Literatuur. Jaargang 2

[p. 312]

1985
Aad Nuis

Aad Nuis (1933) schrijft wekelijks artikelen in ‘de Volkskrant’ over Nederlandse literatuur. Op dit moment is hij onder meer lid van de Beneluxraad.

De afdeling moderne Nederlandse literatuur ziet er in een Gentse boekwinkel heel anders uit dan in een Groningse. In het Zuiden liggen daar voornamelijk boeken van schrijvers die in het Noorden niet of nauwelijks voorkomen, - en omgekeerd. Stapels omnibussen van Filip de Pillecijn en talrijke werken van André Demedts, Maria Rosseels, Roger Pieters, John Gheeraert, Fons en Staf Schoeters, Robin Hannelore en Cor Ria Leeman verbazen in Vlaanderen de Nederlandse snuffelaar; een verbazing die nauwelijks wordt getemperd door de sporadische aanwezigheid van Claus, Gezelle, Walter van den Broeck of Paul de Wispelaere - Vlaamse auteurs van wie hij allicht wél heeft gehoord - of door de kleine en uiterst willekeurig aandoende selectie uit het vertrouwde Nederlandse boekenaanbod.

Er zijn uitzonderingen, misschien is het ook niet meer zo erg als vijf jaar geleden. Dat zou kunnen blijken uit een recent bezoek aan twee grote boekhandels in Brugge. De eerste had wel degelijk veel literair werk van Nederlandse origine in voorraad, maar ónder de toonbanken, in per uitgever gerangschikte rijtjes die alleen door te knielen en de doorgang te versperren behoorlijk in het vizier waren te krijgen. Op de tafel domineerden als vanouds Pietersen, Schoetersen en het Verzameld Dichtwerk van de grote Bruggeling Gezelle. De tweede winkel had een meer elegante oplossing gevonden: naast een manshoge kast met Zuidnederlandse stond een even grote kast met Noordnederlandse literatuur.

In Nederland zal men niet licht een boekwinkel met twee van die kasten vinden, al was het alleen al doordat er te weinig boeken zijn om de Zuidnederlandse kast te vullen. Wat men hier aan Vlaamse auteurs in voorraad heeft, is bijna uitsluitend afkomstig van Nederlandse uitgevers, of van de twee Vlaamse uitgeverijen met een stevige Nederlandse connectie: Manteau Antwerpen dat deel uitmaakt van het Elsevier-concern, en de Standaard die gelieerd is met Unieboek. De talloze titels van andere fondsen en fondsjes komen nauwelijks de grens over; er is weliswaar iemand in Almere die ze allemaal importeert, maar een miljoenenbedrijf kan die daar nooit aan hebben.

Twee literaturen?

De literaire grensbarrière is niet alleen een zaak van boekwinkels en uitgevers, maar ook van de lezers, de schrijvers, de critici, het hele circuit kortom. En de zeldzame grensganger die probeert die barrière te negeren, stuit soms, Benelux en Taalunie ten spijt, op onverwachte formaliteiten. Mensen worden aan de grens haast niet meer gecontroleerd, boeken wel; als me een stapeltje Vlaamse manuscripten ter beoordeling wordt toegezonden, moet ik eerst een inklaringsformulier naar de douane in Roosendaal sturen voor ik ze in huis krijg. Het Nieuw Wereldtijdschrift is een in Antwerpen verschijnend, maar inhoudelijk sterk grensoverschrijdend blad. Maak ik mijn abonnementsgeld over op de daarin vermelde Nederlandse bankrekening, dan krijg ik te horen dat het hier om de rekening van een nietingezetene gaat, zodat er extra betaald moet worden. Dat soort kleinigheden.

Heeft die Brugse boekhandelaar gelijk met zijn twee kasten? Hebben we in ons kleine taalgebied te maken met twee literaturen, die weliswaar de taal en misschien nog het een en ander gemeen hebben maar toch wezenlijk verschillend zijn? Dat model is niet zozeer meer of minder waar dan het meer ge-

steye raviez, amsterdam
Walter van den Broeck

[p. 313]

bruikelijke, waarbij wordt uitgegaan van één literatuur met regionale verschillen; het is maar hoe je het bekijkt. De vraag is welk model het meest bruikbaar is om zowel de overeenkomsten als de verschillen tussen Noord en Zuid duidelijk in beeld te krijgen.

