Literatuur. Jaargang 4

[p. 153]

Bijschrift
H. Verdaasdonk⁺
Alles van waarde zij weerbaar

Het onderwijs in de literatuur is altijd gericht geweest op de bestudering van literaire werken uit het verre en, voor een gering deel, uit het recente verleden. ‘Goed leren lezen’, ‘het aankweken van historisch besef’, ‘cultuuroverdracht’ - deze trefwoorden zijn vaak gebruikt bij de formulering van de doelstellingen die het universitair en buitenuniversitair literatuuronderwijs zou nakomen. Voor welke vaardigheden deze trefwoorden staan, is in hoge mate onduidelijk gebleven. In de jaren zeventig ben ik, samen met Van Rees, zo vrij geweest wat kanttekeningen te zetten bij vormen van tekstbenadering die binnen het universitaire bedrijf als het waarmerk van ‘goed lezen’ golden. Ondanks de heftigheid waarmee een aantal critici indertijd heeft gereageerd, zijn dezen inmiddels hun eigen bezigheden sterk gaan relativeren - zij het onuitgesproken. Er zijn nog maar weinig universitaire literatuurbeschouwers die de claim voor hun rekening nemen dat zij een goed onderbouwde of voorbeeldige lectuur van literaire teksten kunnen leveren. Alleen essayisten in literaire tijdschriften houden deze claim nog hoog.

De teksten die in het literatuuronderwijs ter sprake komen, zijn erkende meesterwerken die tot het nationale literaire erfgoed behoren. Een van de oogmerken die de term ‘cultuuroverdracht’ omvat, is scholieren en studenten de waarde van dit erfgoed en van literatuur in het algemeen te doen inzien. Er is geen didactiek ontwikkeld waarmee dit inzicht expliciet aangebracht kan worden. Zonder twijfel hangt dit nauw samen met de onduidelijkheid van wat onder de ‘waarde van literatuur’ moet worden verstaan. Degenen die de waarde van literatuur verdedigen, zetten deze graag af tegen technologie en andere vormen van utilitair denken. Voor Mooij levert de literatuur een tegenwicht voor de ‘onttovering’ die de wereld door de voortschrijdende verwetenschappelijking zou ondergaan.

Waarden zijn sociaal van aard. Zij zijn eigen aan specifieke maatschappelijke groepen. Door bepaalde waarden te omhelzen, probeert een maatschappelijke groep zich van andere groepen te onderscheiden. Wie voor bepaalde waarden opkomt, betuigt zijn solidariteit met de groep die deze waarden huldigt. Men geeft daarbij altijd te kennen de desbetreffende waarden integraal te willen behouden.

Ik zou willen pleiten voor een meer analytische en relativerende houding ten opzichte van waarden, met name de waarde van literatuur. Zo'n analytische benadering zou er allereerst toe kunnen bijdragen dat de voorwaarden waaronder cultuuroverdracht plaatsvindt beter begrepen worden. Zoals gezegd, zijn waarden groepsbepaald. De ontvankelijkheid voor de waarde van literatuur hangt samen met de mogelijkheid die men heeft of zoekt om binnen een specifieke groep te functioneren. Gegevens over de keuzes die leden van verschillende maatschappelijke groepen uit het literaire aanbod treffen, over de frequentie waarmee dergelijke keuzes worden gemaakt, inzicht in de samenhang tussen keuzes en de mate waarin men als professional (docent, onderzoeker, auteur) met literatuur omgaat - dus tijd investeert in het verwerven van informatie over literatuur en in het lezen van literatuur, helpen om een zakelijke optiek te ontwikkelen op de reikwijdte van de cultuuroverdracht die in het literatuuronderwijs wordt nagestreefd. Dit vormt een remedie tegen veel hooggestemde illusies. Cultuuroverdracht, en dus ook het literatuuronderwijs, is een socialisatieproces. De waarde van literatuur wordt vooral erkend door een groep professionals. Buiten die groep is deze erkenning onvergelijkelijk marginaler.

Een analytische benadering van de waarde van literatuur kan nog om een andere reden bepleit worden. In toenemende mate wordt tot universitaire disciplines waarin de waarde van literatuur een centrale rol speelt, het verwijt gericht dat zij slechte maatschappelijke perspectieven bieden aan

+ Hugo Verdaasdonk (1945) heeft Frans, algemene literatuurwetenschap en algemene taalwetenschap gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. Werd in 1981 hoogleraar literatuursociologie aan de Katholieke Hogeschool Tilburg (nu Katholieke Universiteit Brabant). Hij doceerde Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en moderne Franse letterkunde aan de Vrije Universiteit.

[p. 154]

hun die zich in deze disciplines bekwamen. Het aantal dergenen die professioneel met literatuur mogen omgaan, is in de huidige tijd aan grote beperking onderworpen. Als reactie op het verwijt zouden de humaniora niet de lof van het onnutte moeten zingen. Indien de humaniora hun vitaliteit en flexibiliteit willen aantonen, kan dit het beste gebeuren door een analyse te ondernemen van de waarde die de objecten van studie zouden bezitten. Een eerste stap is om deze waarden geen inherente eigenschap van deze objecten te achten, maar het resultaat van een toekenningsproces. Dit proces is nauw veerbonden met de vraag naar kunst en cultuur. Inzicht in de vraag naar literatuur kan verkregen worden door na te gaan welke keuzes er gemaakt worden uit het aanbod. Dit onderzoek vereist dat er diverse soorten boeken worden onderscheiden - naar taalgebied, naar genre, naar uitgeverij, naar de plaats in het oeuvre van een auteur, naar de duur van hun leverbaarheid, naar de belangstelling die zij ondervinden van het publiek en van instituties als de literatuurbeschouwing en het literatuuronderwijs, enz. De mate waarin mensen ‘behoefte’ aan literatuur hebben, hangt samen met hun kennis van het aanbod en ook van de mate waarin werken en auteurs aandacht krijgen van het publiek en van de zoéven genoemde instituties. Groepen kopers en lezers onderscheiden zich volgens de combinaties van boeksoorten waarop hun aandacht zich richt. Er zijn aanwijzingen dat, naarmate men meer koopt en/ of leent, het aantal boeksoorten waaruit men kiest, toeneemt.

Vergroting van ons inzicht in de vraag naar literatuur, maar ook in de factoren die de waardering voor literatuur bepalen, kan als een groeiende ‘onttovering’ worden opgevat. Zou dit tot gevolg hebben dat de waardering voor literatuur, zoals de professionals die koesteren, aan kracht inboet, dan zou dit geenszins een verlies zijn. De weg zou worden vrijgemaakt voor een nieuwe benadering van een fundamenteel maatschappelijk verschijnsel.

Vruchtbaar onderzoek leidt, behalve tot inzichten, ook tot nieuwe vragen. Waarden en toekenning van waarden zijn in onze maatschappij van fundamenteel belang. De humaniora zouden ernaar moeten streven om ons inzicht in en de beheersbaarheid van deze zaken aanzienlijk te vergroten. Er valt geen reden te bedenken waarom er minder valide resultaten geboekt zouden kunnen worden dan in andere sociale wetenschappen als economie, sociologie en psychologie - disciplines waarvan het vermogen om bij te dragen aan de verheldering van maatschappelijke problemen door niemand wordt betwijfeld.