionomie. En last but not least werd in twijfel getrokken of de zelfvernietigende daad in Gods ogen geen veroordeling verdiende, aangezien Van Speyk eigenmachtig over het hem gegeven leven beschikte.

Over de achtergronden en de gevolgen van zijn actie bestaat gelukkig meer eensgezindheid. De historische en kunsthistorische aspecten van de gehele affaire zijn nu onderwerp van dit aardige en zeer leesbare

Illustraties ontleend aan: Ko Doncker, ‘Wezens die je toch nooit ziet’, Amsterdam 1927

boekje van Sandra de Vries, een kunsthistorica uit Utrecht. (Sandra de Vries, De lucht in gevlogen, de hemel in geprezen. Eerbewijzen voor Van Speyk. Joh. Enschedé en Zonen, Haarlem 1988, 123 p., ƒ 34,50.) Ter gelegenheid van de verschijning was in het Amsterdams Historisch Museum een kleine tentoonstelling aan Van Speyk gewijd, maar ook onafhankelijk van deze bijzondere aanleiding is daar steeds een ruimte

[p. 252]

ingericht met herinneringen aan deze, wel beroemdste oud-ingezetene van het Burgerweeshuis.

De anonieme auteur van de Physiologie van Amsterdam (1844) spreekt in dit verband van ‘Het Burger-Weeshuis, waar de kinderen altijd in maskerade loopen, half zwart en half rood. Hier was het, dat J.C.J. van Speyk werd opgevoed, om wiens heldendood te vereeuwigen, de dames zwart en rood gekleurde kleedjes droegen, en eene graftombe en een vuurtoren is opgericht’, een uitspraak waar ik al een licht ironische toon in bespeur.

Nu was er over Van Speyk in de beeldende kunst al eerder geschreven - ik noem slechts het lezenswaardige opstel van Mieke van der Wal in De negentiende eeuw iv:2/3 (juni/sept. 1980) - maar wat de lezer van Literatuur in het bijzonder zal interesseren is de vraag naar de verwerking van de Van Speyk-stof - in overdrachtelijke zin - in de letterkundige voortbrengselen van 1831 en later.

Maar juist op dat punt laat dit boekje de lezer enigszins in de kou staan. In de amper tien bladzijden aan de literaire verwerking gewijd komt weliswaar terloops de vergelijking met Herman de Ruiter aan de orde, maar niet de doorwerking van dit heldendood-door-zelfopoffering-motief bij Oltmans in Het slot Loevestein in 1570 en De Schaapherder, laat staan subtieler referenties als het hierboven aangehaalde of als de brief die ‘Bakkes’ aan zijn vriend Ter Meulen richtte (geciteerd door Potgieter) in Het leven van R.C. Bakhuizen van den Brink). Trok Oltmans de parallel door naar Herman de Ruiter en Jan van Schaffelaar, Bakhuizen zag overeenkomsten met Reinier Klaaszoon, wiens heldendood hij beschreven wist in Helmers' Hollandsche natie.

De literatuurhistoricus die de doorwerking van Van Speyks dood wil naspeuren heeft kortom een nogal gecompliceerde taak, aangezien die in uiteenlopende soorten bronnen, op allerlei niveaus en in verschillende vermommingen kan optreden. Is er voor de literatuurhistoricus geen reden over dit boekje in de wolken te zijn, voor opvliegend gedrag is al evenmin aanleiding. Uitvoerige bronnenopgave maakt voortgezette studie zeer wel mogelijk.

Bernt Luger

Van grauwe griffel tot gouden gniffel

‘Het gaat goed met het kinderboek’ is een veel gehoorde stelling. De verkoop- en uitleencijfers stijgen, op universiteiten, lerarenopleidingen en pabo's wordt de jeugdliteratuur behandeld en bestudeerd en op de middelbare scholen heeft het jeugdboek zich een plaats verworven op de literatuurlijst. Toch zijn er ook minder positieve ontwikkelingen aan te wijzen: waarom besteden kranten, opiniebladen en omroepen in vergelijking met de literatuur voor volwassenen nog steeds weinig aandacht aan de jeugdliteratuur? Waarom schaffen ouders voor hun kinderen voornamelijk de bekroonde boeken aan of de werken die zij zelf al lazen toen ze jong waren en niet de recent verschenen jeugdliteratuur?

Volgens Rindert Kromhout, jeugdliteratuurrecensent bij de Volkskrant en daarnaast zelf schrijver van kinderboeken, is het antwoord heel simpel: de belangrijkste reden is onwetendheid. De meeste volwassenen hebben sinds hun twaalfde nooit meer een kinderboek gelezen en zijn van oordeel dat zo'n boek de moeite van het openslaan niet waard is. De media en zeer veel volwassenen hebben naar Kromhouts mening domweg geen benul van kinderboeken.

Om iets aan die onwetendheid en dat onbegrip te doen, heeft de Hilversumse uitgeverij Gooi & Sticht ruim tweehonderd recensies van Rindert Kromhout gebundeld in Van grauwe griffel tot gouden gniffel (ƒ 29,50, 192 p.). Naast de boekbesprekingen, die alfabetisch geordend zijn in vier leeftijdscategorieën, bevat deze uitgave twee eerder gepubliceerde discussiestukken over jeugdliteratuur en een interview met Els Pelgrom en The Tjong King, de makers van Klein Sophie en Lange Wapper, volgens Kromhout het mooiste kinderboek van de laatste tien jaar.

Een recensie houdt bij Rindert Kromhout gelukkig meer in dan alleen het navertellen van de inhoud. Hoewel hij zich slechts met de jeugdliteratuur bezighoudt, wenst hij geen onderscheid te maken tussen boeken voor volwassenen en kinderen. Jeugdboeken behoren tot de literatuur en moeten daarom ook als zodanig beoordeeld worden. Dat betekent dat een kinderboekrecensent het werk op zijn literaire, en niet op zijn opvoedkundige waarde moet bekijken. De criteria die Kromhout daarbij gebruikt zijn onder meer de taal, compositie, originaliteit, kwaliteit van de illustraties en uitvoering. Typerend voor zijn recensies is het feit dat hij niet schroomt een enkel zinnetje te citeren om te laten zien wat hij van het taalgebruik vindt.

Kromhouts serieuze benadering van de jeugdliteratuur heeft geleid tot een waardevolle verzameling recensies, die een goed overzicht geeft van de jeugdliteratuur van de laatste vier jaar. Voor ouders, leerkrachten en andere volwassenen is Van grauwe griffel tot gouden gniffel goed te gebruiken als handleiding bij het kiezen of kopen van kinderboeken. Een register op schrijvers, illustratoren en onderwerpen vergroot bovendien de praktische bruikbaarheid van deze bundel.

Geert Looyschelder