Literatuur. Jaargang 5

[p. 297]

Genootschapsleven 11
E.B.M.J. Blomme
Frederik van Eeden, de veelzijdige Tachtiger

Een grafologe analyseerde in 1969 het handschrift van de schrijver-psycholoog Frederik van Eeden - zonder te weten om wie het ging - en kwam onder meer tot de volgende conclusies:

‘Ondanks de bedwongen onrust die uit het schrift naar voren treedt, kan niet worden gesproken van een in aanleg disharmonische of gespleten persoonlijkheid. Wel is er een strijdaspect (zelfopvoeding in de richting van zelf-verworven waarheden), maar tegelijk is er veel gemeenschapszin en oog voor bestaande intermenselijke verhoudingen. [...]

Het dramatische is, dat hij geen echte vechter is, geen sterk incasserings- en weerstandsvermogen heeft en uitermate kwetsbaar is. [...] Tegelijk bestaat het gevaar, dat intimi hem gaan doorzien, zijn zwakke plekken en falingen ontdekken en hem dan verwijten, dat hij niet “echt” is en een schijnfiguur belichaamt. Dit laatste is niet waar.’ (Mededelingen xxvii, p. 33).

Dat Van Eeden door zijn tijdgenoten scherp werd beoordeeld en door sommigen zelfs gewantrouwd, was de leden van het Frederik van Eeden-genootschap echter al eerder duidelijk geworden. Voor hun ledenvergadering in november 1965 hadden zij de dichter Adriaan Roland Holst uitgenodigd, om een lezing te houden over de relatie van Van Eeden met zijn tijdgenoten. Roland Holst had immers zowel Van Eeden als enkele anderen uit

Frederik van Eeden in 1907

e.b.m.j. blomme, amsterdam
Mevrouw C. Faas, secretaris/conservatrice, in het Frederik van Eeden Museum. Voor het schilderij van Frederik van Eeden poseerde zoon Hans van Eeden, die sprekend op zijn vader leek

die generatie persoonlijk gekend. In zijn lezing, later opgenomen in de Mededelingen van het genootschap onder de titel ‘Van Eeden vrijgesproken’, zegt Roland Holst:

‘Ten overstaan van de velen, die hem niet mochten of bepaald tegen hem waren, zag ik hem, naar gelang ik hem vaker ontmoette, steeds meer, en vooral, als het dupe van zijn aangeboren veelzijdigheid - een veelzijdigheid van gaven, maar in de eerste plaats van wezen.’ (Mededelingen xxi, p. 7)

Het is met name deze veelzijdigheid die de ruim 130 leden van het Frederik van Eeden-genootschap zo sterk boeit, legt penningmeester Guido van Suchtelen uit. Voorzitter Harry M.G. Prick is wegens ziekte verhinderd, vandaar dat de penningmeester en de secretaris mevrouw Carla Faas de honneurs waarnemen. Faas is bovendien conservatrice van het Frederik van Eeden Museum, dat in de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam is ondergebracht. Foto's en portretten van Van Eeden sieren hier de wand, terwijl de vitrines gevuld zijn met brieven, boeken, en andere documenten die Van Eedens veelzijdigheid illustreren. Een maquette van de tuinbouwkolonie Walden hoort daar ook bij.

‘Het woord “museum” is eigenlijk een beetje misleidend,’ aldus de conservatrice. ‘Toen de ub in de jaren dertig een groot deel van de huidige collectie in huis

[p. 298]

kreeg, sprak men van “museum”, terwijl het eigenlijk meer een archief is. Er is ook een brief van een zoon van Van Eeden, Hans, waarin hij aan de toenmalige vicevoorzitter Baart de la Faille schrijft dat de verzameling niet bedoeld is als museum, maar meer als werkmuseum.’ Dat het museum is ondergebracht in de Universieitsbibliotheek noemt Faas een belangrijk aspect: ‘Juist bij een zo veelzijdig schrijver als Van Eeden, waar je niet alleen met literair materiaal te maken hebt, kan een universiteitsbibliotheek veel meer bieden, dan bijvoorbeeld een Letterkundig Museum.’