Op het eerste gezicht zijn er goede redenen om aan te nemen dat de verschillen geringer worden, en dat er nog meer dan vroeger gesproken kan worden van één literatuur. In de eerste plaats de ontwikkelingen in de taal zelf. In heb de indruk dat de Nederlandse neerbuigendheid ten aanzien van afwijkend Vlaams taalgebruik aan het verminderen is. Enerzijds komt dat door de opmars van het Vlaamse abn, anderzijds doordat in Nederland sinds de jaren zestig de tolerantie voor regionale en sociale varianten in de literaire schrijftaal in het algemeen is toegenomen. Bovendien blijft de Europese integratie niet geheel en al zonder uitwerking. Nederlanders en Vlamingen zien elkaar vaker dan vroeger, zo al niet in levenden lijve dan toch op de beeldbuis. Ze blijken daarbij veelal dezelfde zorgen en vooruitzichten te hebben.

Maar hoe bevorderlijk voor de culturele en literaire samensmelting zulke factoren op de lange baan ook mogen zijn, voorlopig zie ik toch meer in het model van de twee literaturen. Niet alleen vanwege de gesignaleerde kloof in het literaire bedrijf, maar vooral omdat ook inhoudelijk de literatuur in het Zuiden heel andere wegen is ingeslagen dan in het Noorden. Dat laatste is zo opvallend dat het onmogelijk toeval kan zijn; er moeten tamelijk diepgaande sociale en culturele verschillen aan ten grondslag liggen.

Het Vlaamse proza

In het Vlaamse proza - want het is vooral in het proza dat de verschillen zich manifesteren, de lyriek trekt zich van grenzen weinig aan - zijn sinds de jaren zestig drie lijnen te onderscheiden. De eerste lijn is die van het experiment. Het Zuiden is sinds lang rijk aan

Hugo Claus

vormvernieuwers van allerlei slag, van Gezelle en Van Ostaijen tot Boon en Claus, maar nooit eerder hebben zoveel schrijvers zich er zo ver van de gebaande wegen ingegraven in oeuvres die er soms zo gesloten en opvallend uitzien als termietenheuvels in een vlak landschap. Robberechts en Roggeman, Gils en Gysen, Krijgelmans en Insingel, Michiels, Kemp, Van den Berge en jongeren als Hoste en Verpale worden omringd door nog andere auteurs die wat gemakkelijker toegankelijk zijn maar toch heel wat meer tot het vertimmeren van de taal geneigd dan in het Noorden gebruikelijk is. Het is een beweging die over haar hoogtepunt heen lijkt te zijn, maar een opmerkelijk verschijnsel blijft het.

De tweede lijn is die van de maatschappijkritiek. Wie een recente roman opslaat van een Vlaams auteur heeft meer kans geconfronteerd te worden met ongezouten kritiek op ongelijkheid, corruptie en andere sociale misstanden, milieuvervuiling en bewapeningswedloop dan in een Nederlandse roman. Soms gebeurt dat rechtstreeks, soms langs de omweg van science-fiction - Vlaanderen na de atoomramp is meer dan eens beschreven - soms in historische of satirische kostumering. Variatie genoeg in deze richting, maar over het algemeen blijkt de nadrukkelijkheid van de aanklacht zich slecht te verdragen met de meer subtiele vormen van ironie, terwijl de situatieschets meestal prevaleert boven de karaktertekening. Zeker in Nederlandse ogen krijgt zulk proza - net als het distantie scheppende experimentele proza trouwens - daardoor al gauw iets onpersoonlijks.

