Literatuur. Jaargang 6

Signalement

Ariadne trouwt met Bacchus

Ongelukkige liefdes bestaan al sinds mensenheugenis. De manier waarop de mens ermee omgaat, is heel verschillend: de een stort zich in zee, de ander neemt een nieuwe liefde en de derde kiest het tot onderwerp voor een toneelstuk.

Nauwelijks eenentwintig jaar oud schrijft Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647) het toneelspel Ariadne. Een tragisch stuk over een ongelukkige liefde met een verrassend slot. Al is dit drama één van de minder bekende toneelwerken van Hooft, het is zeker de moeite van het lezen waard. Dit is dan ook de reden waarom A. de Bruijn er een teksteditie van gemaakt heeft voor het inmiddels overbekende maar waarschijnlijk niet bestaande brede publiek. (P.C. Hooft, Ariadne. Naar het Amsterdamse handschrift ingeleid, toegelicht en geannoteerd door A. de Bruijn. Amsterdam, De Beuk, Stichting voor literaire publicaties, 1988. 90 p., ƒ 27,50.)

De inleiding bij het toneelstuk Ariadne is zeer kort gehouden door De Bruijn want ‘Hoofts Ariadne is een dramatisering van de geschiedenis van Theseus en Ariadne, die men in elk boek over Griekse mythologie kan vinden’. Het is jammer dat De Bruijn niet de moeite genomen heeft deze geschiedenis even kort weer te geven omdat het stuk van Hooft een bewerking is van verschillende varianten van de sage van Theseus en Ariadne. Bovendien: kent iedere breed-publiek-lezer het verhaal van Theseus en Ariadne? Gelukkig laat Hooft zelf aan zijn Ariadne een korte inhoud voorafgaan. De tip van De Bruijn is dan ook: lees eerst deze samenvatting voordat je aan het drama zelf begint.

Theseus, de zoon van de koning van Athene, is naar Kreta afgereisd om een einde te maken aan de terreur van het vreselijke monster de Minotaurus. Het wezen heeft nu lang genoeg jaarlijks zeven jonge zonen en zeven jonge dochters verslonden. Op Kreta is Theseus te gast bij koning Minos. Zodra Ariadne, de dochter van Minos, Theseus ziet, wordt ze smoorverliefd op hem. Vlak voordat Theseus het labyrint, het hol van de Minotaurus, binnengaat, krijgt hij een brief van Ariadne die hem uitlegt wat zij voor hem voelt. Als Theseus als overwinnaar uit het labyrint terugkomt, is Ariadne dolblij. Theseus verklaart nu op zijn beurt zijn liefde aan Ariadne en neemt haar mee op

[p. 186]

Bacchus troost de verlaten Ariadne op Naxos. M. Mousijn naar Jacob Adriaenz. Backer. Rijksprentenkabinet, Amsterdam

zijn schip. Op het eiland Naxos laat Theseus zijn geliefde in de steek en vaart zonder haar verder, koersend naar zijn vorige vriendin Aegle, een veldgodin. Ariadne is radeloos, maar dan komt Bacchus, de god van de wijn, die haar tot zijn vrouw maakt. Zo is Ariadne opeens onsterfelijk geworden en zal ze te midden van de goden verder leven. Dat is niet niks! Maar volgens het slotkoor is het ook ‘om beter’ dat de grote God al het kwaad laat gebeuren.

De tekst van Hooft waarin bovenstaand verhaal verteld wordt, is goed voorzien van woordverklaringen. Bij het zakencommentaar ligt dat anders. Had daar niet wat meer vermeld kunnen worden, juist wegens die reeds vermelde onkunde van het brede publiek ten aanzien van de Griekse mythologie? Aan het einde van de teksteditie geeft De Bruijn leuke en relevante informatie over Hooft als jongeling en het toneelstuk Ariadne want hij die ‘geboeid is door een kunstwerk wordt benieuwd naar de schepper ervan’. Daarnaast, zo zegt De Bruijn, is veel letterkundig werk nauw verweven met de persoonlijkheid van de auteur en dat geldt zeker voor Ariadne en de jonge Hooft. Hoe die twee met elkaar verbonden zijn, wordt niet echt overtuigend aangetoond. In elk geval had het iets met liefde te maken.

