Literatuur. Jaargang 2

[p. 221]

Zeven dichters en een Hilversumse prijsvraag in 1936
Jan J. van Herpen

Jan J. van Herpen was van 1940 tot 1982 in dienst van de avro, de laatste vijftien jaar als redacteur Kunsten en Wetenschappen.

Het lijkt me, literair-historisch bezien, juist iets vast te leggen dat mogelijk over enige tijd niet meer dan met moeite gevonden kan worden: enkele gedichten in de Nederlandse letterkunde zijn ontstaan door een radioprijsvraag uit 1936.

Op 5 juli 1936 werd de avro-studio in Hilversum feestelijk geopend. De trots was studio I, die behalve als concertzaal ook als schouwburgzaal dienst kon doen. Hij bood plaats aan 500 bezoekers. De ingebruikneming ervan zou in april 1937 plaatsvinden met een toneelspel voorafgegaan door een declamatorium. Voor dat declamatorium schreef de avro in november 1936 een prijsvraag uit. Iedere Nederlandse dichter kon inzenden, maar vijf dichters werden uitgenodigd om mee te doen: dr. P.C. Boutens, Jan Engelman, M. Nijhoff, Henriëtte Roland Holst en J.W.F. Werumeus Buning.

In de Radiobode van 27 november 1936 vraagt de avro onder de kop ‘Een taak voor onze dichters’ de tekst voor een episch, dramatisch of lyrisch declamatorium voor soli, spreekkoren, eventueel zangkoor en orkest, dat een Nederlands onderwerp van onze tijd behandelt. ‘Wij willen de ingebruikneming van studio i als schouwburgje op een enigszins feestelijke wijze vieren. “Die Weihe des Hauses”, nietwaar?’ In de declamatoriumprijsvraag ‘kan iedere Nederlandse dichter meedingen, ook al zijn er enkelen door de avro uitgenodigd mee te doen. Het is met uitnodigingen altijd een delicaat geval. Daarom voegen wij aan de vermelding van de namen der uitgenodigden toe, dat wij hen weliswaar zonder voorbehoud rangschikken onder de prominente levende dichters, maar ook, dat de uitverkiezing van hun namen niet bedoelt aan te geven, dat naar onze mening de adel van de Nederlandse woordkunstenaars tot hen beperkt blijft. Wat het onderwerp betreft, [...] wij hebben geen beperking willen aangeven. Dichters zijn vrijheid-minnende figuren en iedere dwang is hun een belemmering tot ontplooiing van gaven. Wij hebben ons echter veroorloofd een verlangen, een wens tot uitdrukking te brengen. Zo mogelijk moet het onderwerp blij en krachtig zijn. Het moet zo mogelijk een Nederlands onderwerp van onze tijd zijn. Een waarin de beste eigenschappen van het Nederlandse volk tot uitbeelding worden gebracht. Is het te verwonderen, dat wij dachten aan de droogmaking der Zuiderzee? Een kloek werk, waarin al de taaie eigenschappen van ons volk tot haar recht komen. Een werk des vredes, een werk van bouwen en winnen en strijden in een wereld, waarin de machten der vernietiging samenspannen en waarin het oorlogsgerucht gromt’.

Het artikel is niet gesigneerd maar het is zeker van W. Vogt, directeur van de avro. Met de aanleg van de Afsluitdijk was in 1927 begonnen. De dichting van het stroomgat vond in tegenwoordigheid van koningin Wilhelmina plaats op 28 mei 1932.

In dezelfde Radiobode staan enkele zakelijke gegevens. Omdat het declamatorium met muziek hoogstens 40 minuten mag duren is het wenselijk dat de tekst niet meer dan ongeveer 25 minuten in beslag neemt. In overleg met de auteur en de jury zal een Nederlands componist worden uitgenodigd voor de muziek. Het bekroonde declamatorium zal worden gehonoreerd met ƒ 300, -. Inzendingen van de uitgenodigde dichters worden gehonoreerd met ƒ100, -. Het opvoeringsrecht van door de jury verder geschikt bevonden vrije inzendingen zal voor latere uitzendingen kunnen worden verkregen.

De namen van de uitgenodigde auteurs zijn hierboven al genoemd. De jury bestond uit: Anthonie Donker, Anton van Duinkerken, Kommer Kleijn (hoorspelregisseur), Eduard Verkade en Abraham van der Vies (toneelleider). Voorzitter van de jury was dr. P.H. Ritter jr., secretaris: W. Vogt. Inzendingen moesten uiterlijk 10 januari 1937 binnen zijn.

Van Kommer Kleijn heb ik eens de brief mogen inzien die hij, gedateerd 13 januari 1937, van de avro ontving. Men zond hem 20 manuscripten. Achttien ervan zijn van onbekende auteurs. Maar Mart. Beversluis, Holleweg 3, Blaricum, zond ‘Die Noord en Zuid vereent’ in en mevr. H. Roland Holst, Zomerzorglaan 27, Bloemendaal, ‘Gedroomd gebeuren’.