De derde lijn is literair de meest belangwekkende. De schrijvers die in deze richting werken, volgen het spoor van L.-P. Boon. Net zo min als hun grote voorbeeld zijn zij wars van taalvernieuwing en maatschappijkritiek, maar ze voegen er een wezenlijk element aan toe door heel persoonlijk in hun werk aanwezig te zijn. Boon bracht de verbinding tussen de macrowereld van de grote maatschappelijke bewegingen en de microwereld van individuele roerselen en eigenaardigheden tot stand door beide te projecteren op het centrale beeld in zijn werk: het stadje Aalst. Soortgelijke pogingen om eigen dorp, stad, familie of voorgeslacht tot afbeelding van de wereld te maken zijn sindsdien op grote schaal ondernomen door Walter van den Broeck (Aantekeningen van een stambewaarder, Brief aan Boudewijn), Hugo Claus (Het verdriet van België) en Mo-

[p. 314]

nika van Paemel (De vermaledijde vaders), en in meer bescheiden vorm door o.a. Spillebeen, De Wispelaere, Pleysier, Seghers, Geeraerts en Alstein.

Daardoor is er een merkwaardige parallel ontstaan tussen de literatuur van het kleine Vlaanderen en die van het grote Amerika. Ook daar immers lijkt menig auteur het heelal weerspiegeld te zien in de waterdruppel van zijn plek van herkomst, of dat nu het joodse Chicago is, het diepe Zuiden, de Californische hoogvlakte, kleinsteeds New England of de slums van New York. Voor een deel is dat een kwestie van navolging - Boon zelf is ongetwijfeld bij Faulkner in de leer geweest - maar er ligt ook een gelijksoortige behoefte aan ten grondslag om een ongrijpbare en problematische sociale werkelijkheid hanteerbaar te maken voor de verbeelding. Blijkbaar hangt die behoefte niet zozeer samen met de omvang van een samenleving als wel met de aard ervan.

De Nederlandse roman

In Nederland ligt het anders. Extreme vormvernieuwers zijn er wel - Polet, Vogelaar - maar ze krijgen relatief weinig aandacht. De politieke component van de romanliteratuur is uitgesproken zwak; het maatschappelijk proces als zodanig is zelden onderwerp van de verbeelding. Science-fiction komt praktisch niet voor. De plek van herkomst speelt een minder centrale rol: zelfs van het Maassluis van 't Hart kan men niet zeggen dat het een afbeelding van de wereld is, zoals Aalst bij Boon. Het zijn andere dingen waar de literatuur van het Noorden zich mee bezighoudt.

De typische Nederlandse roman van deze tijd telt één held - in een toenemend aantal gevallen een heldin - met op het tweede plan een aantal statische bijfiguren. Uiteraard heeft het centrale personage het een en ander te stellen met de buitenwereld; die confrontatie lijkt echter meer te leiden tot een verdiept inzicht in het personage dan tot een scherper uitzicht op de buitenwereld. Tot voor kort domineerde bij de

hans vermeulen, naarden
Monika van Paemel

beschrijving van diens lotgevallen een eenvoudig, op nuchterheid gesteld realisme, min of meer door ironie gerelativeerd. De laatste tijd neemt het vormraffinement toe: naast de held in conflict met zijn omgeving wordt ons vaak een blik gegund op de schrijver worstelend met zijn stof - zonder dat die stof zelf er ingrijpend door lijkt te veranderen.

Kenmerkend is verder de alomtegenwoordigheid van de humor in het Nederlandse proza, in alle schakeringen van diepzwart tot lichtroze, van flamboyant tot sardonisch, van Barbarber tot Biesheuvel. Niet alleen in de sterk vertegenwoordigde lichte genres van column en komische zedenschets is die humor te vinden, maar ook bij moeilijke auteurs als Krol of Brakman. Op z'n minst monkelen ze tussen de regels door, op een manier die direct over de landsgrens misschien al niet goed meer waarneembaar is.

