Literatuur. Jaargang 4

[p. 155]

Genootschapsleven 3
E.B.M.J. Blomme
Het Multatuli-Genootschap: Driekwart eeuw Multatuli-herdenkingen

‘Dekker was een ploert en deze hulde onwaardig!’ riep Edu Douwes Dekker - zoon van de schrijver - uit over het terras van hotel Américan. Hij bevond zich op dat moment juist in het gezelschap van twee medewerkers aan de grote herdenkingstentoonstelling over Multatuli, die enkele uren daarvoor geopend was in het Stedelijk Museum. De beide Multatuli-bewonderaars stonden op, rekenden af en liepen zonder te groeten weg.

Edu wist op dat moment nog niet dat de tentoonstelling waarvoor hij zijn vader zaliger niet waardig achtte, de aanleiding zou worden tot de oprichting van de Vereeniging ‘Het Multatuli-Museum’, de voorloper van wat tegenwoordig het Multatuli-Genootschap heet.

In het geboortehuis van Eduard Douwes Dekker, aan de Korsjespoortsteeg 20 in Amsterdam, is sinds 1975 op de begane grond een bibliotheek ingericht met boeken, foto's, kranteknipsels en brochures van en over Multatuli (1820-1887). In de kelder van het pandje werken de voorzitter van het genootschap, prof. dr. H. van den Bergh en drs. B. Dongelmans aan de laatste delen van Multaltuli's Volledige Werken. De eerste etage is ingericht met wat meubilair en andere voorwerpen uit de nalatenschap van Douwes Dekker. Het ruim driehonderd leden tellende genootschap beheert de collectie Multatuliana en geeft twee maal per jaar het boekje Over Multatuli uit. Het gehele bestuur bestaat uit vrijwilligers, waarvan mevrouw J.A. Roelfsema-Tenge, die zich al meer dan dertig jaar inzet voor het museum, ongetwijfeld een der meest toegewijde krachten is.

Gewone mensen

Het hierboven aangehaalde tafereel speelde zich af in 1910. Het was toen vijftig jaar geleden dat Multatuli's Max Havelaar was verschenen. Als voortzetting van een initiatief van de in 1856 opgerichte vrijdenkersvereniging De Dageraad, die Multaltuli ook al tijdens zijn leven op handen had gedragen, werd een ‘Commissie ter huldiging van Multatuli's nagedachtenis’ opgericht. Naast dageradianen bevonden zich ook niet-dageradianen in deze commissie. Gids-redacteur en oud-wethouder J.N. van Hall werd voorzitter, en onder zijn leiding schaarden zich onder anderen C.Th. van Deventer, F. Domela Nieuwenhuis, F. van der Goes en F.M. Wibaut. Ondanks de tegenstand die het voorzitterschap van Van Hall bij verschillende personen opriep (Van Hall behoorde voor hen tot de ‘Droogstoppels’) en meningsverschillen omtrent de kwaliteiten waarin men Multatuli zou willen

Vignet van het Multatuli-museum

herdenken, kon op 7 mei 1910 in het Stedelijk Museum te Amsterdam een Multatuli-tentoonstelling worden geopend.

De tentoonstelling werd een succes. Van de opbrengst werd het Max Havelaarfonds opgericht dat zich tot 1931 inzette voor maatschappelijke verbeteringen in het toenmalige Indië. De collectie bleef na de tentoonstelling voor een deel bijeen en werd ondergebracht in het Stedelijk Museum en beheerd door de Vereeniging ‘Het Multatuli-Museum’, die daarvoor opgericht werd. Eerste ‘bibliothecaris’ en grondlegger van het Multatuli-museum werd de heer P.J.A. Meersmans.

De huidige conservatrice van het Multatuli-museum, mevrouw J.A. Roelfsema-Tenge, is vol bewondering over deze voorganger.

‘Het waren allemaal heel gewone mensen die dat deden,’ zegt ze. ‘Later heeft meneer Van Hall zich er mee bemoeid, maar het was meneer Meersmans, een dameskleermaker, die de tentoonstelling voor een groot deel had georganiseerd. De inventarisboeken zijn er nog, allemaal in een keurig handschrift geschreven. Meersmans heeft heel veel gedaan voor het Multatuli-Museum.’

