Literatuur. Jaargang 5

[p. 45]

Genootschapsleven 7
E.B.M.J. Blomme
De actualiteit van Belle van Zuylen

In de tweede helft van de achttiende eeuw sprak menig Nederlander nog Frans, vooral in adellijke kringen. Zo ook mevrouw (of is het Madame?) Isabelle van Tuyll van Serooskerken, in Nederland ook wel kortweg Belle van Zuylen genoemd (1740-1805). De Nederlandse jonkvrouwe trouwde in 1771 met een Zwitser, verhuisde naar Colombier bij Neuchâtel en noemde zich sinds die tijd Madame de Charrière. Haar literaire werk - naast romans, novellen, toneelwerk en wat poëzie vooral een indrukwekkende correspondentie - schreef zij dan ook helemaal in het Frans. In tegenstelling tot Zwitserland, waar Belle in het verleden al wat meer aandacht kreeg, is de belangstelling voor deze vroeg geëmancipeerde en verlichte achttiende-eeuwse schrijfster in Nederland pas sinds de jaren zeventig op gang gekomen. Bij Uitgeverij Van Oorschot zag haar verzameld werk, de Oeuvres Complètes, het licht en er verschijnen de laatste jaren steeds meer Nederlandse vertalingen van haar werk. ‘Helaas is de kennis van het Frans in Nederland achteruitgegaan,’ zegt de voorzitter van het Genootschap Belle de Zuylen, de heer Pierre Mahillon. ‘Dus moeten we zorgen voor vertalingen. Die moedigen wij aan.’

Tijdens de dertiende jaarlijkse bijeenkomst van het genootschap op 24 oktober in Slot Zuylen klinkt het Frans opnieuw alsof de achttiende eeuw is weergekeerd. Dat heeft niets met nostalgie te maken, maar veel meer met het internationale karakter van het genootschap en de dame die het onderwerp van studie is. Het Genootschap kent zowel een Nederlandse als een Zwitserse tak, en heet volgens de statuten dan ook officieel Genootschap Belle de Zuylen - Association Madame de Charrière. De heer Mahillon verwelkomt de aanwezigen zowel in het

e.b.m.j. blomme, amsterdam
Slot Zuylen, geboortehuis van Belle van Zuylen

Belle van Zuylen op zesentwintigjarige leeftijd. Pasteltekening van Q. de La Tour (Genève, Musée d'Art)

Frans als in het Nederlands, daarbij niet alleen rekening houdend met de Franse spreekster van die ochtend, maar ook met de Franstalige Belgische leden van het genootschap. En omdat hij zelf een Franstalige Brusselaar is, gaat het Frans hem nog net iets beter af dan het Nederlands.

Om en nabij de honderd geïnteresseerden zijn die ochtend voor de bijeenkomst naar Slot Zuylen gekomen. Bijna tweehonderdvijftig jaar geleden werd Belle hier op 20 oktober geboren, vandaar dat de bijeenkomst ieder jaar rond die datum plaatsvindt. In aansluiting op de landelijke herdenking van de Bataafsche revolutie van 1787, staan ditmaal Belles ideeën met betrekking tot de politieke situatie van die tijd centraal.

Belles schrijversarbeid in de periode van 1788 tot 1794 is onderwerp van de lezing ‘Madame de Charrière et la Révolution Française’ door mevrouw Y. Vissière. Zij doceert achttiende-eeuwse letterkunde aan de Université de Provence in Aix-en-Provence. Mede dankzij een netwerk van correspondenten waarover Belle beschikte in belangrijke Europese steden als Parijs, Berlijn en Turijn, was zij in staat om vanaf de voet van de Zwitserse Alpen de roerige tijden die Europa dan beleeft kritisch te beschouwen. Zelfs probeerde zij door middel van vlugschriften en pamfletten de loop van de geschiedenis te beïnvloeden, maar tevergeefs. ‘Te aristocratisch voor sommigen, te democratisch voor anderen, had Belle niet veel kans om een breed publiek mee te slepen,’

[p. 46]

luidt de conclusie van Madame Vissière. Desalniettemin geven Belles geschriften een helder inzicht in het verloop van de toenmalige gebeurtenissen.

