Literatuur. Jaargang 3

[p. 368]

Minnelyriek als standsliteratuur
Over literatuur en ideologie in Heinric van Veldekens minnelyriek
G. van der Meulen

G. van der Meulen is als docent Nederlands werkzaam aan de Koninklijke Scholengemeenschap voor mavo, havo en Atheneum te Apeldoorn. Publiceerde eerder over onderwijs in historische letterkunde.

Heinric van Veldeken is tussen 1140 en 1150 geboren in het middeleeuwse graafschap Loon, dat ongeveer te vergelijken is met de huidige provincie Belgisch-Limburg. Al voor 1170 schreef Van Veldeken zijn heiligenleven, de Sint Servaes Legende, opgedragen aan gravin Agnes van Loon:

In dutschen dichtede dit heynrijck
Die van veldeken was geboren.
Hij hadde sinte seruaes verkoren
Te patrone ende te heren
Des maecte hij hem dit ter eeren
Doer genade ende doer mynne;
Des hoem ouch bat die Grauynne
Van loen, die edel agnes.

(ssl ii, vs. 2921-28)

Deze Agnes van Loon was de vrouw van graaf Lodewijk i van Loon, een trouw leenman van Frederik Barbarossa. Agnes van Loon stond in nauwe relatie met het grafelijke hof te Thüringen. In de jaren tachtig van de twaalfde eeuw verbleef Van Veldeken aan het Thüringer hof en voltooide hij daar zijn Eneïde, zijn ‘klassieke’ roman waarvan hij het manuscript negen jaar kwijt was geweest. Aan het slot van de Eneïde beschrijft Van Veldeken de hofdag van Frederik Barbarossa in 1184 te Mainz. Van Veldeken bezocht deze hofdag waarschijnlijk in gezelschap van de graaf van Thüringen. Het lijkt me geen toeval dat Van Veldeken aan een hof (Thüringen) verschijnt waarmee zijn voormalige ‘opdrachtgeefster’ relaties onderhield. In de middeleeuwen liepen literaire relaties veelal van persoon tot persoon, waarbij we dan eerder moeten denken aan relaties tussen opdrachtgevers onderling dan aan relaties tussen dichters. Bij Van Veldeken zal dit niet anders geweest zijn. Van Veldeken schreef tussen 1170 en 1200, behalve de Servaes en de Eneïde, een aantal hoofse minneliederen. Over de opdrachtgever van deze minnelyriek is ons niets bekend.

Als startpunt voor een analyse waarbij deze lyriek als een vorm van standsliteratuur wordt opgevat (literatuur die de idealen en belangen van een bepaalde stand - hier de ridderlijke - uitdraagt), is gekozen voor een van Heinrics minneliederen uit De Paepes zeer toegankelijke bloemlezing uit de middeleeuwse liefdespoëzie Ik zag nooit zo roden mond. De keus viel op het bekende, in menig schoolboek afgedrukte, ‘Alse die vogele blidelike’. De hertaling van De Paepe wordt erbij gegeven:

1	Alse die vogele blidelike
2	singende den somer entfaen
3	ende der walt is louves rike
4	ende die bloemen schone staen,
5	so is der winter al vergaen.
6	recht is dat ich dare wike
7	da miin herte stadelike
8	van minnen ie was onderdaen.

(Als de vogelen blij/zingend de zomer verwelkomen/en het woud rijk aan bladeren is/en de bloemen schoon (te prijken) staan,/dan is de winter voorgoed voorbij./Het is (maar) recht dat ik me onderwerp/aan (haar aan wie) mijn hart voor altijd/in liefde onderdanig was.)

Eeuwig thema?

Hoe dit gedichtje te lezen? In zijn bloemlezing die bestemd is voor middelbare scholieren en aankomende studenten, geeft De Paepe bij dit lied van Van Veldeken het volgende commentaar: ‘Zoals de winter moet wijken voor de lente en de nakende zomer, zo moet ook ik “wiken”, me gewonnen geven, in onderdanigheid aan de geliefde. Minne is onderdanige dienst’ (p. 35). De Paepe geeft (na een algemene inleiding) als commentaar bij dit gedichtje een parafrase. Deze parafrase suggereert bij leerling en aankomend student een begrijpen van minnelyriek uit de twaalfde eeuw. Hoe kan dat? In ‘Over het wezen van de troubadoursminne’ (uit 1963/64) kenmerkt De Paepe de minne als een algemeen menselijk verlangen en is de minne ‘een menselijke belevenis die zich in het verleden heeft afgespeeld en ze moet derhalve voor ons nog voldoende begrijpelijk zijn’ (p. 17). De Paepe ziet de minne als een eeuwig thema, te begrijpen vanuit een geponeerde, algemeen menselijke ervaring die iedereen, ook nu nog, aan kan voelen. De Paepe ziet de afstand tussen middeleeuwen en nu niet als een psychologische kloof tussen de middeleeuwse ervaringswereld en de hedendaagse. Hij ziet deze kloof slechts als een taalafstand, voor leerling en aankomend student te dichten door middel van een parafrase.