Rond 1918 kwamen de voorbereidingen voor een grote Multatuli-herdenking op zijn honderdste geboortedag in 1920 al op gang. Door het hele land werden comités opgericht, voornamelijk weer door dageradianen. De Vereeniging ‘Het Multatuli-Museum’ deed dienst als overkoepelend orgaan. Penningmeester Hassold reisde stad en land af om plaatselijke conflicten op te lossen, en had daar zijn handen meer dan vol aan. In Den Haag liepen de conflicten zo hoog op dat er zowel een Multatuliavond als een ‘tegenavond’ werd georganiseerd.

Ondanks de grootse opzet liep de Multatuli-herdenking van 1920 uit op een fiasco. Het portret dat de vereniging had laten drukken werd amper verkocht en een inzameling voor een standbeeld leverde nagenoeg

[p. 156]

Het Dagblad voor Zuid-Holland en 's Gravenhage geeft commentaar (6-3-1920)

niets op. Vervolgens meende de firma Begeer nog f 150,- te moeten ontvangen voor de legpenning die zij in opdracht van de vereniging had geslagen. De penningmeester wist van niets en opnieuw moest er geld ingezameld worden om het tekort bij te leggen. Men mocht het in termijnen aflossen.

Atte Jongstra, geschiedschrijver van het Multatuligenootschap, schrijft in 1985 in het boek De Multatulianen: ‘Geldgebrek is [...] het centrale thema in het bestaan van Multatuli.’ De Vereeniging ‘Het Multatuli-Museum’ zette die traditie na Dekkers dood voort.

Multatuli's actualiteit

In 1930 had de vereniging weer het nodige te vieren: honderdtien jaar daarvoor werd Multatuli geboren, het was zeventig jaar geleden dat de Max Havelaar verscheen, twintig jaar dat de vereniging werd opgericht, en bovendien was het museum in 1926 verhuisd naar de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Weer werd er een poging gedaan voldoende geld bijeen te brengen voor een standbeeld, maar opnieuw mislukt dat. Er werd een prijsvraag uitgeschreven voor een boek dat Multatuli's ideeën onder de mensen moest brengen, maar onder de vijf reacties bevond zich geen prijswinnaar. Als er tenslotte toch een bijdrage geschikt wordt geacht voor publikatie, heeft de uitgever zich teruggetrokken.

Ook 1935 en 1937 kenden hun Multatuli-herdenkingen. Eveneens in 1937 begonnen Edgar du Perron en de letterkundige Garmt Stuiveling aan de voorbereidingen voor de uitgave van Multatuli's Volledige Werken, en drie jaar later - in 1940 - werd Henri A. Ett conservator van het museum.

Tijdens de oorlogsjaren viel er een stilte, ook al was dat wellicht niet de bedoeling van het oorspronkelijke bestuur. Eind 1941 werd het de bestuursleden duidelijk dat hun voorzitter n.s.b.-sympathieën koesterde. Alle bestuursleden traden daarop af, behalve de voorzitter zelf. Hij stelde een nieuw bestuur samen, maar activiteiten werden er nauwelijks ondernomen.

Na de bevrijding trad een nieuw bestuur aan. De honderdvijfentwintigste geboortedag van Douwes Dekker viel in het niet bij andere herdenkingen, maar in 1946 organiseerde men al weer een Multatuli-dag. Was de vereniging van voor de oorlog sterk gericht op het verspreiden van Multatuli's ideeën, na de oorlog begon zij meer literair-wetenschappelijke doelen na te streven. Vandaar ook dat de vereniging, in algemene vergadering bijeen, besloot haar naam te veranderen in ‘Multatuli-Genootschap’, om zodoende ‘de durende actualiteit van Multatuli nadrukkelijker dan ooit naar voren te brengen,’ aldus een korte geschiedenis bij de gewijzigde statuten van 1949.

Uit: Arbeidersjaarboekje 1922. Uitgave van de S.D.A.P.

