Literatuur. Jaargang 4

[p. 351]

Genootschapsleven 6
E.B.M.J. Blomme
‘Tussen Bilderdijk en ons staat een rijstebrijberg van retoriek’

De Vereniging ‘Het Bilderdijk-museum’ viert het volgend jaar haar tachtigste verjaardag. In mei 1907 kwam voor het eerst het comité ter oprichting van een Bilderdijk-museum in hotel Krasnapolsky bijeen; vervolgens werden op 25 juli de statuten voorlopig vastgesteld. Dat de feestelijkheden pas het volgend jaar mei plaats zullen vinden, ligt aan het feit dat de koninklijke goedkeuring van de statuten tot 9 mei 1908 op zich liet wachten.

Het vijftigjarig bestaan daarentegen werd op 21 december 1957 gevierd, ‘een datum zo ongeveer halverwege tussen 25 juli en 9 mei’ redeneerde de toenmalige voorzitter. Maar het huidige bestuur houdt zich aan de koninklijke goedkeuring; iets waar de prinsgezinde Bilderdijk ongetwijfeld ook voor gekozen zou hebben.

De oorsprong van deze Vereniging werd, net zoals die van het Multatuligenootschap, gevonden in een herinneringstentoonstelling. Een half jaar voordat de honderdvijftigste geboortedag van mr. Willem Bilderdijk (1756-1831) gevierd zou worden, in 1906, kwam een dertigtal Bilderdijk-liefhebbers in Amsterdam bijeen, ter voorbereiding van de feestelijkheden. Er werd een gedenkboek uitgegeven en een tentoonstelling georganiseerd, die zoveel publiek trok dat zij niet alleen de maand oktober te bezichtigen was, maar verlengd werd tot 15 november.

‘O kon deze verzameling als Bilderdijk-museum voorgoed bijeen blijven!’ sprak dr. J.F.M. Sterc, voorzitter van de subcommissie die de tentoonstelling georganiseerd had, tijdens de opening. Zijn wens werd vervuld.

Overbruggen

Het Bilderdijk-museum huist tegenwoordig in de kelders van de Vrije Universiteit aan de De Boelelaan in Amsterdam.

‘Het doel der Vereniging is het bevorderen der studie omtrent de persoon, het werk, en de kring van mr. Willem Bilderdijk, en het wekken en versterken van belangstelling daarvoor,’ zo leest de huidige voorzitter, prof. L. Strengholt artikel 3 uit de in 1937 bijgestelde statuten voor. Hij werd lid toen hij in 1968 bij de vu kwam werken en is nu sinds een jaar of negen voorzitter.

In de kelders van de vu komt men voor een groot deel aan dit streven tegemoet. In een ruime zaal hangen portretten van en door Bilderdijk en zijn schoonvader Schweickhardt, er staan vier vitrines met realia, twee gigantische boekenkasten met een duizend boeken en er liggen zo'n vijfduizend handschriften opgeslagen,

Het Bilderdijk-museum nu

beschikbaar voor wie ze wil bestuderen. Secretaris M. van Hattum heeft ze juist allemaal gecatalogiseerd.

‘Het valt niet mee om hier veel mensen binnen te krijgen,’ zegt prof. Strengholt. ‘In beginsel staan we open voor iedereen die hier een handschrift wil bekijken, maar dat moet dan wel eerst even van tevoren telefonisch geregeld worden, want wij hebben niet de middelen om personeel in dienst te nemen.’

Door jaarlijks een of twee sprekers uit te nodigen voor de rond 18 december te houden algemene ledenvergadering, wordt het wetenschappelijk onderzoek rondom Bilderdijk bevorderd. Zo zullen er dit jaar (op 12 december) lezingen worden gehouden door dr. J.J. Kloek over het werk van Bilderdijk in het fonds van de Middelburgse boekhandel Van Benthem en Jutting en P. Gerbrandy zal spreken over Bilderdijk en Horatius.

Dergelijke lezingen verschijnen sinds 1984 in het mededelingenblad van de Vereniging, dat één keer per jaar verschijnt en gratis aan alle 230 leden wordt toegezonden. Qua vorm is dit keurig verzorgde en rijk-geillustreerde blaadje (van de prenten en het grafisch werk van Bilderdijk waar de Vereniging over beschikt, wordt dankbaar gebruik gemaakt) gelijk aan dat van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Het merendeel van het blad (16 pagina's) is gevuld met de lezing(en) van de voorgaande ledenvergadering, aangevuld met wat korte berichtjes en bijdragen, en een lijstje recent verschenen literatuur. Voor de oorlog beschikte de Vereniging ook al over een eigen blad, maar dat was rond 1960 voor het laatst verschenen.

‘Op initiatief van Van Hattum is er drie jaar geleden opnieuw een blaadje verschenen om die periode tussen

[p. 352]

de jaarlijkse ledenvergaderingen wat te overbruggen en eens wat vaker iets van ons te laten horen,’ zegt prof. Strengholt.

‘We dachten daar ook leden mee te werven, maar dat is niet goed gelukt,’ geeft de secretaris ruiterlijk toe.