Eeuwige thema's worden vaker geschikt geacht als toegang tot de ‘eeuwige klassieken’. Een serie tekstedities waarin de Beatrijs, de Reinaert, Elckerlijc en de Gijsbrecht opdraven heet ‘Van alle tijden’, waarbij de serietitel al de suggestie wekt dat deze werken nog altijd actueel zouden zijn. We treffen hier een visie aan waarin het verleden een continuüm vormt met nu. Een lezing van historische teksten die recht wil doen aan de historische context waarbinnen. die teksten functioneerden en aan de ideologische intenties van die teksten, benadrukt daarente-

[p. 369]

gen dat het een illusie is dat het verleden zich ongebroken aan de interpreet (de lezer) voordoet. Ervaringen zijn historisch, effecten van historisch bepaalde maatschappelijke structuren waarbinnen mensen functioneren. Tussen toen en nu bestaan breuken, vooral psychologische breuken door een verschil in ervaringswereld die een directe toegankelijkheid van teksten uit het verleden verhinderen. Praten over ‘actuele’ eeuwige thema's en algemeen menselijke ervaringen houdt een vertroebelde blik op het verleden in stand, een blik die constanten signaleert waar het historisch proces veranderingen veroorzaakt heeft. De minnelyriek van Heinric van Veldeken moet niet begrepen worden vanuit een algemeen menselijke ervaring maar vanuit middeleeuwse kaders en het functioneren in de middeleeuwse maatschappij. Een eerste toegang daartoe is Heinrics poëtica.

Poëtica

In zijn studie over de poëtica van Hadewijch in de Strofische gedichten wijdt Frank Willaert het eerste hoofdstuk aan de poëtica van de wereldse, hoofse minnelyriek. Willaert onderzoekt de literaire conventies uit de twaalfde en dertiende eeuw en signaleert op basis van die conventies dat de minnelyriek gekenmerkt wordt door variatie: het gaat in deze lyriek om de wijze waarop met bekend, vooraf gegeven materiaal (lexicaal repertoire en topoi, dat wil zeggen woordkeus, terminologie, vaste beeldspraak, situaties et cetera) steeds nieuwe composities worden gemaakt. De hoofse minnedichter heeft daartoe een vast aantal lexicale, syntactische en prosodische procédés tot zijn beschikking. Willaert spreekt hier van register.

‘Alse die vogele blidelike’ begint met zo'n conventie: de Natureingang: de aankondiging van het goede jaargetijde met de boodschap dat natuur, bloemen en vogelzang weer nieuw worden. Het meest klassieke ingrediënt van de Natureingang is het gezang van de vogels: ‘Alse die vogele blidelike/singende den somer entfaen.’ Van Veldeken gebruikt de Natureingang zeer regelmatig in zijn minnelyriek. De dichter toont daarmee dat hij de vaste topoi en formules om minnelyriek mee te beginnen, beheerst. Van Veldeken maakt een keuze uit de literaire conventies van zijn tijd om deze conventies vervolgens op een eigen speelse wijze in zijn lyriek te hanteren. Tot die conventies behoort ook dat de stemming van het lyrisch-ik met de natuur in verband wordt gebracht.

Bekijken we ‘Alse die vogele blidelike’ op de gehanteerde lexicale, syntactische en prosodische procédés. De strofen in de lyriek van Van Veldeken omvatten over het algemeen zes tot twaalf, bij voorkeur acht versregels. ‘Alse die vogele blidelike’ bestaat uit exact acht versregels. Deze versregels zijn sterk ritmisch gestructureerd: de opbouw van de versregel berust bij Van Veldeken vaak op vier geaccentueerde lettergrepen, een enkele maal afgewisseld met drie. Deze opbouw met drie of vier geaccentueerde lettergrepen per versregel hanteert Van Veldeken in ‘Alse die vogele blidelike’. Kenmerkend voor Van Veldeken is de grote aandacht die hij besteedt aan het rijm. ‘Alse die vogele blidelike’ is opgebouwd rond twee zuivere rijmklanken volgens het schema a/b/a/b/a/b/b/a: eerst een gekruist rijm met afwisselend vrouwelijk en mannelijk rijm, na versregel vier een mannelijk rijm dat de vrouwelijke rijmvorm omarmt.