Het genootschap beschikt ondertussen over een verzameling van maar liefst 10.000 brieven aan Van Eeden, ongeveer 330 brieven van Van Eeden en om en nabij de 250 brieven van ‘anderen aan anderen’ Wat er van Van Eeden in druk verschenen is, vindt men bijna zonder uitzondering terug in de handboekenrij, die groeide uit hetgeen er aan boeken overbleef uit de nalatenschap van Van Eeden. Daarnaast geeft een inventarislijst een overzicht van ongeveer 1500 handschriften en personalia: de huwelijksakte, zakboekjes, aantekeningen, dagboeken, en dergelijke. Stukken uit de Van Eeden-collectie zijn aan te vragen en te raadplegen op de studiezaal van de afdeling Handschriften van de Universiteitsbibliotheek. Faas: ‘Alles wat een leven omvat

De hut van Nico van Suchtelen in Van Eedens kolonie Walden, 1898-1900

Nico van Suchtelen, circa 1900. In zijn hut in Walden had hij een klein scheikundig laboratorium

kun je daar eigenlijk in terugvinden.’ Dat er zo opvallend veel bewaard is gebleven, is niet in de laatste plaats te danken aan Van Eeden zelf. ‘Hij bewaarde alles,’ aldus Van Suchtelen.

En de verzameling breidt zich nog steeds uit. Een aantal jaren geleden werden met financiële steun van de Universiteitsbibliotheek twee waterverfschilderingen aangekocht die Edward Koning maakte als illustraties bij De kleine Johannes. En toen het Anatomisch Laboratorium van de Plantage Muidergracht verhuisde naar het Academisch Medisch Centrum in de Bijlmermeer kwam een groot aantal anatomische tekeningen en aantekeningen van Van Eeden tevoorschijn, die hij omstreeks 1880 als student heeft gemaakt. Die zou men graag aan de collectie toevoegen. Maar de trots van het museum blijven de handschriften en de brieven. ‘Dat is de kracht van het geheel,’ aldus mevrouw Faas. Voor Van Suchtelen was echter het schilderij dat Van Looy van Van Eeden maakte het pronkstuk van de verzameling. Maar dat had men in bruikleen van het Van Looygenootschap en moest verdoekt worden.

Met de tenen

Naast de beslommeringen die het bestuur heeft met het museum, organiseert men één maal per jaar een leden-

[p. 299]

vergadering, zo omstreeks 3 april, Van Eedens sterfdag. Dit jaar gooide de afwezigheid van de voorzitter ook hier wat roet in het eten, waardoor de activiteiten van het afgelopen jaar onbesproken bleven. Maar de afspraak met de gastspreker voor deze bijeenkomst was al ruim tevoren gemaakt, zodat de ledenvergadering beperkt bleef tot louter een lezing. Aldus hield prof. dr. C. de Deugd op woensdag 25 mei voor vijfentwintig belangstellenden en een poedel zijn voordracht onder de titel ‘De estheet en de decadent: de vriendschap tussen F. van Eeden en J.I. de Haan’. Anderhalf uur en een tweetal vragen van Van Eeden-biograaf Jan Fontijn later, verlaat het gezelschap weer de zaal, de dame met de poedel niet zonder protest, want ‘er werd niet eens een kopje thee geserveerd’. In het najaar zal er opnieuw een bijeenkomst zijn, en dan zal het afgelopen jaar wél aan de orde komen.

Psychologen, filosofen, geïnteresseerde leken, maar vooral ook neerlandici bevolken de ledenlijst van het genootschap. ‘Sommigen hebben studie gemaakt van Van Eedens psychiatrische en medische activiteiten, anderen kwamen duidelijk af op de spiritistische kant van Van Eeden, het mediamieke,’ vertelt Van Suchtelen. ‘Verder zijn er mensen die zijn wijsgerige kwaliteiten bewonderen en in het verleden hadden we ook een aantal leden die in zijn toneelstukken gespeeld hadden, zoals Anna Follender en Rika Palache. Toch is er ook nu nog een belangrijke groep van ongeveer een kwart van de leden, die als het ware nog met hun tenen in de tijd van Van Eeden staan, en een persoonlijke band met hem voelen. Die zijn echt uit bewogenheid lid van het genootschap, zij hebben meegeleefd met de op- en ondergang van die instellingen op basis van gemeenschappelijk grondbezit: de bakkerij, de chocoladefabriek en zo. Ik hoor daar zelf ook een beetje bij; ik heb dan wel geen persoonlijke band, maar mijn vader heeft enige tijd op Walden gewoond, en Van Eeden heeft nog bij mij in de wieg gekeken.’