A. Mooren

Kapitalen in de computer

In augustus 1987 vond in het Belgische Bergen een congres plaats over de betekenis van het typografisch ornament, met name versierde kapitalen, voor de analytische bibliografie. De acta daarvan zijn vorig jaar gepubliceerd zodat een wat ruimer publiek van het aldaar besprokene kennis kan nemen: Ornementation typographique et bibliographie historique; actes du Colloque de Mons (26-28 août 1987), édités par Marie-Thérèse Isaac (Brussel, Emile van Balberghe, 4 rue Vautier; 168 p.; bfr. 650). Opvallend is dat de internationale belangstelling van boekhistorici en bibliografen voor typografisch materiaal de laatste jaren sterk is toegenomen. Toen men aan het einde van het Bergense colloquium spijkers met koppen ging slaan over een gezamenlijke aanpak was een aantal projecten op dit gebied al geruime tijd aan de gang.

Stephen Rawles begon een tiental jaren geleden met het beschrijven van versierde initialen uit gedrukte boeken die aanwezig zijn in de Universiteitsbibliotheek van Glasgow. De gestandaardiseerde beschrijvingen van alle initialen uit de vijftiendeachttiende eeuw in een database moeten uiteindelijk niet alleen kunsthistorisch inzicht verschaffen in de ontwikkeling van de versierde drukletter gedurende die eeuwen, maar kunnen ook boekhistorisch bijzonder nuttig zijn bij het identificeren van anoniem drukwerk. Rawles' systeem is dan ook in grote lijnen door het congres aanvaard voor internationaal gebruik. Het zal van de respons uit binnenen buitenland én van de financiën afhangen of het project na 1988 zal worden voortgezet.

In alle voordrachten op het Bergense congres werden voorbeelden aangedragen van het nut van de bestudering van typografisch materiaal voor de druk- en tekstgeschiedenis. Verschillende sprekers beklemtoonden de noodzakelijkheid van een chronologische inventarisatie van typografisch materiaal per stad, uitgaande van drukkerswerkplaatsen. Daardoor krijgt men inzicht in de praktijken van de verschillende drukkers-boekverkopers; dan ook kan men constateren in welke jaren bepaald typografisch materiaal gebruikt wordt en door wie. Gefingeerde drukkersadressen vallen al gauw door de mand.

Bij bepaalde categorieën drukwerk leidt dit soort analytisch-bibliografisch onderzoek tot wel heel opmerkelijke resultaten: tal van muziekuitgaven uit de zestiende en zeventiende eeuw blijken goed dateerbaar en localiseerbaar te zijn wanneer de totale produktie van het relatief gering aantal muziekdrukkers in een bepaalde regio in haar geheel wordt geïnventariseerd.

Silvio Corsini, die onderzoek doet naar achttiende-eeuwse drukken uit Lausanne, stelt het probleem scherp (p. 146): de gehele gang van zaken in een drukkerswerkplaats moet in de beschouwingen betrokken worden, zowel de kenmerkende elementen als de gewone, opdat men bijvoorbeeld zicht krijgt op wanneer bepaald materiaal vervangen wordt, weet of er gewerkt wordt met houtblokken of loden afgietsels en bemerkt wat de normale ‘lay-out’ is voor bepaald soort drukwerk en welk papier er gebruikt wordt. Pas wanneer men alles zeer nauwgezet chro-

[p. 187]

nologisch geordend heeft, vallen er conclusies te trekken.

Een dergelijke aanpak betekent werk voor decennia, maar reeds tijdens de inventarisatiefase worden relaties tussen boekproducenten gaandeweg duidelijker. Voordat een stad als Amsterdam, waar - in de bloeiperiode - honderden mensen werkzaam waren in de boekenbranche, volledig is doorgelicht, geeft de analytische bibliografie gelukkig al een aantal geheimen prijs (zie het artikel in Literatuur 5 (1988), nr. 6, p. 332-341).