Deze structurering op fonologisch niveau heeft een inhoudelijke pendant: in de regels met gekruist rijm staat de ontwakende zomer centraal, in de regels met omarmend rijm schuift Van Veldeken de minne naar voren en de wisseling krijgt gestalte in vs. 5 waarin gesteld wordt dat de winter voorgoed voorbij is. Met andere woorden: tijd voor de minne. In ‘Alse die vogele blidelike’ laat Van Veldeken een nieuw thema (minne) vergezeld gaan van een nieuw rijmschema. Dit sluit aan bij de opmerkingen van Willaert (p. 37, 51) dat het conventie is in de wereldse, hoofse minnelyriek dat de afwisseling van rijm gepaard gaat met het aanroeren van nieuwe thema's. Van Veldeken brengt in ‘Alse die vogele blidelike’ die conventie in praktijk. Dichten is hier voor Van Veldeken ook demonstreren van vakmanschap.

Naast dit zuivere rijm structureert Van Veldeken zijn vers door middel van alliteratie en assonantie. Alliteratie in singende somer (vs. 2) en schone staen (vs. 4); i-assonantie in die, blidelike (vs. 1), rike (vs. 3), wike (vs. 6), miin, stadelike (vs. 7) en ie (vs. 8); aassonantie in entfaen (vs. 2), staen (vs. 4), vergaen (vs. 5), dare (vs. 6), stadelike (vs. 7) en onderdaen (vs. 8). Deze analyse maakt duidelijk dat Van Veldeken in zijn lyriek streefde naar een sterke vormgebondenheid. Dit was noodzakelijk omdat deze lyriek gezongen moest worden, en zang vereiste strenge vormgebondenheid.

Na eerste lezing zijn in ‘Alse die vogele blikelike’ twee duidelijke betekenislagen aan te wijzen: natuur en minne. Natuur is een dominante betekenislaag in de eerste vijf versregels door de verbinding van vogele (vs. 1), walt (vs. 3), louves rike (vs. 3) en bloemen (vs. 4). Deze natuur wordt omschreven in termen van blidelike (vs. 1), singende (vs. 2) en schone staen (vs. 4). Van Veldeken hanteert hier het conventionele lexicale repertoire van de hoofse minnedichter, een conventioneel repertoire waarin vreugde, zingen en schoonheid elkaar impliceren. De betekenislaag minne treedt na vs. 5 naar voren. Deze afwisseling gaat formeel gepaard met een verandering in rijmschema: de afwisseling van gekruist rijm naar omarmd rijm. Juist door deze afwisseling op fonologisch niveau in vs. 5 krijgt deze regel een extra accent, valt inhoudelijk extra de nadruk op de wisseling der seizoenen en de aanbrekende tijd voor de minne. Vs. 5 treedt zo op als een scheidend, maar ook als een bindend element tussen de betekenislagen natuur en minne: in vs. 5 wordt gezegd dat de winter vertrekt: ‘so is der winter al vergaen’; vertrek wordt herhaald in vs. 6: ‘dat ich dare wike’ (wike betekent hier vertrekken). Deze herha-

[p. 370]

ling van de betekeniseenheid vertrek in vs. 5 en 6 is de koppeling en de overgang van de betekenislagen natuur en minne.

Wike kan echter ook onderwerpen aan iemand betekenen (zie de hertaling van De Paepe), een betekeniseenheid die terugkeert in onderdaen (vs. 8). Van Veldeken speelt hier met twee mogelijke betekenissen van één woord. Dit is een spel dat de coherentie van de tekst bevordert: Van Veldeken slaagt erin kernbegrippen uit het lexicale repertoire van de minnelyriek (natuur, vogels, zang, schoonheid, trouw, vertrek, onderdanigheid) tekstintern op elkaar te betrekken; de begrippen verwijzen tekstintern naar elkaar en brengen zo een verbinding tussen de betekenislagen natuur en minne tot stand: niet alleen de natuur is mooi (schone) en singende, de ideale minne lijkt dat ook. Van Veldeken speelt hier een spel binnen de conventies van de lyriek, een spel en conventies dat de toehoorders kenden en waaraan ze meespeelden. Daarmee komen we op het samenspel tussen dichter en publiek.

Dichter en publiek: een rituele verhouding

Minnelyriek functioneerde binnen de maatschappelijk bepaalde groep van het hof waar gestileerde hoofse omgangsvormen door rituelen en regels gecultiveerd, gepropageerd en geactiveerd werden. Althusser wijst erop (p. 89-91) dat ideologieën bestaan in vaste rituelen en beregelde praktijken. Althusser spreekt daarom van een materieel bestaan van ideologieën, daarmee aangevend dat ideologieën niet alleen tot de ideeënwereld behoren. De rituelen en praktijken van het hoofse hof (waartoe ook de voordracht van lyriek gerekend moet worden) waren de voorwaarden om de hoofs-feodale ideologie in stand te houden.