Tolstoj

Wie de oprichtingsvergadering van het genootschap op ii november 1934 in de directiekamer van het Stedelijk Museum van Amsterdam nog heeft meegemaakt is dr. August Cuypers (88). Vanaf dat moment tot in 1978 vervulde hij het ambt van penningmeester en werd vervolgens tot erelid benoemd.

‘De Tachtigers beheersten eigenlijk mijn hele jeugd,’ vertelt Cuypers. ‘Dus toen enkele mensen het initiatief namen om een genootschap op te richten omdat Van Eeden toch eigenlijk de meest veelzijdige was van de

Dr. H.W. van Tricht, met het eerste deel van de door hem verzorgde uitgave van de brieven van P.C. Hooft, 1976

Tachtigers, sloot ik me daar graag bij aan. En dat was ook zo. Kloos was alleen dichter/schrijver; Van Deyssel dito, maar Van Eeden was schrijver, psychiater, min of meer socioloog én politiek geïnteresseerd. Na de oorlog was hij nog lid van een politieke partij. Ik voelde ook bijzonder veel voor Van Eeden. Hij is nog eens bij ons thuis geweest. Mijn vader [de componist Hubert Cuypers, E.B.] had een declamatorium geschreven op een tekst van René de Clercq, “Terwe”. Dat had een geweldig succes in Nederland en Vlaanderen en in verband daarmee was Van Eeden bij ons. Toen ik hoorde dat hij zou komen zei ik: “Ja, maar dan doe ik voor hem open!” Het was een heel bijzondere man, met ogen - die vergeet je nooit meer. Wonderlijk. Hij lijkt een beetje op Tolstoj.’

Cuypers herinnert zich de eerste bijeenkomst van het genootschap ook nog goed. De aanzet werd gegeven door de schrijver Nico van Suchtelen (de vader van de huidige penningmeester) die over zijn tijd in Walden al in romanvorm had gepubliceerd in Quia absurdum (1906). Hij was in aanraking gekomen met de Van Goghkenner Baart de la Faille, die plannen had voor een monumentje ter ere van Van Eeden. Andere aanwezigen waren Hans van Eeden, de schilder Heyenbrock, P.J. Meertens (‘de man van de dialecten’), Gratama van het Frans Halsmuseum, Eduard Brom (‘Ja, er moesten natuurlijk een paar katholieken bij’), Huib Luns (‘de vader van onze minister, een zeer schilderachtige figuur’) en de acteur Louis de Vries. Cuypers: ‘Van Eeden wilde altijd dat zijn toneelwerken werden uitgevoerd, maar dat lukte niet erg, omdat ze ook niet zo...ja, niet zo geschikt voor het toneel waren. Alleen Ysbrand, dat wel vind ik.’ De beide initiatieven werden versmolten en Van Suchtelen werd tot voorzitter gekozen, Baart de la Faille

[p. 300]

vice-voorzitter, H.W. van Tricht secretaris en Cuypers penningmeester. ‘Van Tricht en ik waren de jongeren, die waren erbij gehaald voor de baantjes.’

Hoogtepunt

Evenals Cuypers, zou ook Van Tricht van grote waarde blijken voor het genootschap. Na enige jaren secretaris te zijn geweest onder Van Suchtelen en later Anton van Duinkerken, werd hij zelf voorzitter, een functie die hij vele jaren zou bekleden. ‘Van Tricht is de grootste kracht geweest achter het genootschap,’ aldus Cuypers.