Ook de lezing van de historicus dr. C. de Wit heeft betrekking op deze periode. Al in 1788 had Belle duidelijke ideeën over de wijze waarop de Nederlandse grondwet samengesteld zou moeten worden. Oranje moest soeverein worden (wat een revolutionaire gedachte was, omdat de stadhouders soeverein waren) en er zou een hogerhuis van adellijken samengesteld moeten worden en een lagerhuis waarin de adel, de patriciërs en de dominees (namens het volk) gelijk vertegenwoordigd waren. Wanneer Nederland in 1814 een nieuwe grondwet krijgt, vertoont deze grote overeenkomst met het plan van Belle.

Ander onderdeel van het programma is de presentatie van het boek Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid. Het is een vertaling van de briefwisseling tussen Belle van Zuylen en Constant d'Hermenches, James Boswell en baron Van Pallandt in de periode 1760-1776, door Greetje van den Bergh. Voorts zijn in een aparte zaal de bezittingen en aanwinsten van het Genootschap te bezichtigen, en tot slot brengt de sopraan Hanneke Kaasschieter onder klavecimbelbegeleiding enkele liederen ten gehore, waaronder ‘L'amour est un enfant trompeur’ van Belle van Zuylen zelf.

Tolerant

Tijdens de lunch vertelt voorzitter Mahillon het een en ander over het Genootschap. De Nederlandse tak telt momenteel ongeveer tweehonderd leden waaronder een vijftien Belgen en vier of vijf Engelsen. ‘We hebben zelfs drie leden uit Denemarken gehad,’ aldus de voorzitter. Veel van de buitenlandse leden zijn met Belle van Zuylen in contact gekomen via de Association des Dixhuitièmistes, een internationale vereniging die zich bezighoudt met de bestudering van de achttiende eeuw. Desalniettemin is de belangstelling voor Belle toch vooral literair en niet historisch. Zelf raakte de Brusselse magistraat al bladerend in een dictionaire in Belle van Zuylen geinteresseerd. ‘Ik heb een literaire hobby. Ik ken in zekere mate het werk van Belle van Zuylen, maar ook van Valéry Larbaud. Hij was ook een kosmopoliet.’

‘De Hollanders zijn zeer tolerant dat ze een Belgische voorzitter voor een Hollands genootschap aanvaarden,’ zegt Mahillon lachend. Hij volgde in 1975 de eerste voorzitter, de Brusselse hoogleraar Jeroom Vercruysse op.

‘Er zijn drie periodes geweest waarin men zich voor haar interesseerde. In het midden van de negentiende eeuw heeft de Franse criticus Sainte-Beuve al opgeroepen tot het uitgeven van het verzameld werk van Belle van Zuylen. Wel, het heeft meer dan een eeuw moeten duren! Dan, aan het einde van de negentiende eeuw, raakte Philippe Godet, een hoogleraar aan de universiteit van Neuchâtel, zeer in haar geïnteresseerd, en hij heeft een prachtige, monumentale biografie geschreven: Madame de Charrière et ses amis. Maar daarna werd ze vergeten. En plotseling, in de jaren zeventig leeft de belangstelling voor haar dan weer op. Simone Dubois was eigenlijk de persoon achter die herleefde belangstelling.’

‘Actualité d'Isabelle de Charrière’

Simone Dubois heeft veel gedaan voor Belle van Zuylen en het Genootschap. Allereerst was ze nauw betrokken bij de oprichting van het Genootschap in 1975. Ze vertaalde verschillende werken van Belle van Zuylen in het Nederlands, gaf lezingen en had samen met haar man Pierre H. Dubois een groot aandeel in de redactie van het verzameld werk. Voor de Franse ambassadeur in Nederland was dat dan ook een gerede aanleiding om haar in 1986 te onderscheiden met de versierselen van ‘Chevalier des Arts et des Lettres’.