In zijn lyriek was het de minnedichter niet te doen om een allerindividueelste expressie van de eigen emotie. De bezongen liefde in deze lyriek was geen persoonlijke ik-gij-beleving, maar een gestileerde liefdesbeleving die slechts bestond in de echo van het hofgezelschap: de dichter zong niet tot zijn geliefde, maar over haar, of over de liefde in het algemeen. In deze lyriek speelde de dichter onder een hoedje met zijn toehoorders; hij vertolkte de gedachten en gevoelens die leefden binnen de gesloten hoofse gemeenschap van het hof. Vanuit dit standpunt is deze minnelyriek ‘Gesellschaftskunst’ (De Paepe 1971: 92).

Het ging bij deze lyriek om een nauwe relatie tussen het luisterend publiek en de dichter. Het lied van Van Veldeken (singende, en vergelijk de strenge vormgebondenheid voor de zang) gezongen aan het hof, had de respons van dat hof nodig om te functioneren. Omgekeerd maakte deze lyriek een receptie door de hofgemeenschap mogelijk en door deze wisselwerking tussen dichter en publiek kon de hofgemeenschap zichzelf ideologisch bevestigen. Het was de bedoeling dat luisterend publiek en dichter één waren, dat er een geest was van onderlinge solidariteit waarbinnen de hofgemeenschap leefde. Dit was mogelijk door een ritueel samenspel (op basis van tekstopbouw die zich kenmerkte door vaste conventies, bijna retorische tekstuele rituelen) tussen dichter en publiek, waarbij de laatste (op de hoogte als hij was van de conventies) aan een half woord genoeg had om zelf de tekst in gedachten aan te vullen. De voordracht en de collectieve receptie waren een vast ritueel tussen dichter en publiek waarvan beide partijen de conventies, de regels beheersten. Deze wisselwerking was in Van Veldekens tijd een essentiële voorwaarde voor minnelyriek die ‘Gesellschaftskunst’ was. Het rituele samenspel in de voordracht bood de standsgemeenschap van het hof de mogelijkheid tot ideologische zelfbevestiging omdat Van Veldeken collectieve gedachten en gevoelens in collectieve conventies verwoordde. Willaert spreekt hier van convenance: de dichter nam deel aan het poëticale (en dus normen-) systeem dat in de gemeenschap leefde en waarvan de dichter de vertolking en de bevestiging leverde (p. 24).

De individuen aan het hof konden zich in het rituele samenspel identificeren met het lyrisch-ik. Het lyrisch-ik in Van Veldekens lyriek ‘sprak’ het publiek ‘aan’, bood de toehoorders de mogelijkheid tot identificatie: het publiek ‘werd’ in de voordracht het ik. Dit was mogelijk omdat het lyrisch-ik in de lyriek de normen en waarden van de individuen aan het hof onderstreepte. Het lyrisch-ik is bij Van Veldeken de spreekbuis van de hoofs-feodale ideologie. De individuen uit het publiek identificeerden zich met het lyrisch-ik en werden zo tot subjecten die, minstens in gedachten tijdens de voordracht, de ideologie onderstreepten en herbevestigden. Door de onderlinge solidariteit en eenheid tussen publiek en dichter kon het lyrisch-ik de normen en waarden van het hoofse hof onderstrepen. Als hoofs publiek was het gemakkelijk zich met zo'n ik te identificeren: men stemde in met wat men al geleerd had en meende. Omdat het publiek het rituele samenspel met de lyriek meespeelde en de tekst aanvulde vanuit het eigen hoofs-feodale normen- en waardensysteem herbevestigde het in de receptie de eigen hoofs-feodale ideologie. Deze receptie werd mogelijk op basis van de ideologische intenties die in de lyriek van Van Veldeken aanwezig waren, de ideologische produktie.

