Literatuur. Jaargang 4

[p. 277]

Bijschrift
Paul Claes⁺
Vijf stellingen over spelling

[Paul Claes]
christine d'haen

In mijn veertigjarig leven heb ik al drie spellingen gebruikt. Als ik een paar jaar ouder was geweest, waren dat er waarschijnlijk vier geweest, want toen ik geboren werd, schreef men in Vlaanderen nog altijd de dubbele e's en o's van De Vries en Te Winkel. Die historiserende spelling heb ik gelukkig nooit hoeven te leren. Ik leerde schrijven in 1950, toen de Belgische regering net de vereenvoudigde spelling van Marchant had aangenomen. Dat was meteen mijn eerste spelling.

Een paar jaar later verscheen de Woordenlijst van de Nederlandse taal. Omdat de Nederlandse en Belgische leden van de commissie het over de spelling van de bastaardwoorden niet met elkaar eens hadden kunnen worden, kregen we nu twee spellingen naast elkaar: een ‘voorkeurspelling’ en een ‘toegelaten spelling’, die alras de ‘progressieve’ werd genoemd. Op school en in ambtelijke stukken moest je dus ‘actie’ schrijven, daarbuiten mocht het ‘aktie’ zijn. Maar ook die tweede spelling kreeg soms normatieve allures. Toen ik journalist bij De Standaard was, moest ik progressief spellen. Ik ben er nooit in geslaagd dat behoorlijk te doen. De makers van de ‘Groene Woordenlijst’ waren immers heel willekeurig te werk gegaan. Zo vonden ze dat je in de progressieve spelling ‘doeanier’ en ‘gouverneur’ moest schrijven, maar ‘journalist’. Ik schreef dus maar lukraak en liet het aan de bureauredacteur over mijn produkten te checken (chequen? sjecken? sjekken? tsjekken?).

Tegen het einde van de jaren zestig begon ik aan mijn derde spelling. Ultraprogressief als ik was, vond ik dat dit ook uit mijn wijze van schrijven moest blijken. Ik deed er dus een schepje op en schreef in plaats van ‘actie’ of ‘aktie’ gewoon ‘aksie’. Tot voor kort dacht ik dat de mogelijkheden daarmee uitgeput waren, maar in de toiletten van de Nijmeegse universiteit las ik verleden jaar ‘axie’. Ik wacht nu met spanning op het moment waarop een alweer progressievere generatie ‘axi’ zal schrijven.

Consequentie was in die jaren niet onze sterkte. Wij vonden spelling elitair en spellingsanarchie ‘demokraties’. De socialistische uitgeverij sun probeerde toch wat lijn te leggen in haar drukwerk door een soort Kollewijns te propageren: ‘het histories nivo van de kontekst’. Die schrijfwijze was min of meer in overeenstemming met het nieuwe voorstel dat de Belgisch-Nederlandse Commissie voor de Spelling van de Bastaardwoorden in 1967 had geformuleerd. Een actie van vooral schrijvers hoonde toen vormen als ‘buro’, ‘sjofeur’ en ‘odeklonje’ weg.

De spelling(s)hervormers lijken van die afwijzing niet veel geleerd te hebben. Opnieuw gaan er stemmen op voor een ‘konsekwent progressieve spelling’. Er zouden zelfs al enquêtes gehouden zijn, waaruit zou blijken dat de modale taalgebruiker niet afkerig zou staan tegenover zo'n ‘vereenvoudiging’. Ik denk niet dat het zin heeft het advies te vragen van mensen die nog nooit hebben nagedacht over spellingsproblemen en de consequenties van alweer een spellingsverandering. Een verkeersreglement wordt ook niet bij stemming aangenomen. Je mag de zaak ook niet op een abstract niveau behandelen en je afvragen welk spellingssysteem ‘in principe’ het beste voor het Nederlands zou zijn. De volgende vijf stellingen steunen dan ook op zuiver pragmatische motieven. Hier gaan ze:

eerste stelling: We hebben een vaste spelling nodig.