Simone Dubois: ‘De herleving van de interesse voor Belle van Zuylen in Nederland, is eigenlijk ontstaan na de publikatie van een boek dat ik over haar heb geschreven, Leven op afstand. Dat is een beknopte biografie. Daarna verscheen bij De Arbeiderspers nog een keuze uit haar brieven. Ik was geen specialiste van de achttiende eeuw, maar ik had wel enorm veel belangstelling voor die periode. Ik ben toen lid geworden van de Nederlandse afdeling van de Association des Dixhuitièmistes, de Werkgroep achttiende eeuw. Op de ledenlijst van dat genootschap kwam ik namen tegen van mensen die zich bezighielden met Belle van Zuylen, of over haar gepubliceerd hadden. We hebben toen in 1974 op slot Zuylen een symposium georganiseerd en onder meer deze mensen uitgenodigd. Dat was echt heel interessant. Het had als onderwerp “Actualité d'Isabelle de Charrière” en behandelde de verschillende facetten van het werk en de persoon van Belle van Zuylen. Het duurde drie dagen; er werd een groot aantal voordrachten gehouden en er was een tentoonstelling georganiseerd hier op het slot. De uitgever Geert van Oorschot, die sinds lang het plan koesterde om de verzamelde werken van Belle van Zuylen uit te geven, was daarbij aanwezig. Maar het was hem tot dusverre niet gelukt om een redactie samen te stellen. Op dat symposium vond hij echter de mensen en toen is er een internationale redactie samengesteld. We zijn in 1974 begonnen, in 1979 verscheen het eerste deel en in 1984 het laatste.’

Heiligdommen

Op 8 november 1975 kwam het Genootschap voor het eerst bijeen. Tijdens de presentatie zegt de (toenmalige) vice-voorzitter en achterneef van Belle, baron N.H.C.

[p. 47]

van Tuyll van Serooskerken: ‘Ons arbeidsterrein is duidelijk gescheiden van dat der verzamelde werken en, hoewel minder nauwkeurig te definiëren, toch niet minder uitgebreid.’ Het Genootschap - aldus de heer Van Tuyll - zou niet alleen de herinnering aan Belle van Zuylen levendig moeten houden, werken en voorwerpen van en omtrent Belle moeten verzamelen, en de studie van haar persoon en werk moeten bevorderen, maar zich ook moeten inzetten voor het behoud van de beide kastelen waar het leven van Belle zich afspeelde: Slot Zuylen bij Utrecht en Le Pontet in het Zwitserse Colombier.

‘Op zichzelf bewaart dit huis [Le Pontet] minder

Le Pontet in 1915. Houtskooltekening van Jeanne Lombard

directe herinneringen aan Madame de Charrière, maar het is niettemin, evenals Zuylen, een “heiligdom” voor onze vereniging,’ aldus de baron. Nog tijdens de vierjaarlijkse excursie van het Nederlandse genootschap naar Zwitserland, in 1986, werd Le Pontet bezocht.

Al meteen vanaf zijn oprichting geeft het Genootschap ieder jaar een bulletin uit: Lettre de Zuylen et du Pontet. Zoals de titel al duidelijk maakt, is het ook voor de leden van het Zwitserse genootschap bestemd, reden waarom het hele bulletin tweetalig is opgesteld. Naast het ‘Aan onze lezers’ staat het ‘A nos lecteurs’ van mevrouw J. Winteler, de Zwitserse voorzitster. Men vindt er de lezingen die tijdens de jaarlijkse bijeenkomst werden uitgesproken en voorts wat berichten over nieuwe aanwinsten, publikaties, bestuurswisselingen, en dergelijke. Bovendien houdt een correspondent uit de Verenigde Staten, mevrouw Alix Deguise, het Genootschap op de hoogte van de activiteiten aldaar door middel van een ‘Letter from the United States’.