Standsliteratuur

Er bestaat een nauwe relatie tussen minnelyriek en feodaliteit: motieven, beeldspraak en metaforen in de minnelyriek zijn afkomstig uit de feodale wereld. P. Kluckhohn karakteriseerde de minnelyriek daarom als ridderlijke standsliteratuur. Een voorbeeld van beeldspraak in deze lyriek dat aan de feodaliteit is ontleend is de eis om soldij: ‘Den solt hebbe ich van here te lone.’ (Van Veldeken in het lied ‘Die minne die dwanc Salomone’.) We kunnen hier ook denken aan de vaak gebruikte vergelijking in de lyriek van de leenhulde met gevouwen handen (hommage) betoond aan de Dame, die

[p. 371]

Miniatuur, oorspronkelijk uit het Manessische liederenhandschrift (1320). We zien de hoofse ridder in hommage (leenhulde) voor de Dame, die de plaats van de leenheer heeft ingenomen, knielen

direct afgeleid is van de feodale leenhulde van vazal aan leenheer. In de lyriek neemt de Dame de plaats in van de feodale leenheer: de leenhulde wordt niet aan de leenheer gebracht maar aan de Dame. De verwijzingen naar het leenstelsel zijn bovendien door het gebruik van woorden als onderdaen en de verwijzingen naar de dienst: ‘van minnen ie was onderdaen’, frequent.

In de minnelyriek wordt de verhouding tot de Dame uitgebeeld in de taalen denkvormen van de feodaliteit: de geliefde wordt er bejegend als leenheer waarbij de minnaar de rol van trouwe vazal speelt. De minneverhouding wordt voorgesteld in termen ontleend aan de leenrechtelijke verhouding, maar deze leenrechtelijke verhouding wordt in de minnesfeer van de lyriek overgeheveld en verwijst dan niet meer naar de harde realiteit van de feodale verhouding, maar naar een als ideaal voorgestelde minne. De terminologie van de feodale wereld wordt overgeplant in het lexicale repertoire van de minne (-lyriek). Het gevolg is dat begrippen met van oorsprong een maatschappelijk, sociaal-juridische betekenis in de minne opnieuw worden geïnterpreteerd en van een andere betekenis worden voorzien. Binnen het kader van Althussers ideologie-begrip is deze verschuiving in betekenis te beschouwen als een ideologische vervorming. Althusser geeft de volgende omschrijving van de werking van ideologie: ‘Het zijn niet hun werkelijke bestaansvoorwaarden, hun werkelijke wereld die de “mensen” zich in de ideologie voorstellen, maar het is bovenal hun verhouding tot deze bestaansvoorwaarden, die hun daarin wordt voorgesteld. Deze verhouding staat centraal in iedere ideologiese, dat is imaginaire voorstelling van de werkelijke wereld. In deze verhouding ligt de verklarende “oorzaak” voor de imaginaire vervorming van de ideologiese voorstelling van de werkelijke wereld.’ (p. 86) Althusser legt voor de werking (het effect) van ideologie de nadruk op deze ideologische vervorming. Zo'n vervorming treffen we bij de van oorsprong leenrechtelijke begrippen die in de lyriek geïdealiseerd opgenomen en op het ethische vlak geïnterpreteerd worden. Het effect van deze ideologische vervorming in de lyriek is niet gering: onderdanig zijn, trouw en macht hangen niet meer af van de feodale verhouding maar van de ideale minne die zich hult in schoonheid, zang en ontluikende natuur. Dienen en onderdanig zijn wordt zo tot iets prettigs waarin men zich graag schikt. De poëzie schildert de dienst als ideaal, als een schone droom die de grauwe werkelijkheid van alle dag doet vergeten en die omgekeerd de werkelijkheid aanvaardbaar maakt.

In ‘Alse die vogele blidelike’ van Heinric van Veldeken beschrijft het lyrisch-ik zich als een trouwe vazal: ‘stadelike/van minnen ie was onderdaen’. Woorden als wike (vs. 6), stadelike (vs. 7) en onderdaen (vs. 8) refereren naar betekeniseenheden als trouw en

[p. 372]

dienst. Dit is overigens geen unicum in de minnelyriek van Van Veldeken, getuige de volgende regels uit andere minnegedichten van zijn hand: ‘ende ich mich here al onderwinde’, ‘stade siin der koninginnen’, ‘wé wale gedienen’, ‘ich diende here bit suliken moede’, ‘dat hé der minnen dienen kan’, ‘mochte ich verwerven/miner vrouwen hulde’. Deze stelselmatige herhaling van leenhulde, trouw en dienst toont dat Van Veldeken zijn lexicale repertoire om de minneverhouding mee uit te drukken, ontleende aan de feodaliteit. Feodaliteit wordt zo, naast natuur en minne, een derde diepere betekenislaag in zijn minnelyriek.