Over de kwaliteit heb ik het in deze vluchtige poging tot typering van de verschillen tussen Zuid en Noord nog niet gehad. Opvattingen daarover zijn uiteraard moeilijker te objectiveren. In Nederland wordt de Vlaamse literatuur nauwelijks opgemerkt; als dat wel gebeurt, wordt ze over het algemeen inferieur geacht aan de Nederlandse, enkele uitzonderingen als Claus daargelaten. De Vlaamse meningen zijn daarvan geen zuiver spiegelbeeld. Men deelt daar doorgaans de sombere kijk op de stand der Vlaamse letteren; wel vindt men er dat het in Nederland niet zoveel beter is, en dat men daar lijdt aan een kneuterige vorm van zelfoverschatting.

klaas koppe, amsterdam
Maarten Biesheuvel

[p. 315]

De huiskamer en het verdeelde land

Het is mogelijk al deze verschillen zo al niet te verklaren dan toch te herleiden tot een tamelijk diepgaand verschil in sociaal en cultureel klimaat. Nederland is anno 1985 een tamelijk in zichzelf gekeerde, homogene natie. De laatste grote schokken waren de oorlog en het verlies van Indonesië, die beide nog steeds natrillen in de literatuur. Daarna kwamen er weliswaar ingrijpende veranderingen die het land in veel opzichten een ander gezicht gaven, maar die werden en worden blijkbaar niet als zeer schokkend ervaren: het gevoel van continuïteit bleef sterker dan het gevoel van breuk. Het is begrijpelijk dat schrijvers zich in zo'n stabiele maatschappij eerder concentreren op de schokken die inherent zijn aan het menselijk bestaan dan op die in de buitenwereld.

Bovendien is Nederland, in weerwil van de toevloed van culturele minderheden, nog homogener geworden dan het al was. De zuilen zijn in snel tempo afgebrokkeld, sociale scheidslijnen zijn vervaagd. Voor de eigen literatuur is er een groot, niet langer in vakken verdeeld publiek, dat in staat is literair tamelijk veeleisende schrijvers als Mulisch, Oek de Jong, Rubinstein of Bernlef massale oplagen te bezorgen, en dat een heel legertje van minder gelezen schrijvers ten minste het gevoel geeft van een reële klankbodem. Dat publiek brengt ook de verstandhouding op die nodig is om wat subtielere vormen van humor niet de mist in te laten gaan. Nederland staat kortom als een huis tussen de Nederlandse schrijver en de grote wereld. Hij krijgt er weerwerk van lezende huisgenoten, hij kan er zich ontplooien; dat hij daardoor zijn neus wat moeilijker buiten de deur steekt, is van later zorg.

De Vlaamse schrijver heeft het moeilijker. Die woont niet in een rustig en gerieflijk huis, maar in een half land, dat bovendien sterk in zichzelf is verdeeld, met een zorgwekkende politieke toekomst. Dat alleen al bepaalt hem

klaas koppe, amsterdam
Harry Mulisch

meer bij maatschappelijke vraagstukken. Zijn status, hoog in het hoogtij van het Vlaamse nationalisme, is verzakt, en van een groot en homogeen lezerspubliek is geen sprake. Als hij het simpel houdt gaat het nog wel, maar maakt hij het moeilijker, dan schrijft hij al gauw voor zichzelf en een handvol kenners en rivalen. Die specialisten vormen dan zijn referentiekader, niet, zoals in Nederland, de naamloze geïnteresseerde lezer. Vandaar waarschijnlijk dat in Vlaanderen zoveel drukker en extremer wordt geëxperimenteerd met de vorm, zonder een blik achterom naar de lezer. Vandaar ook dat de neiging, eigen streek of familie als afbeelding van de wereld te zien, er een zo wezenlijke behoefte tot uitdrukking brengt.

De Vlaamse schrijver staat alleen op de wereld. Hij neemt kennis van die wereld, de wereld niet van hem. Tenzij hij die verovert - te beginnen bij Nederland. Maar de wereld in de gedaante van Nederland blijkt een huiskamer, waar men glimlacht om zijn accent, lauw reageert op zijn onheilsboodschappen en zo gauw mogelijk de verstoorde onderlinge conversatie hervat. Nu ik erover nadenk lijkt het me een prachtig thema voor een roman. Alleen de ontknoping is nog onduidelijk.