Reizend ambassadrice

Als bestuurslid van het Zwitserse Genootschap, is mevrouw Caroni ook op de bijeenkomst in Slot Zuylen aanwezig. In Zwitserland houdt men de jaarlijkse bijeenkomst gewoonlijk een maand later, vertelt zij. Dit jaar hield mevrouw Vissière ook daar haar lezing. Begonnen bij de plaatselijke vrouwenclub in Neuchâtel in 1979, telt het Zwitserse genootschap nu ongeveer 130 leden, waaronder academici, die beroepsmatig met Madame de Charrière te maken hebben, maar vooral ook veel leken. In 1979 werd in de Stedelijke en Universiteitsbibliotheek van Neuchâtel een uitgebreide tentoonstelling georganiseerd, getiteld: Madame de Charrière à Colombier. De documenten en voorwerpen op deze tentoonstelling zijn na afloop geforografeerd en gebundeld in een boek, dat het genootschap nu tot passend

e.b.m.j. blomme
Het wapen van de familie Van Tuyll van Serooskerken op de poort van Slot Zuylen

relatiegeschenk dient.

Ook in Nederland werd een tentoonstelling georganiseerd, nadat in 1984 het tiende en laatste deel van de Oeuvres Complètes was verschenen. In samenwerking met het Letterkundig Museum, het ministerie van wvc en de Rijksvoorlichtingsdienst werd een voor het buitenland bestemde, reizende tentoonstelling samengesteld door Simone en Pierre Dubois. Sindsdien dient Belle van Zuylen ons land als reizend ambassadrice. Vanuit het Letterkundig Museum in Den Haag vertrok de tentoonstelling naar verschillende steden in België en Zwitserland, was vervolgens te zien in Lille en Berlijn, reisde toen af naar verschillende universiteiten in de Verenigde Staten en Canada, en komt dit jaar via de Verenigde Staten weer terug naar Europa, waar nog enkele tentoonstellingen in Frankrijk, Engeland en Italië zullen volgen. En waar men ook kwam, ‘de belangstelling was zeer groot’ aldus Simone Dubois. ‘En de Association des Dixhuitièmistes vormde daarbij een grote steun.’

Modern

Toch liggen er maar liefst twee eeuwen tussen Belle en ons. Hoe kan ze de huidige lezer dan toch nog zo boeien?

[p. 48]

‘Zij heeft ons veel te vertellen,’ aldus de heer Mahillon. ‘Het is een permanente uitnodiging tot onafhankelijk denken, en tot vorming van een vrije en onbevooroordeelde mening. Het is ook een poging om zorgvuldig, maar tezelfdertijd zeer spontaan te schrijven. Die twee gaan samen. Ze is zeer vrij naar geest en stijl, en toch is het zeer mooi geschreven.’

‘Omdat ze zo modern dacht,’ zegt Simone Dubois. ‘Ze dacht als een mens van nu en daarom kun je het lezen. Ze heeft een moeilijk leven gehad omdat ze moest schrijven in een milieu dat van haar openhartigheid minder gediend was. Dat is haar grote moeilijkheid geweest. Vandaar ook dat ze in het eerste boekje dat ze publiceerde, Le noble, een beetje de draak steekt met de adel. Dat is toen door haar ouders uit de handel genomen, en daarna heeft ze alles in haar brieven gelegd. Dat is haar belangrijkste werk, en het leest als een roman.

Daarbij vertelt ze aan de vrouw van tegenwoordig veel over zelfstandigheid. Dat je een eigen mening moet hebben, een eigen wil, dat je je moet ontwikkelen zodat je weet waar het over gaat in de maatschappij. Maar wij weten uit ervaring dat mannen het met evenveel genoegen lezen als vrouwen.’

Geïnteresseerden kunnen zich à ƒ 25, - opgeven als lid van het Genootschap Belle de Zuylen - Association Madame de Charrière. Daarvoor kunnen zij zich richten tot de secretaris van het genootschap, mevrouw drs. M.I. Wolff-Craandijk, Rozendaalselaan 22, 6891 dg Rozendaal.