PJV

Die Stunde X

Vertaler Nijhoff heeft er recht op zelf ook vertaald te worden. Het nog niet zo grote corpus vertalingen van zijn gedichten (onder andere in het Engels) is uitgebreid met een Duitstalige bijdrage (M. Nijhoff. Die Stunde X. Gedichte Niederländisch und Deutsch. Ausgewählt, übertragen und mit einem Nachwort versehen von Ard Posthuma. Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1989. 115 p., ƒ 25,05). Met steun van Carel ter Haar te München heeft P. een elftal gedichten vertaald (‘Awater’, ‘Het uur u’, nog twee gedichten uit Vormen en de rest uit Nieuwe gedichten), alsmede Nijhoffs voordracht ‘Over eigen werk’.

Vertalen van poëzie is bijna onmogelijk, zegt men. Dat zou met name in sterke mate gelden voor metrische poëzie: ‘O oude boom in de achtertuin / hoe kaal en lelijk is je kruin’ wordt ‘O alter Baum, dort hinterm Haus, / wie kahl und hässlich siehst du aus’ (p. 7). De vraag ligt voor de hand, waar de kruin gebleven is. Is de ingreep omwille van het metrum noodzakelijk? In het vrije vers valt de beperking van de voetmaat weg. Daar kan men met minder obstakels de tekst adequaat weergeven. Kijk ik, in deze categorie, naar de openingsverzen van ‘Het uur u’, dan wordt ‘Het was zomerdag. / De doodstille straat lag / te blakeren in de zon.’ als volgt vertaald: ‘Es war Sommertag. / In der sengenden Sonne lag / die Strasse. Kein Vogel sang.’ (p. 53). Hier geen weglating maar een toevoeging. Of is die vogel een prelude op een van de laatste verzen (‘zong een klein vogeltje’) van het gedicht? Een ander geval uit de groep niet-metrische poëzie is de passage ‘Het woord onder de griffel / herkende ik, was van mij’. Dit tekstdeel wordt nodeloos van een aantal subtiele leesmogelijkheden beroofd met de vertaling ‘Das Wort auf seiner Tafel / hab ich als meins erkannt’ (p. 9).

Maar dit is poëzie, zal men zeggen, en dus praktisch onvertaalbaar. Ik ga dan naar de vertaling van het proza van de lezing ‘Over eigen werk’ (waarvan het origineel niet is toegevoegd). Nijhoff begint als volgt: ‘Toen mij, enige tijd geleden, van de zijde van de directeur uwer Volksuniversiteit, de uitnodiging bereikte hier een lezing te komen houden, heb ik niet lang geaarzeld die uitnodiging aan te nemen. Ten eerste had de heer Van Leeuwen in een plaatselijk blad een artikel geschreven over mijn “Nieuwe gedichten”, dat mij zeer had getroffen en mij het weigeren, aan zijn verzoek te voldoen, moeilijk maakte’ (VW dl. 2 (1982), p. 1150-1151). Posthuma vertaalt: ‘Als mich vor einiger Zeit die Einladung erreichte, hier in Enschede einen Vortrag zu halten, habe ich mit meiner Zusage nicht lange gezögert. Erstens war ich sehr angetan von einem Artikel über meine Nieuwe Gedichten, den der Leiter Ihrer Volkshochschule in einer hiesigen Zeitung veröffentlich hatte’ (p. 83). Commentaar is overbodig, maar ik til er niet zo zwaar aan; de meeste zaken komen aardig op hun pootjes terecht, al is het jammer dat de naam van W.L.M.E. van Leeuwen nu geheel geschrapt is. De kwestie van de ‘bewerking’ wordt ook minder ernstig als men bedenkt dat dit een openingsritueel is waar de beleefdheid belangrijker is dan de frase. Anders wordt het wanneer Nijhoff het exordium voorbij is, midden in zijn argumentatio zit, en de bekende woorden uitspreekt over de poëzie die rekening houdt met de inademing: ‘Door de regelmaat, door het metrum, de woordrepetitie [vervolg enumeratie]’, waarvan de eerste twee leden van de opsomming een geheel andere status en betekenis krijgen dan bij Nijhoff, in de vertaling ‘Durch das Regelmass des Metrums’ (p. 90).