[p. 157]

Terug in het geboortehuis

Op 26 december 1951 reisden voorzitter Garmt Stuiveling en secretaris De Leeuwe per trein af naar Duitsland. Cultureel attaché in Duitsland, de heer J.B. Braaksma, had het genootschap bericht dat Multatuli's sterfhuis in Ingelheim te koop werd aangeboden. Alle plannen om het huis te behouden en er een culturele bestemming aan te geven, strandden op de daaraan verbonden kosten. Ook een beroep op de overheid leverde niets op met als gevolg dat het huis in 1953 in gebruik werd genomen als ‘ontspanningshotel’ voor Amerikaanse soldaten.

Enige tijd later kampte het Genootschap zelf met huisvestingsproblemen. Rond 1956 werd de Universiteitsbibliotheek bouwvallig en moest een ander onderkomen worden gezocht. Toen Multatuli-bewonderaar C.G. Roelfsema in 1943 kans zag het geboortehuis van Multatuli in de Korsjespoortsteeg in Amsterdam te kopen, twijfelde hij niet; hij had dat in 1923 al willen doen. Roelfsema hoorde van de huisvestingsproblemen van het Museum, en bood spontaan aan de collectie in het geboortehuis onder te brengen. Mevrouw Roelfsema legt uit hoe dat ging:

‘Omdat professor Stuiveling met de Volledige Werken bezig was, kon de collectie natuurlijk niet worden opgeslagen, want hij had naslagmateriaal nodig. Toen zei mijn man, nou goed, breng het dan maar in mijn huis onder. We hebben toen de bovenverdieping leeggemaakt, en daar is van 1956 af de Multatuli-verzameling een groot aantal jaren gebleven, opgeslagen en wel. Op de benedenverdieping woonde toen nog een schoenmaker, en die ging er pas in '63 uit. Hij zei tegen mijn man: “Ja, ik ga daar weg voor zo'n dooie Multatuli! Ik denk er niet aan!”’

Roelfsema verkocht het pand in 1957 aan de gemeente, zodat zij er een museum van kon maken. Nadat de schoenmaker in '63 was verhuisd, paste de gemeente de benedenverdieping enigszins aan. Zo werd het dak vernieuwd, werd er een betonvloer in de kelder gestort, en werd de levensgevaarlijke stoep aan de voordeur aangepast, zij het dat dit laatste pas gebeurde nadat mevrouw Roelfsema er voor de ogen van de ambtenaren vanaf was gevallen.

Nog even heeft de gemeente plannen gehad om het museum te gaan exploiteren, ‘maar dat hebben we niet geaccepteerd,’ zegt mevrouw Roelfsema. ‘We dachten: het moet een museum blijven in eigendom van het genootschap. In de statuten staat ook dat de verzameling







nooit mag worden verkocht of weggedaan. En áls het genootschap zou worden opgeheven, komt de verzameling aan de gemeente Amsterdam. Dat is een ding wat zeker is. Ook niet aan het Letterkundig Museum in Den Haag, wat je misschien zou verwachten. Van het begin af aan is gezegd: Multatuli is een Amsterdamse aangelegenheid, en het blijft een Amsterdamse aangelegenheid.’

Een gefortuneerd lid

Conservator Henri A. Ett woonde in Den Haag en tijdens zijn afwezigheid nam mevrouw Roelfsema de honneurs waar. Zij werd in 1957 aangesteld als tweede conservator, en toen de heer Ett in in 1975 zijn functie neerlegde volgde zij hem op.

Mevrouw Roelfsema: ‘Henri A. Ett heeft enorm veel betekend voor ons genootschap, omdat hij veel biografische gegevens heeft nageplozen van mensen die in het werk van Douwes Dekker voorkomen. Hij heeft veel gepubliceerd in kranten en tijdschriften en hij heeft ook een aantal boekjes geschreven over Multatuli. Maar hij heeft nooit gewerkt aan de opbouw van dit werk hier.’

Tijdens een ledenvergadering in 1970 had voorzitter Stuiveling de dag van zijn leven. Van een ‘rijk, gefortuneerd lid’ had hij een visitekaartje gekregen met daarop geschreven ‘goed voor 3 maal 7000 gulden voor de inrichting van het Multatuli-museum’. De gulle schenkster stierf echter kort daarop, en omdat de erfenis nogal ingewikkeld was, duurde het nog vier jaar voordat het genootschap het geld inderdaad ontving.

