Literatuur. Jaargang 5

[p. 170]

Genootschapsleven 9
E.B.M.J. Blomme
Achterberg: de dichter en de poëzie

‘Het is uit de hand gelopen kun je wel zeggen. Dat vrindengroepje uit Woubrugge had er eigenlijk helemaal niet zo'n behoefte aan om het uit te breiden tot een officieel genootschap. Maar op een gegeven moment ga je het toch allemaal wat meer organiseren, omdat het “wel leuk is”. En kennelijk vinden de mensen het ook leuk.’

Aan het woord is dr. R.L.K. Fokkema, universitair hoofddocent van de vakgroep moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Utrecht en sinds de officiële oprichting in 1982 voorzitter van het Genootschap Gerrit Achterberg. Een relatief jong genootschap zou men zeggen, maar het ‘vrindengroepje’ waar Fokkema van spreekt kwam al sinds 1965 bijeen.

‘Het was een particulier gezelschapje van vier vrienden die in een boerderij in Woubrugge regelmatig bij elkaar kwamen. Ik ben daar toen op een gegeven moment uitgenodigd omdat ik dat proefschrift had geschreven in 1973 [Varianten bij Achterberg, E.B.]. In een groepje van vijf lazen we Achterberg vanuit verschillende optieken, en dat ging er zeer geanimeerd aan toe. De een was filosoof, de ander werkte op het

e.b.m.j. blomme, amsterdam
Redbad Fokkema

ministerie, Richard Tummers was boekhandelaar en ik was dan de neerlandicus die hen steeds terugbracht naar de tekst. Zij hadden de neiging om dat wat minder belangrijk te vinden, en stelden meer belangstelling in het leven van Achterberg. We hebben toen op een gegeven moment Annie Kuiper, de voormalige toeverlaat van Achterberg, nog rondgereden naar bekende plekken in het Sticht en haar gevraagd wat ze zich allemaal kon herinneren. Maar het was niet veel.’

In 1979 sloot Jan Vermeulen, een vriend van Achterberg uit 1943, zich bij het groepje aan. Fokkema: ‘Die was weer op een andere manier enthousiast, want hij had Achterberg nog gekend. Hij was ervan overtuigd dat Achterberg de grootste Europese dichter was en hij vond het belachelijk dat er zo weinig aandacht aan hem werd besteed. Ook hij legde niet zozeer een scheiding tussen leven en werk, maar wees wel nadrukkelijker op de teksten. Voor analyse voelde hij vanuit zijn achtergrond ook weer niet bijster veel. Hij zag op een gegeven moment de datum 1980 naderbij komen, het jaar waarin Achterberg vijfenzeventig jaar zou zijn geworden. Ter gelegenheid daarvan heeft hij toen een bibliofiele uitgave gemaakt van de Fiatproef van “Het spel van de wilde jacht”, dat in eigen beheer voor de Achterbergkring werd uitgegeven.’

Legitiem

De ‘Fiatproef’ kwam ook in de handel. Een van de Achterbergliefhebbers die zich het uitgaafje aanschafte was Ad Booijen, cursusleider bij ‘Kerk en Wereld’ te Driebergen. Hij hoorde van het bestaan van een Achterbergkring, was geïnteresseerd en sloot zich aan. Fokkema, Vermeulen en Booijen staken vervolgens de koppen bij elkaar en hebben toen gedrieën de eerste Achterbergconferentie ‘in elkaar getimmerd’, aldus Fokkema. Het was tijdens deze eerste conferentie dat het plan om een genootschap op te richten werd opgevat. We spreken 1981.

De Achterbergconferentie vond in november plaats in Driebergen, duurde twee dagen en maakte deel uit van het cursusprogramma van ‘Kerk en Wereld’. De belangstelling voor de eerste Achterbergconferentie was overweldigend: maar liefst honderdvijftig deelnemers tekenden in, misschien wel omdat het thema als volgt was geformuleerd: Is het privé-leven van de dichter van belang bij het lezen van zijn gedichten?

