Literatuur. Jaargang 4

[p. 217]

B. Luger⁺
Opgepast: polemiek!

Tegenwoordig bevat bijna elk periodiek een of meer columns, wijkplaatsen voor het minder serieuze, en dus kon Literatuur niet langer achterblijven. Het wil markante vakgenoten aan het woord laten. Daarbij gaan de gedachten van de redactie ‘eerder uit naar een zekere uitdagendheid dan naar de hang tot polemiek’. Dat is minder fraai geformuleerd, maar toch voel ik me gevleid, zij het eveneens gewaarschuwd. Hoe dan ook, daar was meteen het onderwerp voor m'n column.

Ons vak is een vreemd vak. Polemische schrijverspersoonlijkheden oefenen een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op letterkundige vakgenoten. Soms uit zich dat zelfs in het bedenken van strijdbare titels voor bloemlezingen uit hun werk die anders als te kleurloos zouden kunnen overkomen: De pen in gal gedoopt, Tijgergenoegens, De scheldkritieken. Zulke titels beloven iets opwindends, ja iets rellerigs.

Maar als wij over zulke polemische auteurs iets beweren als vakgenoten onder elkaar dan eisen wij gelijkmatigheid, effenheid en onaangedaanheid.

Ook in het onderlinge verkeer dient polemiek geweerd. Als wij over elkaars werk schrijven, worden wij geacht zulks te doen met een terughoudendheid die men bijvoorbeeld in onze volksvertegenwoordiging al tientallen jaren niet meer tegenkomt. En dat ongeacht of wij het te beoordelen produkt de prijs van de daarvoor omgehakte boom waard achten.

Sinds de oprichting ben ik ‘vriend’ van de Stichting ‘Jacob Campo Weyerman’. Op vergaderingen van dat gezelschap word ik steeds getroffen door de heuse omgangstoon in de discussie en dat waar men zich toch vol overgave wijdt aan de lectuur van een der gemeenste polemisten uit ons letterkundig rariteitenkabinet. Kwaadaardige achterklap, chantage, afpersing om van erger nog te zwijgen, trof ik er nooit aan. De Weyermanse maniëristische beeldspraak hoorde ik er alleen van oprichter en collega André Hanou. Maar ook zonder Weyerman sprak hij al zo.

Ben ik al polemisch? Dan ga ik verder.

Dezelfde stelde kort geleden met een handvol paladijnen een bloemlezing samen uit het werk van Willem van Swaanenburg. En hetzelfde verschijnsel doet zicht voor. De schrijver die gerust de erepalm mag wegdragen als het gaat om het meest opgewonden standje, de driftkikker bij uitstek in de letterkundige dierentuin, wordt in- en begeleid met een zo grote beheersing en objectiviteit, dat het lijkt alsof een onhandelbare patiënt postuum door sussende verplegers tot kalmte gebracht moet worden. Is hun aanvankelijke sympathie geneutraliseerd door de veeljarige omgang met die woesteling? Of zoeken zulke beheerste naturen een complement in de behandeling van gestoorden?

Nu weet ik ook wel, laat ik mij niet naïever voordoen dan ik ben, dat polemiek, humor en opwinding niet goed verenigbaar zijn met de ondubbelzinnigheid en de ernst waarmee wetenschappelijke uitspraken gedaan moeten worden, maar evengoed weet ik dat er ruimte moet zijn voor wetenschappelijke twijfel. En hoe zou die beter uit te drukken zijn dan in ironie?!

Grappen passen al helemaal niet.

Bij onze voorouders passeerde er nog wel eens een, maar sinds onze wetenschappelijke output van hogerhand getweedeeld wordt in ‘wetenschappelijk’ en ‘populariserend’ is de scheidslijn tussen goed en kwaad overduidelijk gemarkeerd.

Een voorbeeld uit het grensgebied.

Eind januari verscheen de langverwachte letterkundige almanak van C. Aarts voor het Multatuli-jaar 1987. Hoewel enkele haastige recensenten de inhoud als gevarieerd en leerzaam aanbevalen, bleek al gauw dat het om een mijnenveld ging, of liever een onbetrouwbare ijsvlakte vol onzichtbare wakken en kwalster. Het betreden in het donker moest ten zeerste worden ontraden; alleen de makers zelf schijnen te weten wat er

+ Bernt Luger (1934) is verbonden aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam en publiceerde over negentiende-eeuwse letterkunde, in het bijzonder over de Beweging van Tachtig.

[p. 218]

echt en vals is. Het kwam er op neer dat de auteurs van de afgedrukte Multatuliana geen van allen de echte auteurs waren, wat er nog niet alle waarde aan hoeft te ontnemen. Men moest er slechts de weg in weten te vinden. Het voorwoord was dus evenmin van de hand van de voorzitter van het Multatuli-genootschap, hoewel het wel zijn woorden waren. Per brief aan de uitgever en per radio maakte hij bekend de gehele oplage middels een kort geding uit de handel te zullen nemen als de uitgever hem geen genoegdoening schonk. Waar de uitgever niet aan dacht. Medestanders bij zijn heil- en humorloos voornemen bleek de voorzitter echter niet te kunnen vinden. Een ander ‘slachtoffer’, Jeroen Brouwers, ried hem de aangekondigde gerechtelijke stappen af. Er moest toch wel een gelijkwaardig antwoord te bedenken zijn? En jawel hoor, enkele dagen later wordt het krantebericht verspreid dat een der redacteuren van de almanak zijn spijt over de smakeloze grap al heeft betuigd en dat de beledigde derhalve van een geding afziet. Alleen Trouw loopt in de val en plaatst de ‘canard’. Opeens is alles één grote grap. En elke krant loopt sindsdien op eieren als er weer eens een ingezonden brief van de geheimzinnige Multatuli-biograaf Wim van Boxtel arriveert. Als hij al die epistels werkelijk zelf geschreven zou hebben, hield hij geen tijd over voor zijn biografisch werk.

En zo hoort het ook. Na een korte aarzeling, een tijdelijke zwakte van getroffen ijdelheid, heeft de Multatuli-voorzitter ingezien dat een kort geding in het Multatuli-jaar teneinde een Multatuli-publikatie wegens ‘smakeloze’ grappen uit de handel te halen, geen pas gaf. De uitgever had het nakijken. Een geding dat moest dienen op de sterfdag van onze grote satiricus, was een mooier bekroning van zijn loopbaan denkbaar? En liefst nog een veroordeling vanwege zijn postmoderne almanak?

Laat niemand volhouden dat Nederland geen klein landje is. Maar voor de grote Wetenschap geldt onverkort: gij zult niet grappen! Zelfs niet waar Multatuli in het geding is.