‘Op langere termijn misschien,’ aldus Strengholt.

‘Homo universalis’

Uiteraard is het doel ook gediend met de lezingen die bestuursleden zo nu en dan houden voor derden. Van Hattum hield vorig jaar nog een lezing voor de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen over de kindergedichtjes van mevrouw Bilderdijk, ‘die ook heel aardig dichtte’. Onlangs nog sprak hij bij een afdeling van de Heemkundekring Amsterdam over de parallellen tussen Multatuli en Bilderdijk en hun relatie met Amsterdam.

Hoe is het verder gesteld met de belangstelling voor Bilderdijk? Dr. A. Goslinga zei tijdens de ledenvergadering van 1957 nog dat Bilderdijk ‘bij zijn leven niet en evenmin na zijn dood’ een populaire figuur is geweest. Bij de eerste vergadering van de Bilderdijk-commissie opperde men nog het idee om ook jongere letterkundigen uit te nodigen voor de Vereniging, maar ‘bij dezen stond Bilderdijk over het algemeen niet hoog aangeschreven. Er waren wel andere letterkundigen, die hem hoger waardeerden, in humanistischen en met name in Rooms-Katholieken kring, maar veel financiële steun viel van hen uiteraard niet te verwachten’, aldus Goslinga. Pas in 1931 ontstond er meer belangstelling.

Ruim vijftig jaar later zegt prof. Strengholt: ‘Ik denk dat hij als dichter toch wat onderschat wordt.’ Zelfs de hernieuwde belangstelling voor de romantiek sinds Komrij en Boudewijn Büch heeft daar weinig aan veranderd.

‘Tussen hem en ons staat natuurlijk die ongelooflijke retoriek, die ons vreemd geworden is. Dat is een geweldige rijstebrijberg tussen hem en ons. Door Tachtig en wat daar op gevolgd is, zijn wij dat zo zeer ontwend, en dat is het struikelblok geworden voor het binnendringen in de ideeënwereld van Bilderdijk en het genieten van zijn poëzie. Merkwaardig is dat hij zeer bewonderd werd - ook al verafschuwde men zijn ideeën of zijn persoonlijke levensgang - tot aan 1860 ongeveer. Toen was er een onbegrensde bewondering voor Bilderdijk als woordkunstenaar. Dat verdwijnt dan met de Tachtigers en ik vraag me altijd af of dat wel helemaal billijk is geweest.’

Anno 1987 is de belangstelling voor Bilderdijk voor een belangrijk deel wel afkomstig uit de kring van

Een Bilderdijktentoonstelling in de jaren twintig

Bilderdijk, door Joh. Th. Stracké (± 1881)

[p. 353]

letterkundigen. Alhoewel de Vereniging zich niet uitsluitend voor het literaire werk van Bilderdijk interesseert (‘Het is natuurlijk wel “de bulk” van het werk van Bilderdijk’) komt het merendeel van de leden toch uit de neerlandistische hoek. Ook zijn er enkele ouderen die uit affectie met de Reveil-kring lid zijn. Maar allen zijn historisch geïnteresseerd.

Toch is het met name het zes leden tellende bestuur dat de activiteiten ontplooit. In de laatste jaren is er nog eens geopperd om leeskringen op te richten, maar de lange afstanden tussen leden onderling maakte dat moeilijk te realiseren, ‘en wil je het plaatselijk organiseren, dan moet je een heel sterke motivatie hebben,’ aldus Strengholt.

‘Dat garandeert natuurlijk wel de veelzijdige kijk op Bilderdijk,’ aldus secretaris Van Hattum. ‘Als je leeskringen gaat organiseren, dan krijg je toch kleine clubjes mensen die Bilderdijk door dik en dun gaan verdedigen en ook alleen voor zijn poëzie geïnteresseerd zullen zijn. Terwijl wij juist Bilderdijk als “homo universalis” willen bestuderen.’

Boekje op het Waterlooplein

En Bilderdijk wás een veelzijdig man. Dat zal ook weer blijken tijdens het symposium dat men op 28 en 29 april aanstaande zal houden ter ere van het tachtigjarig bestaan van de Vereniging. Dit symposium zal worden georganiseerd rond de twee veilingcatalogi die van Bilderdijks boekerij zijn verschenen. In 1797 was hij immers uitgeweken naar Londen en om de schulden te delgen werden zijn boeken verkocht. En in 1832, een jaar na zijn dood, is de boedel verkocht en ook daar is een veilingcatalogus van bewaard gebleven.

Naar aanleiding daarvan heeft men twaalf specialisten uitgenodigd om deze catalogi te bekijken voor wat betreft hun eigen vakgebied en daar twintig minuten over te spreken. Zo zal bijvoorbeeld prof. Buijnsters uit Nijmegen het literaire deel voor zijn rekening nemen, dr. Noordegraaf van de vu het taalkundige, mevrouw mr. Gall uit Leiden de juridische titels, prof. Snelders uit Utrecht het natuurhistorische deel, en prof. Van Lieburg van de vu de medische boeken.

