Literatuur. Jaargang 4

[p. 348]

Bijschrift
André Hanou⁺
Ten Kate leeft!

‘Tien jaar!’ zei, tijdens de vakgroepsvergadering, de nieuwe hooggeleerde die net van zijn eerste reis naar Amerika terug was. ‘Tien jaar! Voor langer worden ze in Amerika nooit aangesteld! Dát zouden ze bij ons moeten invoeren.’ Met dat verlangen was ik het niet oneens, maar... Voorzichtig keek ik om me heen; niemand reageerde. Na afloop vroeg ik hem terloops: ‘Hendrik - is het soms zo dat je “tenure” [vaste aanstelling] verstaan hebt als “ten year”?’

Zo 'n hooggeleerde opmerking kan ik moeilijk voorstellen als symptoom van de introverte houding van de hele neerlandistiek. Maar toch... Ik heb dikwijls het gevoel gehad (en dat wordt de laatste tijd weer sterker) dat er iets bedompts aanwezig is in de kring van bestudeerders van de letterkunde; althans van de letterkunde zo tot negentienhonderd. Het is het gevoel dat die historisch-letterkundigen dikwijls er helemaal niet in geinteresseerd zijn, hoe een gelijksoortig vak voorbij Hellevoetsluis ook uitgeoefend kan worden. Bij ons besluipt je soms de idee, dat dit beroep beoefend wordt door de achterneefjes en achternichtjes van de makers en oprichters van de neerlandistiek rond 1850. Het is nog steeds dezelfde familie. Er heerst nog vaak die negentiende-eeuwse atmosfeer van enghartigheid en provincialisme; van plechtstatig moralisme. Plichtmatig cumuleert men gegevens over steeds dezelfde auteurs en genres. We zijn zelden vanuit onze eigen tijd geboeid door iets uit het verleden. Er is weinig hartstocht, en weinig gefascineerdheid met iets wat er vanuit een steeds nieuw heden steeds weer anders uitziet. De canon ligt vast.

Daar doe ikzelf duchtig aan mee. Zo ben ik op het ogenblik een belangrijk (ahem) maar tamelijk duf boek aan het maken. Vind ik. Dat komt: 't is een ‘officieel’ neerlandistiek boek: een proefschrift. Onvermijdelijk voel je dan de ogen van zekere oude leermeesters over je schouder meelezen: leermeesters bij wie een zekere vrijheid van stijl en imaginatie een doodzonde was. 't Is niet dat alleen: ik ben ook een beetje bang. Zo'n boek moet verdedigd kunnen worden tijdens een plechtigheid waarin je je eigenlijk niet echt teweer kunt stellen. Je mag alleen gestileerd schermutselen, met een academisch rapier (‘Heeft u wel een methode gebruikt?’ - ‘Jazeker, hooggeleerde’), en nooit plotseling een verbaal soort uzi te voorschijn halen, of Chinees vuurwerk afsteken. Vandaar. Juist mijn promotor zegt nu, dat ik af en toe wel erg pietpeuterig bezig ben. Maar, al met al, het komt toch voornamelijk hierdoor, dat je weet, je middels zo'n boek aan te sluiten bij de officiële contemporaine nederlandisterij. En, landelijk gezien, heeft die dikwijls nog dezelfde kritiek als Beets of Ten Kate gehad zouden hebben. Twee voorbeelden uit eigen ervaring.

Een jaar of wat geleden gaf ik (met enkele van mijn studenten) een Hel vol weelde uit: een bloemlezing uit het werk van Willem van Swaanenburg (1679-1728). De man is een gek en genie tegelijkertijd, maar daar gaat het nu niet om. Het was knap lastig een beetje redelijke inleiding en annotatie bij zijn gecompliceerde teksten te maken. In zo 'n geval wordt een editie nauwelijks gerecenseerd, hetzij omdat de auteur te oncatsiaans is voor de doorsneegeleerde, hetzij omdat de tijdschriftredacties niemand met voldoende know-how willen ontdekken om er iets zinnigs over te laten zeggen (u weet allang dat ook in vaktijdschriften recensies dikwijls bestaan uit een omfrasering van de inleiding, en een opgave van zeten drukfouten). 't Weinige dat ik in de wandelgangen tot driemaal toe hoorde (en wat me eerst zeer verraste) was, dat men steeds over één zin

+ André Hanou (1941) is verbonden aan de vakgroep Historische Letterkunde van het Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam. Publiceerde over diverse auteurs en problemen uit het tijdvak 1670-1830.

[p. 349]

begon waarmee een bepaalde paragraaf sloot.

