Literatuur. Jaargang 4

Signalement

Sidney: tussen cultuur en culturele boycot

De herdenking in 1986 van de vierhonderdste sterfdag van de ‘complete gentleman’ Sir Philip Sidney werd verstoord: het congres waarop de Zuidafrikaanse Sidney-kenner prof. Gouws zou spreken moest uitwijken van Zutphen naar Leiden. Zutphen was de plaats waar de Engelse edelman uit het gevolg van Leicester gewond raakte en in 1913 een standbeeld kreeg; Zutphen is ook de plaats van vestiging van de Walburg Pers. Dit alles heeft ertoe geleid dat bij deze uitgeverij een fraai geïllustreerd boekje is verschenen van Dorothee Cannegieter en Diederike van Dorsten-Timmerman: Sir Philip Sidney 1554-1586 (110 p.; gebonden f 29,50, paperback f 19,50; isbn

906011.478.7, resp. 906011.520.1).

In dit boekje wordt getracht de Sidney-legende tot wat normaler proporties terug te brengen, maar exemplarisch blijft hij wel: de vertegenwoordiger bij uitstek van de nieuwe culturele elite, de ideale hoveling, de renaissance-dichter en de jonge veelbelovende man die een voorbeeldige, te vroege, christelijke dood sterft. In ieder geval heeft hij bijgedragen aan de culturele betrekkingen tussen Engeland en Nederland in de tweede helft van de zestiende eeuw. Op zijn ‘grand tour’ was Sidney in contact gekomen met de Pléiade-dichters. Dat heeft geleid tot onder andere petrarkistische poëzie in de bundel Astrophel and Stella van 1582 en zijn bekende literair-theoretische publikatie A Defence of Poetry van hetzelfde jaar of uit 1581. Uitwisseling van humanistisch-renaissancistische ideeën vond vooral plaats in en via Leiden, waar Sidney in het gevolg van Leicester verbleef en logeerde bij Jan van Hout.

De vrij intensieve relaties tussen Nederland en Engeland in de zestiende eeuw vormen het studieobject van het Sir Thomas Browne Institute van de Leidse Universiteit. De inspirerende kracht achter dat instituut en achter de Sidney-herdenking was de in 1985 plotseling overleden hoogleraar J.A. van Dorsten. Zijn initiatief heeft toch geleid tot de eind vorig jaar in Zutphen ingerichte expositie, tot het van Zutphen naar Leiden verplaatste congres en tot het hier aangekondigde boek. Dat Sidney ook uit deze biografie als de sympathieke diplomaat-literator naar voren treedt, ligt waarschijnlijk mede aan het feit dat zijn handelen wel erg gunstig afsteekt tegen het lompe optreden van zijn chef, Lord Leicester.

PJV

Levendige dodendialoog

Dank zij de activiteiten van het Weyerman-Genootschap is het langzamerhand tot eenieder doorgedrongen dat Jacob Campo Weyerman een auteur is waar men in de achttiende eeuw niet omheen kan, niet als lezer en niet als literair historicus. Aan de

[p. 52]

inmiddels vrij omvangrijke Weyerman-literatuur, regelmatig vermeerderd via het mededelingenblad van het Genootschap, is onlangs een teksteditie toegevoegd door Arno van der Plank als nummer 3 in de serie Deventer Drukken: de Nieuws tyding uit de andere waereld of samenspraak tusschen den beroemden schilder en schryver Jacob Campo Weyerman en den beruchten doctor en astrologist Ludeman (Deventer, Sub Rosa, 1986; 2 dln.: 6 + xxx + 46 + 32 p.; isbn 90-70591-16-2; prijs f 22,-).

De Elyzeese velden vormen blijkbaar een willig decor voor satirische dialogen: Kersteman laat Weyerman in deze tekst de vloer aanvegen met Ludeman; later (1832-1833) situeert Jacob Geel er een gesprek tussen Bilderdijk en Schiller; beiden hebben de truc kunnen afkijken van Lucianus.

Johan Christoffel Ludeman, in 1683 in Duitsland geboren, maakt in het achttiende-eeuwse Nederland naam en een enorm fortuin als medisch-astrologisch wonderdokter. Gysbert Tysens typeert hem als ‘fieltesoof’. Wanneer Ludeman in 1757 overlijdt, blijven onder zijn naam nog allerlei publikaties verschijnen. Die worden niet verzonden vanuit de Elyzeese velden, maar vanuit het tuchthuis waar de advocaat-van-kwaaie-zaken, oplichter-jurist en publicist Franciscus Lievens Kersteman een deel van zijn bestaan gedwongen is door te brengen.

Een van de talrijke publikaties van Kersteman is de in 1758 verschenen Spiegel der weereld, waarin zogenaamd twaalf brieven worden gepubliceerd van Ludeman aan Meester Franciscus (= F.L. Kersteman). Een passage uit de achtste brief, waarin de patriotten worden aangevallen, is in 1768 (een jaar na de herdruk van de Spiegel der weereld) aanleiding voor de anonieme pamflettist om de Nieuws tyding te componeren. De auteur hiervan moet natuurlijk ook weer dezelfde Kersteman zijn, de man die in 1756 - negen jaar na Weyermans dood - een biografie van Weyerman had geschreven, de Zeldzame levens-gevallen van J.C. Weyerman.

Zo zijn deze drie schuinsmarcheerders uit het verlichte tijdperk door de Nieuws tyding met elkaar verbonden. In de dialoog is Ludeman de domme aangever en Weyerman de gevatte satiricus. Kersteman lijkt zich dus duidelijk aan de kant van Weyerman op te stellen. De ingewikkelde verhoudingen en de complexe materie (historische verhoudingen in verband met patriotten; vrijmetselarij en dergelijke) worden door Van der Plank in zijn inleiding uit de doeken gedaan en in het tweede deeltje geannoteerd. De titelbeschrijvers op de kb Den Haag hebben alles niet zo goed kunnen volgen, want in de cip-gegevens wordt Weyerman als hoofdwoord gegeven en niet Kersteman.