Voorts hoopt men bij deze gelegenheid het tweede deel van de briefwisseling van Bilderdijk te kunnen presenteren. Dit gigantische werk, waarvan de ene band alle brieven uit de periode 1795-1797 bevat én de daarop betrekking hebbende documenten en de tweede band de vertalingen en annotaties, werd verzorgd door oudsecretaris prof. J. Bosch. Het is echter nog niet helemaal zeker of uitgeverij hes het werk op tijd klaar zal hebben.

‘Mocht het niet haalbaar zijn dat boek eind april klaar te krijgen, dan is er altijd nog de handschriftencatalogus waar ik nu mee bezig ben, die dan - naar ik hoop dit jaar nog, maar toch in elk geval april volgend jaar - klaar is. Dat is toch ook een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van de Vereniging, want nu kunnen de mensen buiten het museum op hun gemak thuis bekijken wat we hier hebben,’ aldus Van Hattum.

De Vereniging vergaarde deze verzameling met name door schenkingen en legaten, variërend van één handschrift tot hele dozen vol. Nagenoeg de complete correspondentie tussen Bilderdijk en Da Costa, bij elkaar zo'n duizend brieven, heeft men destijds van nazaten van de beide schrijvers ten geschenke gekregen. En onlangs werd belangrijk materiaal door een nakomeling van H.W. Tydeman aan de Vereniging aangeboden.

Een collectie brieven tussen Uylenbroek en Bilderdijk, die enige tijd geleden in Utrecht door Beyers werd geveild, kon worden aangeschaft met subsidie van het Prins Bernard Fonds, en onlangs werd op het Waterlooplein voor weinig geld nog een boekje van Da Costa, op de kop getikt, met een opdracht van de schrijver.

‘Aankopen zijn overigens te duur,’ zegt Van Hattum. ‘Boudewijn Büch verweet ons een paar jaar geleden in Optima dat we zo weinig aankochten, maar dat is niet terecht. Met de contributie die we van de leden vragen, zijnde vijftien gulden per jaar, kunnen we net het blaadje financieren en kunnen we af en toe eens een kleinigheidje aankopen. Maar zodra het gaat over veilingen bij Van Gendt, waar interessante stukken met een richtprijs van zeventien- à achttienhonderd gulden over de tafel gaan, dan kunnen we daar gewoon niet aan beginnen.

Bestaansrecht

Hetzelfde probleem kende het bestuur in 1908 ook al. De collectie Leeflang had tentoongesteld gestaan in het Stedelijk Museum, en de eigenaar wilde de verzameling eigenlijk wel van de hand doen. Hij rekende het bestuur voor dat hij er ongeveer zevenduizend gulden in gestoken had, en er dertig jaar mee bezig was geweest. Daarover dacht hij vier procent rente te mogen berekenen, waarna hij de collectie voor dertien mille aanbood aan de jonge Vereniging die op dat moment geen cent in kas had. Daarop stelde het bestuur voor dat beide partijen een taxateur in dienst zouden nemen, die dan onderling tot overeenstemming konden komen. De taxateur van de

[p. 354]

Vereniging kwam uit op f 2000 en die van Leeflang op f 13.000. Zo kwam er een derde taxateur aan te pas, die de collectie op f 3200 taxeerde. De Vereniging deed daarop een laatste bod van f 3000 en enige dagen later liet Leeflang zijn verzameling weer ophalen.

‘Hoe juist zijn [d.i. van de toenmalige voorzitter dr. J.F.M. Sterck] inzicht was, is wel gebleken toen Leeflang in 1922 overleed. Zijn verzameling, die bij Van Huffel te Utrecht onder den hamer kwam, heeft niet meer dan f 2000 opgebracht,’ zegt de eerder geciteerde Goslinga in 1957 enigszins triomfantelijk. Uiteindelijk kwam de collectie Leeflang terecht in het Gemeentearchief te Den Haag en tenslotte in het Letterkundig Museum. Leeflang had in zijn testament laten vastleggen dat geen stuk van zijn verzameling in het Bilderdijkmuseum terecht zou mogen komen.

Dat de beide verzamelingen nog eens samengebracht zullen worden lijkt niet waarschijnlijk. De Vereniging

Het doodsmasker van de dichter

is wel - zoals verschillende literaire genootschappen - benaderd door het Letterkundig Museum met het verzoek om de verzameling aldaar onder te brengen, maar daar is niets van gekomen. En getuige de heer Van Hattum is dat maar goed ook:

‘Binnen enkele jaren zou de Vereniging dan geen bestaansrecht meer hebben, want die wordt bijeengehouden door wat hier staat.’

U kunt lid worden van de Vereniging ‘Het Bilderdijkmuseum’ door minimaal f 15,- per jaar over te maken op gironummer 3054 van de Amrobank, Korte Vijverberg 4, 's-Gravenhage ten gunste van rek. nr. 47.29.85.809 op naam van het Bilderdijk-museum. - De jaarvergadering is gratis toegankelijk en zal worden gehouden op 12 december, om 14.00 uur in een zaal van de Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105 Amsterdam.