We hebben gezien dat Van Veldeken bij de structurering van zijn teksten betekenislagen als natuur en minne en de woorden uit het lexicale repertoire van de minnelyriek op elkaar betrekt. Dit heeft als gevolg dat de tekst zich presenteert als een afgerond geheel vol tekstinterne verwijzingen: woorden en betekenissen worden in de tekst op elkaar betrokken. Het taalgebruik in Van Veldekens lyriek verwijst tekstintern naar natuur en minne. De vreugde (blidelike) en de schoonheid (schone staen), kernbegrippen in minnelyriek, zijn ontleend aan het repertoire van het hoofse hofgezelschap en worden door Van Veldeken betrokken op de minne, zoals hij dat ook doet met de oorspronkelijk feodale trouw en dienst.

In ‘Alse die vogele blidelike’ laat Van Veldeken een Natureingang in een minnebeschrijving overvloeien: in die (fictionele) minnebeleving wordt de feodale herkomst van de gehanteerde terminologie vervormd tot een poëtisch repertoire waarin de minne uitgedrukt moet worden (vreugde, schoonheid, trouw, onderdaan) door deze terminologie te betrekken op de natuur. De van oorsprong sociaal-juridische feodale begrippen worden door Van Veldeken in ‘Alse die vogele blidelike’ ingezet in een vertoog over de minne. De van oorsprong feodale terminologie in dit lied krijgt graag gehoorde connotaties met schoonheid en vreugde: de ideale wereldordening zoals het hof het graag zag. De betekenisverschuiving die Van Veldeken stelselmatig toepast is het duidelijkst bij onderdaen in vs. 8: de ik is geen vazal meer van de leenheer, maar van de Dame. Deze verschuiving in de betekenis van de feodale begrippen naar minne en esthetisering (schoonheid) is op te vatten als een uiting van een ‘Streben nach Verfeinerung des Lebens’ (De Paepe 1971: 89) zoals het hoofs-feodale hof dat wenste te realiseren.

Van Veldeken geeft in ‘Alse die vogele blidelike’ de minne-beleving weer met behulp van begrippen uit de van oorsprong feodale terminologie. Kernbegrippen in dit lied (blidelike, schone, wike, stadelike, onderdaen) stammen uit de wereld van feodaliteit en hof. In dit lied verliezen (door de structurering en tekstinterne verwijzingen) deze begrippen hun feodale karakter en worden ze opgenomen in de sfeer van

Miniatuur van Heinric van Veldeken in (oorspronkelijk) het Manessische liederenhandschrift. In dit rijk met miniaturen versierde handschrift, dat lyriek van honderdveertig dichters bevat, is de lyriek van Van Veldeken in het Duits overgeleverd

de minne, waarbij een lyrisch-ik ze in de natuur en de liefde transponeert (ideologische vervorming). De genoemde begrippen blijven echter ook in de gedachten van de toehoorders hun tekstexterne verwijzingen behouden. Ondanks de ideologische vervorming in de tekst blijven de begrippen verwijzen naar de historische werkelijkheid. In de lyriek (zoals in ‘Alse die vogele blidelike’) wordt die werkelijkheid alleen vervormd en geïdealiseerd (schoonheid, vreugde) weergegeven: de feodale verhoudingen als basis voor schoonheid en vreugde. De kernbegrippen uit het poëtische lexicale repertoire geven tekstintern mogelijkheden tot de structurering van de tekst rond de minne en de natuur, en deze structurering op basis van literaire conventies is bij Van Veldeken in goede handen. Tekstextern blijven deze begrippen verwijzen naar de feodaliteit. In ‘Alse die vogele blidelike’ zorgt ook

[p. 373]

de fonologische structurering die juist in de zang, de voordracht voor en met het publiek zo belangrijk is, voor deze verwijzing naar de buitentekstuele werkelijkheid. We hebben gezien dat Van Veldeken in ‘Alse die vogele blidelike’ veelvuldig gebruik maakt van iassonantie en a-assonantie. Er loopt een reeks met i-assonerende woorden en een met a-assonerende woorden door dit lied. Deze twee assonantiereeksen komen samen in stadelike (vs. 7) dat op deze wijze extra accent krijgt en nadrukkelijk in klank de (feodale) trouw benadrukt.

Voorlopig samenvattend: in zijn lyriek verdoezelt Van Veldeken de feodale herkomst van zijn poëtisch lexicale repertoire en zet hij deze ‘hernieuwde’ minnebegrippen in bij de structurering van zijn tekst. Zijn toehoorders zijn daarbij een klankbord: zij kennen de rituele opbouw van de tekst en delen de gezamenlijke feodale normen en waarden die Van Veldeken door zijn transpositie in de minne idealiseert. De toehoorders spelen dit ideologische ritueel mee. Het publiek dat zich identificeert met het lyrisch-ik herbevestigt zo door middel van deze lyriek de eigen hoofs-feodale wereld als ideaal. Maar Van Veldeken doet meer: naast een ideaal, esthetisch voorgestelde wereld biedt hij zijn toehoorders ook een moraal aan.