‘Heel bijzonder’ noemt hij ook Hans van Eeden. ‘Dat was een aparte figuur, nogal afstandelijk. Van Tricht vertelde me eens nadat Van Eeden al tientallen jaren in het bestuur zat, dat ze elkaar nog altijd met “meneer” aanspraken. Van Eeden was niet iemand om tegen Van Tricht te zeggen: zeg nou maar Hans. Hij maakte, zeker naarmate hij ouder werd, de indruk van een soort commandant, die nogal kortaf was en geen tegenspraak duldde. Het was een dominerende figuur, maar de grootste inbreng bleef toch altijd van Van Tricht komen.’

Om de belangstelling voor het werk van Van Eeden te bevorderen wilde men toneelvoorstellingen stimuleren, een monumentje oprichten en vooral ook onuitgegeven of slecht uitgegeven werk opnieuw in druk brengen. Louis de Vries bracht daarom nogmaals De bokkerijders van Van Eeden op de planken, en Van Tricht verzorgde een nieuwe uitgave van Van Eedens dagboek. Cuypers: ‘Dat was al eens uitgegeven, maar zó stuntelig, zonder behoorlijke tekstkritiek of toelichting, dat was eigenlijk een mislukking.’ Voorts werd er op 7 juni 1950 in Bussum een beeldje onthuld van de beeldhouwster mevrouw Engelchor-Heldring, dat de Kleine Johannes voorstelt. Maar vandalen zijn niet alleen van deze tijd, dat bewezende beeldenstormers al, en nadat de Kleine Johannes tot tweemaal toe verminkt was, heeft men in 1978 een bronzen replica in het Gemeentehuis van Bussum geplaatst.

Andere activiteiten die het genootschap ontplooide waren uiteraard de jaarvergaderingen met lezing. De lezing van Adriaan Roland Holst in november 1965 noemt Cuypers ‘een hoogtepunt’. Gevraagd naar het belangrijkste verschil tussen het genootschap van de beginjaren en het genootschap anno 1988 zegt Cuypers: ‘In de beginjaren leefde dat Walden-element veel sterker. Er waren veel mensen die daar min of meer nauw bij betrokken waren geweest. Die gedachte is nu minder actueel.’

Op 6 april 1960 werd Van Eedens geboorte (3 april 1860) herdacht met onder meer een krans van het Genootschap bij het beeldje van de ‘Kleine Johannes’

Weggeëbd

Terug naar de huidige penningmeester, Van Suchtelen. Over de activiteiten rondom Van Eeden zegt hij: ‘Na vijftig jaar bestaan is het aantal mogelijkheden om iets rondom Van Eeden te doen wel beperkt. Belangstelling is er nog wel, dat zie je aan de herdrukken, de oplagen waarin die verschijnen, de verfilming van De koele meren des doods en de toneelbewerking van De kleine Johannes. Maar de toekomst zal waarschijnlijk wat rustiger worden dan de afgelopen vijftig jaar van naarstig verzamelen en Van Eeden bespreken. Je kunt het bij letterkundige werken natuurlijk moeilijk voorspellen. Ik had gedacht dat Couperus bijvoorbeeld vanaf de jaren twintig helemaal niet meer gelezen zou worden, maar nu beleeft hij al jarenlang een reusachtige revival. Dat kan met Van Eeden ook gebeuren. De literaire smaak kan veranderen.’

Als ik hem tenslotte vraag of hij denkt dat Van Eeden zelf zich zou hebben thuisgevoeld in het genootschap, reageert hij enigszins verontwaardigd: ‘Ja, in hoeverre ken je iemand dat je zo'n vraag kunt beantwoorden? Dat vind ik geen vraag eigenlijk.’ Cuypers durft het echter wel aan en zegt na een korte stilte:

‘Ik denk dat hij het een tijdje wel leuk had gevonden en dat zijn belangstelling daarna zou wegebben. Hij zou het een eervol initiatief gevonden hebben, en er ook wel aan hebben meegewerkt, maar het zou al heel gauw zijn weggeëbd.’

U kunt lid worden van het Frederik van Eeden-genootschap door de contributie van ƒ 15,- per jaar over te maken op gironummer 39.92.151 t.n.v. G. van Suchtelen, Pascalstraat 6 hs te Amsterdam. Donateur worden zij die ƒ 25,- of meer bijdragen.