Alle cultuurtalen hebben sinds jaren een vaste spelling. De nood daaraan is door technologische

+ Paul Claes (1943) studeerde klassieke en Nederlandse letteren. Hij schreef onder meer over antieke intertextualiteit bij Hugo Claus en vertaalde werk van onder anderen Sappho, Mallarmé, Pound en Joyce. Ook publiceerde hij enige bundels met eigen poëzie. Hij is medewerker bij de Nijmeegse vakgroep algemene literatuurwetenschap.

[p. 278]

en ideologische evoluties bepaald. De drukkers vroegen voor hun massa-oplagen een uniforme schrijfwijze, het centralistisch gezag eiste een eenheidstaal. Een fonologiserende spelling is uit den boze, omdat elke dialectgebruiker dan zijn eigen variant gebruikt. Zo las ik onlangs in een brief van een Amsterdammer over de ‘sneeuwflokjes’ die hij had gezien.

tweede stelling: We hebben één spelling nodig en geen twee.

Voor alle informatieverwerking is het veel efficiënter en economischer maar één spelling te hebben. Dat geldt zowel voor de tekstverwerkers, die binnenkort de spelling van al onze drukwerken zullen automatiseren als voor de informatieverwerkers die wij zelf zijn wanneer wij als kleuter of vreemdeling onze taal leren. Dat bijna niemand in ons taalgebied foutloos kan spellen, komt ondermeer doordat wij voortdurend met twee verschillende spellingen worden geconfronteerd. De leerling leest ‘Apoteek’ op straat en moet op school ‘Apotheek’ schrijven.

derde stelling: Wij hebben geen ‘nieuwe’ spelling nodig.

Een nieuwe spelling maakt in één klap alle bestaande teksten oud. Dit betekent een ontzettende geldverspilling, omdat alles omgespeld en herdrukt moet worden. Zo zijn er bij de vorige spellingshervormingen tienduizenden boeken verbrand. Elke nieuwe spelling plaatst weer een barrière tussen ons en ons literair (en ander historisch) erfgoed. Ze brengt een onherstelbare slag toe aan onze culturele ecologie.

vierde stelling: De voorkeurspelling verdient de voorkeur boven de progressieve spelling. De progressieve spelling is zo weinig consequent dat niemand haar foutloos kan schrijven, ook niet Vlaamse kranten zoals De Standaard en De Morgen die haar aankleven. Zij leidt bijna automatisch tot een ‘progressievere’, dus ‘nieuwe’, dús verwerpelijke spelling, met vormen als ‘muzeum’, ‘kafé’ en ‘buro’. De voorkeurspelling is ook niet helemaal consequent (‘fotocopie’ vs. ‘kopie’), maar, zoals ik heb ondervonden, best aanleerbaar. Tot die conclusie zijn blijkbaar de meeste instanties gekomen die zich beroepshalve met spellen bezighouden. De allermeeste uitgeverijen spellen conservatief. Zelfs de sun is sinds kort afgestapt van haar excentriciteiten. Dat deden in Vlaanderen ook De Gazet van Antwerpen en Humo. In Nederland houden alleen De Groene en enkele marginalen het been stijf. De tendens gaat echter duidelijk in de richting van de voorkeurspelling.

De keuze ligt dus voor de hand. De minst ingrijpende, meest economische en gebruiksvriendelijke oplossing is de voorkeurspelling verplicht te maken. Het doordrukken van de progressieve spelling, waarvoor in bepaalde kringen wordt gelobbyd, zou pakken geld kosten: alle schoolboeken moeten dan herdrukt worden, alle officiële stukken, én het overgrote deel van onze literatuur. Overschakelen op voorkeurspelling betekent alleen dat een paar kranten en tijdschriften hun k's in c's veranderen.

vijfde stelling: Creatieve spelling is vrij.

Vastheid van spelling houdt natuurlijk niet in dat literatoren en andere creatieve taalgebruikers niet met de spelling mogen spelen. Christine D'haen mag ‘zomerscher’ schrijven, Lucebert ‘jadaammussehere’ en de Nijmeegse studenten ‘axie’. Spel veronderstelt echter regels. Letterspelingen zijn maar mogelijk als de officiële spelling vastligt. Vrijheid vraagt wet, letterkunde vereist letterkunde.