Ik moet overigens bekennen dat ik Posthuma's interpretaties (want zo zou ik zijn vertalingen willen noemen) soms heel interessant vind. Heel belangrijk is dat de originele gedichten naast de vertaalde staan (jammer van een zetfout als ‘neeuwt’ in plaats van ‘sneeuwt’ op p. 20), zodat de Duitstalige lezer direct terug kan gaan naar de bron. En waar een strofe soms niet duidelijk als zodanig herkenbaar is doordat de tekst ervan over twee pagina's is verdeeld (bijv. p. 25-26), moet de lezer maar even naar het Verzameld Werk. En wat de poëziebeleving betreft: het boekje geeft me een nieuwe kijk op Nijhoff.

G.J. Vis

Geboekstaafd

Ter gelegenheid van het vijfenzestigjarig bestaan van het ‘algemeen nederlands kritisch-bibliografisch tijdschrift’ Boekengids, een uitgave van het Katholiek Centrum voor Lectuurinformatie en Bibliotheekvoorziening te Antwerpen, stelde de redactie, voor de gelegenheid versterkt met Marcel Janssens, in samenwerking met een groot aantal deskundige auteurs een lexicon samen, waarin 94 Vlaamse prozaschrijvers in alfabetische volgorde aan bod komen, wier belangrijkste werk na de Tweede Wereldoorlog verscheen. Bovendien moesten zij op 1 september 1987 ten

[p. 188]

minste twee zelfstandige uitgaven verhalend proza in boekvorm gepubliceerd hebben. Vanwege het eerstgenoemde criterium ontbreken bijvoorbeeld schrijvers als Elsschot, Gilliams, Streuvels en Walschap, het laatstgenoemde is er de oorzaak van dat een interessante debutante als Kristien Hemmerechts niet voor opneming in aanmerking kwam. Om tegemoet te komen aan het bezwaar dat een alfabetische behandeling geen enkel inzicht biedt in de literairhistorische ontwikkelingen schreef Marcel Janssens een inleiding onder de titel ‘Verteld, verwoord, verwerkt, vertekst’. Deze noodzakelijkerwijs beknopte schets lijdt enigszins aan zwaarwichtigheid en wordt ontsierd door zinsneden als ‘met de technieken van monologe interieur [sic! - d.w.] en stream of consciousness, en zelfs daaroverheen met behulp van associatieve strengen in een prelogisch clair-obscur’ en ‘De revalorisatie van het verhaal zette zich in het Vlaamse proza merkwaardig genoeg door via een defictionaliseringsproces’. Gelukkig zijn de meeste lemmata, geschreven door specialisten, goed geschreven en duidelijk opgebouwd. Na beknopte biografische gegevens (waarbij hier zij aangetekend dat Valeer van Kerkhove en Frans Sierens beiden reeds vele jaren geleden zijn overleden, respectievelijk op 8 augustus 1982 te Tervuren en op 7 augustus 1981 te Gent!) volgt een inhoudelijke, thematische en stilistische typering van het werk. Een primaire bibliografie van de afzonderlijk verschenen prozawerken, indien van toepassing een keuze uit de secundaire literatuur en een vermelding van de belangrijkste literaire bekroningen sluiten ieder artikel af. Gevestigde namen als Louis Paul Boon (door Luc Verhuyck), Hugo Claus (door Georges Wildemeersch) en Hubert Lampo (door Jef van Gool) komen aan bod, maar ook jonge auteurs als Herman Brusselmans (door Luc Lannoy), Gerda van Erkel (door Marita de Sterck) en Stefan Hertmans (door Koen Vermeiren).