Inleidingen werden gehouden door Redbad Fokkema, Jan Vermeulen en Wim Hazeu. Ook de weduwe

[p. 171]

van Gerrit Achterberg, Cathrien Achterberg-Van Baak, maakte deel uit van het gezelschap. Vooral tijdens de forumdiscussie onder leiding van Ad Booijen, barstte een hevige discussie los waarin ook mevrouw Achterberg van zich liet horen. Zij vroeg zich af waarom allerlei onverkwikkelijke en irrelevante details uit het leven van Achterberg nu plotseling in de openbaarheid gebracht moesten worden. Tot diep in de nacht was de waarde van het leven van de dichter voor de interpretatie van de poëzie onderwerp van discussie.

Ruim zes jaar later zegt Fokkema hierover: ‘Op onderwijskundige gronden kun je zeggen dat leerlingen, of wie dan ook, in eerste instantie vaak geboeid zijn door biografische omstandigheden. Op de middelbare school is het altijd leuk om eerst te vertellen dat Bredero door het ijs is gezakt, en daarna pas zijn gedichten te gaan lezen. Dat geldt ook hier. Binnen die kring van het genootschap in oprichting stonden twee partijen tegenover elkaar. Ter wille van de discussie was er een fixatie op een van beide standpunten, maar zo extreem is het nu absoluut niet meer. De “biografisten” zien het nut van de tekstanalyse in en de “tekstgerichten” wilden alleen maar laten zien dat zo'n tekst buitengewoon beperkt wordt wanneer die alleen in een biografische context wordt geplaatst. En, sensatiezucht of voyeurisme was het niet, men wou gewoon de mens begrijpen. Dat is een heel legitiem streven.’

Polemiserend

Na de eerste conferentie volgden er meer. Kort daarop vond er nog een plaats in de Internationale School voor Wijsbegeerte te Leusden, waarbij de aandacht al veel meer tekstgericht was. Tijdens de boekenweek in 1982 hielden diverse dichters in de Utrechtse boekhandel Broese-Kemink lezingen onder het motto: ‘Hoe lees ik Achterberg?’ In november 1982 was er weer een weekend in ‘Kerk en Wereld’ te Driebergen, in '83 werd een symposium te Utrecht georganiseerd (nogmaals: ‘Hoe lees ik Achterberg?’), in '84 in samenwerking met de slaa te Amsterdam, in '85 was het weerom in Driebergen te doen, in '86 te Leiden en het laatste symposium werd vorig jaar november in samenwerking met de slau opnieuw in Utrecht georganiseerd. Van alle bijeenkomsten, conferenties en symposia wordt verslag gedaan in de Achterbergkroniek, die in november 1982 voor het eerst het licht zag.

Fokkema: ‘Het eerste congres met die discussie was het spannendst, omdat het de eerste manifestatie was. De laatste, in Utrecht, was goed opgebouwd: een algemeen verhaal, een tekstanalyse en een thematisch verhaal. Wat ik ook leuk vond was het symposium in 1983 met als thema “Hoe lees ik Achterberg?” waarbij we een aantal dichters hadden uitgenodigd die over hun persoonlijke ervaringen met Achterbergpoëzie spraken. Zij kunnen in zo'n gezelschap namelijk polemiserend optreden, als je ervan uitgaat dat een groot aantal deelnemers aan het symposium fanate liefhebbers van Achterberg zijn. Die konden geen woord van kritiek velen. Ze begrepen bijvoorbeeld niet dat Willem van Toorn zei: “Ik heb met Achterberg wel wat gehad, maar ik houd op waar hij begint”, met andere woorden: ik ben niet metafysisch ingesteld. En dan zegt Jan Vermeulen verbouwereerd: “Hoe kan...! Dan geeft-ie zichzelf toch een brevet van onvermogen! Dat hij ophoudt waar Achterberg pas begint!” En Rob Schouten vertelt dat hij alleen maar geïnteresseerd is in gedichten waarin die “U”-figuur niet voorkomt. Voor de liefhebber, die juist in die gedichten elke “U” interpreteert als hospita, is dat weer een aanranding van zijn gevoel. En Jan Kuijper die dan zei: “Tekstanalyse staat in een verdomhoekje maar Achterberg is een heel goede voor tekstanalyse omdat je daarna veel meer begrijpt van een gedicht.” Dat was een aardig symposium.’