PJV

Ontmoeting in Keulen

In de herfst en winter van 1985/1986 werd in Keulen voor een geïnteresseerd publiek van leken een serie lezingen gegeven over Nederlandse en Vlaamse literatuur onder de overkoepelende titel ‘Begegnung mit den Niederlanden’. Een breed scala aan onderwerpen werd door diverse deskundigen aan de Keulenaren gepresenteerd. Hanneke van Buuren behandelde de feministische roman, Herman Vekeman de lyriek en Herbert van Uffelen het proza van na 1945. Daniel de Vin schetste het beeld van Duitsland in de hedendaagse Nederlandse letterkunde en Marcel Janssens vroeg zich af of de Nederlandse roman van Europees niveau is. De literaire kritiek was het onderwerp van het betoog van W.A.M. de Moor en de collaboratie in de literatuur dat van de tweede lezing door Van Uffelen.

Aan de hand van werk van W.F. Hermans, Louis Paul Boon en Hugo Claus beantwoordde August Sötemann de vraag of de Nederlandse roman de genre-crisis te boven is. Herman Verschuren behandelde de jeugdliteratuur en Maarten van Buuren de inhoud van een aantal literaire tijdschriften.

Al deze voordrachten zijn nu onder redactie van Vekeman en Van Uffelen gebundeld onder de titel Literatur in den Niederlanden und Flandern. Vorträge gehalten bei der Begegnung mit den Niederlanden in Köln Herbst und Winter 1985/86 (Köln, Verlag Frank Runge, 1986; 175 p.; isbn 3-925464-01-8).

PJV

Jotie T'Hooft: een witboek

Onlangs verscheen bij De Geus een slordig gezette en gedrukte lumback met werk van en over de misschien meest opvallende Belgische dichter van na de oorlog, Jotie T'Hooft. Opgenomen werden een kleine honderd pagina's poëzie en proza dat slechts in vergeten tijdschriften en verborgen gehouden ordners te vinden was. Het werk is tegelijkertijd aangrijpend en vermakelijk (T'Hoofts grote kracht) en geeft blijk van een gemartelde maar oorspronkelijke geest. Maar dat wisten we al. Luk de Vos, de samensteller die de bundel inleidt, heeft gemeend ook enkele beschouwende artikels te moeten opnemen, onder andere drie van hemzelf.

Na lezing van T'Hoofts eigen werk vallen deze andere honderd pagina's wel heel zwaar. Als echte literatuurwetenschappers proberen Hugo Brems, Hedwig Speliers, Stefaan Evenepoel en anderen T'Hooft aan stukken te snijden, waarbij opvalt dat geen van deze mensen het eigen overspannen vakjargon geheel schijnt te begrijpen. Termen als ‘sintese’, ‘neo-traditionalisme’ en ander

[p. 53]

strooigoed worden nergens gedefinieerd en, waarschijnlijk daardoor, gebruikt om verschillende ladingen te dekken. Zo slaagt men er zelfs in om open deuren met kracht dicht te trappen. Het toppunt wordt geleverd door Speliers, die op onduidelijke gronden een ‘pöetogram’ postuleert, en wel in het kader van het ‘poëtisch historisme’, een verhaspeling van bepaalde standpunten uit het Formalisme. Niet geheel zonder trots deelt Speliers mede dat hij deze visie ooit zelfs - tevergeefs - aan T'Hooft zelf heeft geprobeerd op te dringen.

Uiteindelijk geeft Julien Weverbergh een korzelige beschouwing over de mystificatie rond T'Hoofts nalatenschap, en passant de vloer aanvegend met de schare van hysterische T'Hooft-uitleggers, dezelfde die deze bundel hebben gevuld. Al met al is dit witboek, dat wel een zwartboek van de hedendaagse Belgische beoefening van de literatuurwetenschap genoemd mag worden, een ‘must’ voor diegenen die in het werk van deze dichter/prozaïst geïnteresseerd zijn. Maar T'Hooft zelf zal zich wel in zijn graf omdraaien. (Jotie T'Hooft: een witboek, redactie Luk de Vos. Uitgeverij De Geus, Breda 1986. 213 p., f 24,50.)

Evert Filius

Herinneringen aan Achterberg

Willem Diemer gaf zelf een alleraardigst boekje uit over zijn vriendschap met Achterberg en zijn vrouw in de jaren vijftig. Dat deze vriendschap voortkwam uit gemeenschappelijke belangstelling voor poëzie, is duidelijk en maakt het voor de echte Achterberg-fan leesbaar en aantrekkelijk. Zorgvuldig haalt Diemer de op deze vriendschap betrekking hebbende correspondentie aan. Het is jammer dat de brieven zelf weinig informatie bevatten over bijvoorbeeld poëticale standpunten en/of aanverwante zaken. Wel is Diemer erin geslaagd om zijn vriendschap met Achterberg voor de lezer te karakteriseren, door bijvoorbeeld zelfkritische opmerkingen en een aardig verslag over een dichterlijke conferentie in Duitsland in 1954.

Al met al een klein, fraai boekje, met weinig onduidelijkheden, in 1000 exemplaren gedrukt en dus iets aan de dure kant: de bibliofiel die geïnteresseerd is in achterbergiania zal het zeker moeten kopen. (Willem Diemer, Mijn herinneringen aan Gerrit Achterberg. Uitgeverij Stabo/Allround, Groningen z.j. 54 p., f 18,90.)

Evert Filius