Verbreden we het tekstcorpus van ‘Alse die vogele blidelike’ naar alle minneliederen die van Heinric van Veldeken bekend zijn. We doen dit door gebruik te maken van de gemakkelijk toegankelijke 25 Minneliederen (ed. Notermans; het Romeinse cijfer geeft het gedicht aan, het Arabische cijfer de versregel). In deze lyriek gaat het om begrippen als blide, (i, 5; ii, 1; v, 10; xvi, 6; xx, 5), blitscap (i, 12; ii, 8; iii, 15; v, 22; vi, 1, 7, 14; vii, 14; xvi, 9; xxi, 10) en blidelike (xxiv, 1) die in oppositie staan met rouwen (i, 13; v, 9, 12; vi, 1; vii, 14, 16), en degenen die niet blij zijn, zijn de onbliden (v, 24; vii, 9), de blidelosen (xii, 3) die droeve (xiv, 3) in swaren moet en droeven moede zijn (xxiii, 2, 5). We constateren hier in Heinrics minnelyriek de centrale tegenstelling tussen de betekenislagen vreugde en verdriet. Op semantisch niveau staat in deze minnelyriek deze tegenstelling centraal. De semantische tegenstelling vreugde-verdriet loopt in Heinrics lyriek parallel met een moralistische tegenstelling die naar voren komt tussen de rechte minne (v, 8, 17, 27; xvii, 1) die hovesch is (ii, 25) en zich kenmerkt door een dienend karakter (ii, 10, vii, 1: viii, 2; xiv, 8) van de onderdaen (xxiv, 8) die trouw is (stadelike/stadelike siin: iv, 2; ix, 7; xx, 3; xxiv, 7) als in een feodale verhouding gebaseerd op hulde en eed (i, 15; ix, 6; xxi, 26) en deze minne verschilt fundamenteel van de te hoge gérende minne (i, 19), de lose minne (ii, 33), de loosheit (xv, 5) die bose is of quade (i, 28; xii, 7, 8; xiv, 6) en bose seden geeft (xv, 7; xvii, 4). Deze af te keuren minne komt voort uit dombes herte rade (i, 7; ii, 17), het is dompheit (i, 14, 24; ii, 19, 36; vii, 13), het is dombe (i, 30; viii, 14; xx, 6; xxv, 6), cranke sin (ii, 35; xxv, 8) en van wiisheit ware onkont (i, 25). Deze lose minne leidt tot afgunst en jaloezie (xvi, 2, 3) en is geen kenmerk van de trouwe minnaar/dienaar. Deze kenmerkt zich naast zijn trouw door zijn dienen en zijn wijsheid, hij is edele ende vroet (vi, 6), wise ende vroede (xiii, 7) of vroet zonder meer (viii, 1). Bovendien is de rechte minne hovesch en genadig (i, 32; iii, 10), maar wie zich niet aan de rechte minne houdt is dorperlike (ii, 32) en we stoten hier op een ideologische basistegenstelling tussen enerzijds de hoofs-feodale gemeenschap van het hof en anderzijds de vilains, de dorpers, degenen die dom, log, achterlijk en niet te vertrouwen zijn, aan het hof niet thuis horen en daarom buitengesloten worden van de ideale hofwereld. De tegenstelling vreugde-verdriet gaat in Van Veldekens minnelyriek vergezeld van de tegenstelling hoofsonhoofs = wijs-dom, wat in feite is: goed-kwaad. Deze tegenstellingen geven morele tegenstellingen aan. Het publiek identificeert zich via het lyrisch-ik met deze lyriek en met de ideologie die het lyrisch-ik verwoordt. De toehoorders identificeren zich met een ideologie waarin de eigen gemeenschap als vreugdevol, hoofs, wijs, edel en dus goed wordt voorgesteld. Deze ideologie sluit anderen uit. De hofgemeenschap is door middel van deze identificatie met het lyrisch-ik in staat de eigen gemeenschap en de eigen ideologie als beste te (her-)bevestigen.