Niet de belangrijkste zorg

Gaf zich bij de eerste conferentie een vijftigtal mensen voor het Genootschap op, na zes en een half jaar en de nodige activiteiten is het ledental gestegen tot om en nabij de driehonderdvijftig. Naast een uitnodiging voor het jaarlijkse symposium, ontvangen deze leden de Achterbergkroniek, de periodiek van het genootschap. Twee maal per jaar, in maart en in november, verschijnt deze kroniek in een oplage van 700 exemplaren.

‘De eerste kroniek hebben we laten maken in een oplage van 1000 exemplaren en die werd vrij redelijk verkocht, omdat het een nieuwtje was en het aandacht kreeg in de pers. Daarop zijn ook weer wat mensen lid geworden, of “donateur” want je kunt geen lid worden van een stichting. Voor het bedrag van die donatie dachten we die kroniek te kunnen bedruipen. Tot nu toe is dat met een kleine “vrijwillige” verhoging van het abonnementsgeld...nee, van de donatie, en een redelijke prijs van een heel goede drukker in Sliedrecht nog steeds gegaan. Maar het is krap.’

In de kantlijn van een vel papier rekent Fokkema voor dat driehonderdvijftig maal de donatie van ƒ 35, -

[p. 172]

bram van de biezen, nunspeet
De plaquette

minus de drukkosten voor twee nummers van de kroniek per jaar, een structureel tekort van tweeduizend gulden oplevert. De entreegelden voor de symposia zijn kostendekkend, dus ook dat kan de kas van het genootschap niet spekken. ‘Aan geld denken we dus eigenlijk niet. Het is wel een belangrijk probleem, maar niet onze belangrijkste zorg. Op de een of andere manier lossen we dat altijd wel op. Als de penningmeester aan de bel trekt en zegt: “Hé, denk eraan dat we een tekort hebben van ƒ 2000, -” dan zegt Jan Keijser: “Nou, dan maken we toch een bibliofiel drukje?” En een subsidie van wvc zit er niet in. We hebben wel geïnformeerd, maar we kregen stante pede een brief terug dat we niet in aanmerking kwamen.’

Enorme kloof

Achterberg staat nog volop in de belangstelling. Dat blijkt niet alleen uit de opkomst tijdens de evenementen die het genootschap - al dan niet in samenwerking met anderen - organiseert, maar ook uit hetgeen er buiten het genootschap om plaatsvindt rondom Achterberg. Zo werd op 6 september 1985 in de gemeente Langbroek, waar Achterberg in 1905 werd geboren, met het nodige ceremonieel een straat naar hem vernoemd. Een aantal leraren van een middelbare school in Zwolle zorgde er voor dat op het station Hulshorst een plaquette werd aangebracht met daarop het gelijknamige gedicht. (In 1986 werd het station opgeheven, maar dankzij het gedicht

bram van de biezen, nunspeet
Het door het gedicht geredde station

van Achterberg kwam het op de monumentenlijst en werd het van de ondergang gered.) In de Haagse Bijenkorf onthulde mevrouw Achterberg in 1986 nóg een plaquette, ditmaal op initiatief van uitgeverij bzztôh, met het gedicht ‘Bijenkorf’. En in Deventer organiseerde de plaatselijke krant op 31 oktober 1987 een Achterberglezing in de Grote Kerk die maar liefst zevenhonderd belangstellenden trok.