‘We kregen dat geld in '74 en toen zijn Stuiveling en ik hier samen de boel gaan inrichten. Vloerbedekking, meubels, gordijnen, dat heeft een jaar geduurd die hele inrichting, en op 1 maart 1975 kon het Museum open gaan. Maar toen moesten we nog beginnen met ordenen. De boeken stonden wel in de kast, maar ze hadden geen nummers, er was geen kaartsysteem, niets. Dat is toen langzaam maar zeker gegroeid en nu hebben we de hele registratie in kaartenbakken. Alle boeken zijn terug te vinden op naam van de auteur; uitgaven van Minnebrieven zijn in een handomdraai terug te vinden, en Max Havelaars hebben we in allerlei talen.

De handschriften van Multatuli zijn daarentegen achtergebleven in de kluis van de Universiteitsbibliotheek. Het pand aan de Korsjespoortsteeg biedt nog geen gelegenheid er een kluis te plaatsen die aan alle eisen voldoet om dergelijke manuscripten bescherming te bieden. Wie iets na wil slaan vindt het terug in de

[p. 158]

Volledige Werken, of moet naar de Universiteitsbibliotheek.

‘Zo'n kluis zal er in de toekomst zeker een keer komen, maar nu kunnen we die brieven van Multatuli hier onmogelijk bewaren. Daar zijn ze veel te kostbaar

De huidige conservator, mevrouw Roelfsema-Tenge, in het Multatuli-museum
kors van bennekom, amsterdam

voor. Er kwam een keer een brief van Multatuli op de veiling, die hij in 1862 had geschreven aan Mathilde Lespirt, en professor Stuiveling zegt: die brief moet ik hebben, want hij had hem in het Volledig Werk gepubliceerd aan de hand van een niet-authentiek afschrift. Hij gaat naar die veiling en koopt die brief. Nou, het liep op tot 3975 gulden,’ vertelt mevrouw Roelfsema.

‘Zo zijn we mevrouw Funke nog eeuwig dankbaar dat we de hele correspondentie tussen haar grootvader George Lodewijk Funke en Multatuli cadeau hebben gekregen. Als dat allemaal op de veiling was gekomen was de wereld helemaal gek geworden.’

Veel van de voorwerpen in het museum komen uit de nalatenschap van Mimi Douwes Dekker.

‘Kijk, de tweede vrouw van Douwes Dekker heeft hem zo lang overleefd,’ vertelt mevrouw Roelfsema. ‘Die was twintig jaar jonger dan hij en overleed pas in 1930, op negentigjarige leeftijd. Uit haar nalatenschap hebben wij het nodige gekregen. Het museum bestond toen ook al twintig jaar. Toen hebben we het bureau, de sofa, een globe en een kast met boeken van Multatuli in ons bezit gekregen. Dat staat allemaal boven.’

‘Of je mij een Multatuliaan kunt noemen? Atte Jongstra doet het wel, “de laatste Multatuliaan” zegt hij, maar onzin. Ik ben geen Multatuliaan. En ik wens het ook niet te zijn. Ik denk zelfstandig. Maar wat ik natuurlijk wel eens denk, omdat ik in dit huis woon: het is toch wel aardig dat Douwes Dekker hier zijn eerste stappen heeft gezet. Waar ik boven woon heeft hij als kleutertje rondgelopen.’

Het Multatuli-museum, Korsjespoortsteeg 20, 1015 ar Amsterdam, is iedere dinsdag geopend van 10 tot 17 uur. Op andere dagen alleen na telefonische afspraak met de conservator, mevrouw J. Roelfsema, tel.: 020 - 247.427, of 020 - 381.938. Van het Multatuli-Genootschap kan men lid worden door overmaking van f 30,- op postgiro 225570, t.n.v. Multatuli-Genootschap Amsterdam. Men ontvangt dan twee maal per jaar Over Multatuli en een uitnodiging voor de jaarlijkse ledenvergadering die op of omstreeks 2 maart wordt gehouden.

(Voor de illustraties in dit artikel werd onder meer geput uit Jongstra's De Multatulianen.)