De minnelyriek van Van Veldeken bood het hofgezelschap de mogelijkheid om in een ideale voorstelling van de wereld het eigen gelijk op een zelfgenoegzame wijze te herbevestigen. En wie aan het hof wilde dat niet graag? Tevens bood de lyriek een ideologie aan om in de rituele hofpraktijk naar te handelen. De lyriek functioneerde als voorbeeld waarin nastrevenswaardig gedrag en normen werden gepresenteerd. Wie het goede deed, dus hoofs, edel en wijs was, kon dan deelgenoot zijn aan de vreugde. De ideologische stellingname van Van Veldekens minnelyriek wijst erop dat deze liedkunst een lyriek was ‘in der das Liebeserlebnis viel eher ein blosser Vorwand ist, eine höfische Gesinnung zu propagieren, als eine wirkliche Begegnung’ (De Paepe 1971: 92). De minnelyriek van Van Veldeken vervulde op deze wijze, naast een idealiserend doel, een didactisch-moraliserend doel: het bood de hofgemeenschap een morele code aan waarnaar men kon handelen.

In de minnelyriek van Van Veldeken werd een ideologie (een moreel stelsel, een ethiek gehuld in een ideaal) aan het publiek gepresenteerd dat zo zichzelf in het zonnetje kon zetten. Van Veldeken hanteerde daarvoor onder andere begrippen die hun feodale herkomst verdoezelden maar via de tekstexterne verwijzingen er toch naar verwezen en zo (indirect) de feodaliteit geësthetiseerd en geïdealiseerd weergaven.

Deze lyriek wijst ons er op hoe voorzichtig we bij iedere vorm van literatuuroverdracht moeten zijn met directe toegankelijkheid van oude teksten op basis van vermeende eeuwige thema's. Immers, Van Veldeken drukt wat hij minne noemt uit in feodale begrippen en in het kader van een gepro-

[p. 374]

pageerde ideologie (een visie op de ideale wereld van de hoofs-feodale ridderschap) die nu definitief voorbij is. Of anders gezegd, de minne is bij Van Veldeken en zijn publiek de uiting van een totaal tegengestelde mentaliteit; een mentaliteit waarin wat wij persoonlijk achten en proberen weer te geven als persoonlijke ervaringen in een persoonlijke taal, een gegeven van het collectief was dat het collectief, de hofgemeenschap diende. De hoofsfeodale ideologie en mentaliteit was voor Van Veldeken zo totaal dat wat wij minnebeleving noemen, hij slechts in aan de feodaliteit ontleende begrippen weer kon geven en deze taal van het collectief maakte de toenmalige receptie mogelijk. Vanuit zo'n mentaliteit zouden wij geen liefdeslyriek meer kunnen en durven schrijven.

Literatuuropgave

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de snel toegankelijke 25 Minneliederen van Heinric van Veldeken (ed. J. Notermans), Culemborg 1977 en N. de Paepe Ik zag nooit zo roden mond, Leiden 1970. De standaarduitgave van Van Veldekens lyriek is Des Minnesangs Frühling. Het citaat uit de Servaeslegende is uit Sint Servaes Legende (ed. G.A. van Es), Culemborg 1976. De twee geciteerde artikelen van N. de Paepe zijn ‘Over het wezen van de troubadoursminne. Een probleemstelling en een stellingname’ Spiegel der letteren vii 1963-64, p. 17-43 en ‘Veldekes Lyrik als Gesellschaftskunst’ in Heinric van Veldeken (Symposion Gent 1970; red. G.A.R. de Smet), Antwerpen/Utrecht 1971, p. 86-106, een artikel waaraan we veel te danken hebben. Onze visie op het interpreteren van historische teksten is geïnspireerd op W. Benjamin ‘Ueber den Begriff der Geschichte’ in dez. Gesammelte Schriften Band 1.2 en 1.3 Frankfurt am Main 1980, p. 691-704 en p. 1223-1266. Voor de consequenties van deze visie voor onderwijs in historische letterkunde zie K. 't Hart en G. van der Meulen ‘Onderwijs in historische teksten’ Moer 1985/5, p. 2-9. De studie van Frank Willaert heet De poëtica van Hadewijch in de Strofische Gedichten, Utrecht 1984. Beknopt maar goed over Van Veldekens verstechniek is G.P.M. Knuvelder Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde i, 's Hertogenbosch 1970, p. 74-81. De gebruikte ideologietheorie is van L. Althusser ‘Ideologie en ideologiese staatsapparaten’ Te elfder ure 24 1978, p. 58-103. Het klassieke artikel van P. Kluckhohn waarop onze titel geïnspireerd is, dateert uit 1914 en is als ‘Der Minnesang als Standesdichtung’ herdrukt in H. Fromm (Hrg.) Der deutsche Minnesang. Aufsätze zu einer Erforschung, Bad Homburg vor der Hohe 1963, p. 58-64. Voor de (problematische) relatie tussen ideologie en mentaliteit bij historisch onderzoek, zie het eerste, inleidende artikel in M. Vovelle Mentaliteitsgeschiedenis. Essays over leef- en beeldwereld Nijmegen 1985, p. 19-33.