Maar Achterberg was het laatste jaar ook minder opbeurend in de publiciteit. In de gemeente Rekken en Eibergen, waar de dichter van 1939 tot 1943 als tbr-gestelde werd verpleegd, werd in december 1987 de opdracht voor een beeld ter gedachtenis aan Achterberg ingetrokken onder druk van de bevolking. Kort tevoren was een inwoonster van Eibergen door een tbr-gestelde met proefverlof om het leven gebracht. En alsof het een herdenking betreft, meende het Utrechts Nieuwsblad eveneens in december 1987, vijftig jaar na dato, de hele affaire-Achterberg nog eens uitgebreid uit de doeken te moeten doen in de rubriek ‘Het huis’. Het pand aan de Boomstraat, waar de doodslag plaatsvond, wordt bezocht en een van de huidige bewoners wordt aan het woord gelaten: ‘“Gerrit Achterberg? Een bekende Nederlandse dichter? Nee, echt nog nooit van gehoord”, zegt Erik-Jan. Toch zijn de dodelijke schoten die Achterberg daar op zijn hospita loste vermoedelijk op de kamer van Erik-Jan gevallen,’ aldus het Utrechts Nieuwsblad. Precies twee weken later komt dezelfde scribent

[p. 173]

foto peddemos, neede
De kunstenaar Willem Berkhemer met het beeld dat hij in opdracht van de gemeente Rekken ter gedachtenis aan Achterberg maakte, maar dat onder druk van de bevolking niet geplaatst werd

in dezelfde krant opnieuw aan het woord in een rubriek met de toepasselijke naam ‘Wat nou weer’ nadat hij een oud-verpleger van Achterberg opgedoken heeft. Het zijn de artikelen waarvan Fokkema zegt dat het genootschap ‘ze wat probeert te remmen’. ‘We reageren er niet op. Maar het is gewoon jammer zoiets,’ aldus Fokkema.

Desalniettemin is Fokkema opgewekt over de toekomst van het genootschap en de belangstelling voor Achterberg. Men heeft dan ook nog heel wat in petto. In november is er opnieuw een symposium; er staat een concordantie op het werk van Achterberg op stapel (‘er moet alleen nog subsidie komen’); de briefwisseling zal worden uitgegeven; redactiesecretaris Fabian Stolk werkt aan een dissertatie over Het spel van de wilde jacht; Bert Veldstra bereidt een nieuwe druk van de Verzamelde gedichten voor; er wordt voorbereidend werk gedaan voor een historisch-kritische uitgave, en Wim Hazeu werkt aan een biografie.

Fokkema: ‘Voor de beleving van die gedichten is het natuurlijk wel degelijk van belang dat je weet dat er werkelijk iets is gebeurd in het leven van de man. Cathrien vond het buitengewoon vervelend dat het leven van Achterberg zo bestudeerd werd. Tegen Wim Hazeu zei ze regelmatig: “Maar moet dat nou, Wim? Je hebt toch de gedichten?” Toch geeft ze nu toestemming voor de uitgave van de brieven. En het is mijn heilige overtuiging dat ze dat nooit had gedaan als het genootschap de opinie niet langzamerhand een beetje had gewijzigd en de standpunten wat naar elkaar had toegebracht.

Het grappige is, dat je absoluut niet begrijpt hoe de poëzie in relatie staat tot de brieven of het leven, als je die brieven leest en dat leven kent. Met andere woorden: het openbaar maken van de biografie - en dat heb ik ook tegen Cathrien gezegd - leidt als vanzelf naar de poëzie. Terwijl wij hadden gedacht dat we die brieven moesten lezen, omdat daarin wel zou staan hoe we die gedichten moesten verklaren. Maar daar is een enorme kloof tussen. De wal keert het schip. We moeten toch weer naar de poëzie terug en dat is de winst van die vijf jaar.

In het begin stond Cathrien er echt een beetje afwijzend tegenover en nu heeft ze zoiets van: dat heeft die poëzie dan toch maar opgeleverd. Van Roland Holst hoor ik niks meer, van Ed Hoornik hoor ik niks meer, Nijhoff en Bloem worden dan nog wel eens genoemd, maar Achterberg blijft maar bestaan. Die onttrekt zich aan elk modieus verschijnsel.’

U kunt zich opgeven als donateur van de Stichting Genootschap Gerrit Achterberg door overschrijving van de donatie à ƒ 35, - op girorekening 52.74.091 t.n.v. P.J. van der Werff te Den Dolder. Losse nummers van de Achterbergkroniek kosten ƒ 17,90.