Geboekstaafd: Vlaamse prozaschrijvers na 1945 staat onder eindredactie van prof. dr. Marcel Janssens, Marita de Sterck en Luc Lannoy, telt 284 pagina's en is verschenen bij het Davidsfonds te Leuven. Het is in Nederland verkrijgbaar via uitgeverij Tor in Almere en kost ƒ 28,50.

Dick Welsink

Tering, koninklijk bezoek en beiaardwedstrijden

Wat gebeurde er van eind 1910 tot eind 1911 in België? Als journalistiek medewerker van de Nieuwe Rotterdamsche Courant liet Karel van de Woestijne ook over deze periode zijn bijzondere licht schijnen. Het Verzameld journalistiek werk onder redactie van Ada Deprez is in 1988 aan deel 4 toegekomen. Evenals de vorige delen (zie Literatuur 3 (1986), p. 389-390; 4 (1987), p. 178; 6 (1989), p. 61) biedt ook dit deel (724 p.) tal van interessante en wonderlijke zaken.

Gelardeerd met ‘overtollige eeten drinkpartijen’ vindt in Brussel een congres plaats over tuberculosebestrijding. Van de Woestijne is er bij. Vervolgens wordt hij in het kader van een l'Art Public-congres half België doorgesleept en klaagt dan over ‘eenige loomheid in de lendenen’. Dat belet hem niet enige tijd later een galavoorstelling bij te wonen ter gelegenheid van het bezoek van de Duitse keizer; temidden van gedecoreerden zijn er slechts twee zonder medailles: ‘oud-burgemeester Buls, die er nooit heeft gewild, en ik, die er nooit heb gekregen’.

Op 16 november 1910 wordt Vondels Lucifer in de regie van Royaards te Leuven opgevoerd. Van de Woestijne doet er verslag van. Hij vindt het jammer dat er ‘nogal gecoupeerd’ was: heel het einde van het vijfde bedrijf was verdwenen! Snoeck's Almanak - ook toen al - wordt besproken. De honderdste geboortedag van blijspeldichter Hendrik van Peene krijgt aandacht. Een uitgebreid verslag is er van ‘Vlaanderen's Kunstdag’ te Gent op 16 juli 1911. Uiteraard hoort er een receptie met redevoeringen bij. ‘En toen’, aldus Van de Woestijne, ‘greep een incident plaats, dat menig hart deed sidderen. Plots werd op de binnendeur van de zaal gebonsd met ijzeren vuisten. Dreigende stemmen galmen achter de eikenhouten deuren, in de lange gangen. De politie schiet toe. Zijn dit de Leliaerts misschien? De krijgshaftige flaminganten zoeken in hun zakken naar goedendag en strijdbijl. Men doet open...en zie niets. Ik ga op inlichtingen uit en verneem, dat het alleen Cyriel Buysse was geweest, die aldus wilde aankondigen dat hij, na een vroolijken tocht, uit Afsnee was aangekomen [...].’

Uitgebreide aandacht is er voor het bezoek van koningin Wilhelmina en prins Hendrik in juli 1911. Dat brengt zelfs in Brussel teweeg ‘dat men op klokkeslag twee uur ham gaat eten en thee gaat drinken - iets wat sedert het jaar 30 nimmermeer was gebeurd’. Kortom: men blijft in dit boek lezen onder het genot van beiaardklanken die in een zwoele augustusmaand van 1911 over Brugge uitwaaieren, temidden van een ‘invasie van jonge dames in tennis-schoenen, nauwsluitende japonnen en doorschijnende jurken’.

Een register op personen (exclusief jonge dames) en zaken (exclusief doorschijnende jurken) maakt het journalistieke werk goed toegankelijk. Men kan deel 4 rechtstreeks bestellen bij het Cultureel Documentatiecentrum van de Rijksuniversiteit Gent, Rozier 44, b-9000 Gent, 091-257571, toestel 4226/4227. De prijs bedraagt bfr 1100 of ƒ 61, -.

PJV