Literatuur. Jaargang 5

[p. 168]

Het probleem
E.K. Grootes
Een ontbrekende generatie?⁺

Literair talent is ongelijkmatig verdeeld. De ontwikkelingslijn van de letterkunde vertoont pieken en dalen. Ineens klit een groep talentvolle schrijvers tezamen op een moment dat de omstandigheden gunstig zijn voor de literaire produktie. Een creatieve explosie is het resultaat. In andere tijden heerst de grauwe middelmaat, soms decennia lang. Er zijn sedert de late middeleeuwen echter weinig perioden waarin een complete literaire generatie, ook in haar middelmatige vertegenwoordigers, ontbreekt. Zoiets lijkt zich in de Nederlandse poëzie van de late zestiende eeuw een keer voor te doen. Of die indruk juist is en zo ja, hoe het verschijnsel verklaard kan worden, is voor de literatuur-historicus een probleem.

Het gaat om de vroege renaissance. Kent de twintigste eeuw tenminste één lost generation, onze renaissanceletterkunde lijdt naar het zich laat aanzien aan een ‘missing generation’. Die manifesteert zich in negatieve zin zodra we een lijstje maken van de geboortejaren van alle dichters die enigermate naam gemaakt hebben in deze periode. Het is een bekend feit dat een groot deel van de auteurs op wie de literaire opbloei na 1600 steunt, geboren is in de jaren tachtig van de zestiende eeuw. De recente reeks van herdenkingen van vierhonderdste geboortedagen heeft dat maar al te duidelijk gemaakt. Als we nu vanaf de grootste van hen, Joost van den Vondel (geboren in 1587) tien jaar terugtellen, komen we het geboortejaar tegen van liefst vijftien redelijk tot goed bekende Nederlandse dichters: Cats, Hondius, Van der Veen, Stalpart van der Wiele, Coster, Heinsius, Hooft, Pers, De Harduwijn, De Groot, Van Baerle, Reael, Anna Roemers, Bredero, Revius en Camphuysen. Allemaal literatoren die bijvoorbeeld in de recente bloemlezing van Komrij vertegenwoordigd zijn. Zoeken we naar een toonaangevende figuur in de voorafgaande literaire generatie, dan komt in de eerste plaats iemand als Spiegel in de gedachten, geestelijk leidsman van de jonge P.C. Hooft. Maar Spiegels geboorte ligt een stuk verder terug: in 1549. En in de tien jaar dáárvoor treffen we de bijna complete verzameling aan van auteurs die tot het eind van de zestiende eeuw het literaire toneel beheersen: Vander Noot, Marnix, Van Hout, Dousa, Duym, Visscher, Stevin, Van Mander. Ouder nog zijn D'Heere (van 1534), Houwaert (1533) en Coornhert (1522). Maar tussen het geboortejaar van Cats (1577) en dat van Spiegel (1549) is het opvallend leeg. Uit de jaren zeventig stammen nog wel een paar niet geheel vergeten figuren, zoals de Zeeuwen Van Borsselen, Van Beaumont en Valerius en de Amsterdammers Kolm en Fonteyn. Tussen '50 en '70 werd echter vrijwel geen enkele dichterlijke geboortekreet vernomen. Zacharias Heyns (1560) is de enige wat bekendere dichter die een uitzondering vormt. Reinier Telle en de Zuidnederlanders Ymmeloot en Makeblijde doen de oogst nauwelijks minder schraal blijven.

Zijn dit nu toevallig ‘slechte jaren’, waarin geen poëtisch talent ontsproot? Per slot van rekening kan het toeval daarbij een grote rol spelen. Als we Gods hand buiten het verklaringsmodel houden, lijkt de existentie van een bepaald individu een kwestie van willekeur. Slechts een miniem deel van het potentiële nageslacht komt er inderdaad; en de kindersterfte kan ons een Hollandse Shakespeare gekost hebben. Misschien bestond er nu een Cornelis Bredero-plein als Gerbrands eerder geboren broertje niet als kleuter was overleden. En hoeveel perspectieven vielen niet weg toen P.C. Hoofts kleine Cornelis, ‘van grooten geest en hoope’, op twaalfjarige leeftijd stierf? Toch ligt hier geen aanvaardbare verklaringsgrond. Statistisch bezien moet in elke biologische generatie voldoende literair talent aanwezig zijn, zeker als we kijken naar de middelmaat in een periode waarin het dichterlijk ambacht in hoge mate als leerbaar werd beschouwd. Het moeten de omstandigheden zijn die uit maken of het latent aanwezige talent zich ontwikkelt en literair produktief wordt. En dan ligt uiteraard een verklaring voor de hand: in 1568 of daaromtrent breekt de Nederlandse Opstand uit! Men had warempel wel iets anders aan z'n hoofd dan het petrarkistische sonnet in het Nederlands tot ontwikkeling te brengen. Maar waarom is de genoemde groep die in 1570 pas tussen de twintig en dertig was wél literair actief gewor-

+ E.K. Grootes, hoogleraar historische Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, publiceerde boeken en artikelen over zeventiende-eeuwse literatuur.

[p. 169]

den en gebleven? Hebben zij tijdens hun prille vormingsjaren nog net kunnen profiteren van de aanwezigheid van een geordende literaire ambiance (rederijkerskamers?), terwijl zulke externe stimulansen ontbraken voor de jongeren van tien of twintig jaar later? En komt het daardoor dat vijftigers als Van Mander, Visscher, Spiegel, Spiegel, Dousa en Van Hout rond 1600, toen de stormen van de oorlog wat waren gaan liggen, nog het beeld van de literatuur bepalen in plaats van de generatie die toen tussen de dertig en veertig was? Men zou zelfs kunnen veronderstellen dat de revolutionaire veranderingen in de literaire vormgeving in het begin van de zeventiende eeuw precies in deze merkwaardige situatie hun oorsprong hebben gevonden. De jonge Hooft, Heinsius, Bredero en Vondel vonden immers tegenover zich hun literaire grootvaders: Spiegel, Dousa, Visscher, Van Mander, en niet of nauwelijks een literair actieve vertegenwoordiging van de generatie van hun vaders.

Helaas valt te vrezen dat deze veronderstelling berust op een te moderne theorie van het literaire veranderingsproces en dat de oorzaken aanzienlijk gecompliceerder zullen zijn. En misschien is de héle redenering over de ontbrekende generatie wel niet meer dan een zandkasteel. Zou het misschien ook kunnen gaan om een fout in de registratie? De auteurslijstjes berusten voornamelijk op vermeldingen in het grote handboek van Te Winkel. Maar valt er wel te werken met individuele auteurs in een periode waarin een flink deel van de poëzie collectief en anoniem was? Is het niet een moderne preoccupatie om de literaire activiteit te meten aan het oeuvre van herkenbare individuen? Aan de andere kant is er geen anoniem werk dat in de schaduw kan staan van Spiegels Hertspiegel of Bredero's boertige liedjes. Of is dat weer gezien vanuit ons perspectief en lag het voor de tijdgenoot anders? Kortom meer vragen dan antwoorden. De literatuurhistoricus die de zaak probeert te overzien, zal echter op zijn minst aan het denken gezet worden door een namenlijst van Nederlandse dichters in Den Nederduytschen Helicon van 1610. Deze vermeldt honderdzestien (!) dichters uit de voorafgaande eeuw. De meesten van hen zullen helaas nooit meer dan een naam zijn.

Mededeling van de redactie

De redactie betreurt bij nader inzien de opname van ‘Het probleem’ in het vorig nummer van Literatuur.