Die paragraaf handelde over de tijd waarin Van Swaanenburg leefde: de levendige, kosmopolitische en creatieve atmosfeer van de eerste decennia van de achttiende eeuw. De eindzin luidde: ‘Maar in de loop van de jaren '20 en '30 trekt de Nederlandse Muze, al geeuwend, langzaam het tuinhekje achter zich dicht, en verwijdert zich van het Europees straatgewoel, om zich over te geven aan een langdurige siësta; om in de jaren tachtig, al te ruw, wakker gekust te worden door de droomprins van de revolutie.’ Nu, die zin kon en mocht niet. De reden leek niet zozeer te zijn: een zekere onbewijsbaarheid van het door mij gestelde (dat was waar: er zat een soort subjectief waardeoordeel in over de literatuur uit het midden van die eeuw), maar eerder: deze manier van zeggen was ‘not done’ in dit vak. - Een soortgelijke ervaring had ik, toen een oudere dame-neerlandica, naar aanleiding van enkele van mijn Weyermanedities, schreef dat het toch eigenlijk niet aanging werk te publiceren van een man die wegens minder morele praktijken in de gevangenis gezet was en daar gestorven. Ja, wat moet je daar nu mee? 't Is waar, dit briljante ondier was niet zo'n zedenbelust type als de overigens onwaardeerlijke Van Effen. Maar moet je daar in dit land nog steeds over in discussie gaan? O, in dit land zou een Swift, om zijn esprit dan wel om zijn geldgraagheid, nooit gelezen zijn of geëditeerd, als het aan de vakbeoefenaars had gelegen. En Defoe... 't is dat we nu pas weten dat ook hij een jailbird was - anders was de Robinson Crusoë ijlings uit de boekenkastjes van de kinderen gehaald.

‘Een oudere dame’, schreef ik. Dat suggereert dat we met een uitstervende generatie te maken hebben. Maar haar zuinigemondjesproza, deze dorpsschoutinnementaliteit is, vrees ik, helemaal niet zo ongewoon. In Nederland leven we (om het es op zijn buitenlands te zeggen) nog steeds meer met Matthias Claudius dan met Jean Paul. Onze doorgelopen molières worden verzoold met bladen uit de Candide. 't Zou van een ráre twintigste-eeuwse belangstelling getuigen eens in Popes Dunciad te bladeren, in plaats van uitsluitend in zijn Pastorals. Altijd moet het om het utile gaan, nooit om het dulci. Merkt u vaak aan een artikel, dat de schrijver ooit met rode oortjes in de behandelde tekst heeft zitten lezen? Zelden toch? 't Lijkt nog steeds op het proza dat u in oude jaargangen van de Nieuwe Taalgids tegenkomt, zo in 1910, 1920. Ik heb er daar een twintigtal van. In de artikelen staan nauwelijks feiten; en de meningen, theorieën zijn zo vaag en algemeen dat je er niets mee kunt beginnen. Wel wordt er een goed, klassiek soort negentiende-eeuws Nederlands gebruikt. Nu ja, 't orgelt een beetje: 't is het soort proza door geleerden tijdens grote hoorcolleges tot aan de achtermuur van het auditorium uitgeworpen: sententieus en gewichtig. Dat is niet erg. Waarom zouden zij de keuze van hun vaderen voor Cats en consorten niet hebben mogen onderschrijven? Maar kunnen hun kleinzonen en kleindochters, in die torens van Buitenveldert tot Groningen, het niet eens een keertje anders doen? Waarom altijd die sfeer van rusticiteit, en waarom altijd diezelfde onderwerpen, behandeld in de trage tongval van veehandelaars in het Dokkumer lokaeltsje? Dit vak: het trieste der topen!

O, 't kan wel anders! Koop eens iets uit de Griffioenreeks. Bekijk eens de schitterende uitgave door Marita Matthijsen van de brieven van Van de Linde. ‘Neem es in handen (wat misschien een onoverkomelijk boek lijkt), zo'n Lof der zee-vaert door Vondel met alle toelichtingen van Marijke Spies. Da's echt filo-logie, en ik heb er dubbel en dwars spijt van dat ik die uitgave vóór verschijnen (het liet nogal lang op zich wachten) wel eens zachtjes aangesproken heb als de Sof der Sleepvaart (ja, zo erg was het, Marijke). Maar dat zijn uitzonderingen. De achterkleinzoons van Willem de Vreese spitten in hun Arthurverhalen, maar niet omdat zij begrijpen waarom elders duizenden sword & fantasyverhalen verschijnen. De achterkleindochters van Unger bibliograferen drukkers, maar zijn een onbeschreven blad als uit gelegd moet worden waar dat goed voor is. In wezen doet men soms weinig meer dan steeds nieuwe voetnoten produceren bij het negentiende-eeuws materiaal volgens een negentiende-eeuwse keuze voorkomend in de handboeken van rond 1900. In de neerlandistiek leeft men als in een streekroman. Generaties verstrijken, maar de nieuwste boerenhofstee staat slechts honderd meter verder. We

[p. 350]

kruien een nieuwe vracht grint naar het erf uit angst dat het peerd anders wegzakt en zeggen tegen moeders: ‘Heerlijk! Vanavond lezen we samen het derde bedrijf van Huydecoper.’ ‘Ja vader, maar pas na de George Baker Selection.’

Goed - ik neem aan dat we nog honderd jaar moeten wachten op een echt, modern boek over onze belangrijkste dichter, P.C. Hooft ('t schijnt dat de gemiddelde renaissancist even onbevreesd is voor diens poëzie, als een blauwkous voor een bodystocking). Op... wel, 't heeft geen zin een paar duizend onderwerpen te noemen. En soms ben ik al tevreden met enkele nieuwe dingen: met de stroom publikaties voortgekomen uit het Pierre Bayle-Instituut, over rare tijdschriften rond 1700. Hoewel... die zijn wel allemaal geschreven als uit eenzelfde mal gegoten, en zonder enige begeestering. Maar dat moet ík nodig zeggen. Want wat ligt er onder míj́n hoofdkussen? Precies: Ten Kate, J.J.L.