Op 23 januari kwam de jury bijeen in het avro-kantoor in Amsterdam. In de Radiobode van 29 januari geeft Vogt een verslag van de vergadering. Anton van Duinkerken was verhinderd. Er blijken nu 23 inzendingen te zijn. De voorzitter van de avro, G. de Clercq, installeert de jury. In zijn rede zegt hij o.a.: ‘U weet, dat de deelneming vrij was voor iedereen, die zich geroepen gevoelde mee te dingen. Maar u weet ook, dat wij vijf dichters van gevestigde naam uitnodigden mee te doen, opdat onder de resultaten der prijsvraag in ieder geval werk van een erkend niveau zou worden aangetroffen. U beseft echter ook, dat deze maatregel (mag ik haar oneerbiedig vergelijken met het begrip regenverzekering?) de kansen op de lauwerkrans van de onbekende dichter verkleint. Ik betreur het, dat dr. Boutens de enige onder deze uitverkorenen is, die de uitnodiging niet heeft aanvaard.’ Nog niet alle uitgenodigde dichters hebben hun werk ingeleverd. Ritter beantwoordt de installatierede. De opnamen van beide toespraken zijn bewaard in

[p. 222]

het Historisch Archief van de nos. Daardoor zijn we in de gelegenheid het volgende uit de rede van De Clercq nog vollediger te citeren: ‘Ik betreur het, dat dr. Boutens de enige onder deze uitverkorenen is, die de uitnodiging niet heeft aanvaard en dat de vorm waarin hij zijn weigering stak met de hoffelijkheid op gespannen voet stond. Men moet dichters echter veel vergeven want (dr. Boutens heeft het onlangs nog ervaren) men begrijpt hen niet altijd.’ De Clercq zinspeelt op de rijmprent ‘Aan Prinses Juliana der Nederlanden bij haar huwelijk met Prins Bernhard van Lippe-Biesterfeld’, een gedicht van Boutens dat op 7 januari 1937 door de regering aan de Nederlandse jeugd was uitgereikt, maar waarvan de laatste strofe door de regering verworpen was.

‘Gelijk de nachtegaal zijn gaai
Opvoert aan immer heller toon,
Zal mijn verrukking lichterlaai
De wieg omzingen van uw zoon,
Het kind van liefde op Hollands troon!’

De aangevochten strofe van Boutens' gedicht

Mevrouw Roland Holst en Jan Engelman hebben hun werk al ingezonden, dat van Werumeus Buning en Nijhoff wordt nog tegemoetgezien. In dezelfde Radiobode wordt meegedeeld dat na het declamatorium het toneelspel De Vrede van Aristophanes zal worden opgevoerd.

Op 17 februari 1937 schreef Kommer Kleijn aan W. Vogt, dat volgens hem alleen voor serieuze beschouwing in aanmerking kwamen: ‘Gedroomd gebeuren’ van Henriëtte Roland Holst, ‘Die Noord en Zuid vereent’ van Martien Beversluis, ‘De dijk’ van Jan Engelman, ‘Holland’ van W. Vuyk en ‘De westewind’ van Geerten Gossaert. ‘De dijk’ van Engelman was niet bij de 20 manuscripten die hem op 13 januari gezonden waren, maar Engelman had op 14 januari zijn tekst gestuurd (als componist stelde hij Henk Badings of Alexander Voormolen voor, als stem Paul Huf). Merkwaardiger is Gossaerts Westewind. Waar kwam die opeens vandaan waaien? Het was toch allerminst een nieuw gedicht. Het had als ‘De zeewind’ al in De Gids van augustus 1911 gestaan. Ik waag de volgende veronderstelling: Ritter had zijn Utrechtse vriend Carel Gerretson ontmoet en hem aangespoord: zou je ook niet meedoen? Gossaert gaf hem het gedicht of Ritter nam het over uit de bundel Experimenten. Kommer Kleijn zegt ervan: ‘Een inzending, die geheel buiten de voorwaarden valt. Maar leent zich voor een uitvoering of uitzending, doch niet bij deze gelegenheid.’ We zullen zien dat het nog tot een uitzending komt.

De Radiobode van 19 februari 1937 deelt onder de kop ‘De aanstaande poet laureate’ mee, dat de jury op 20 februari bijeen zal komen. ‘Dichtend Nederland ziet met kloppend hart naar dit literair conclaaf uit. Zullen witte rookwolkjes uit de avro-schoorsteen opstijgen en zal het volk op de Keizersgracht dan met een variatie op het eeuwenoude “habemus papam” (wij hebben een Paus) uitroepen: “habemus poeta” (wij hebben een dichter)?’

De dijk ligt tussen 't landen 't water
met palen en bazalt.
Hier ligt hij nu, hier ligt hij later,
totdat de aarde valt.

Hij heeft de zee het land ontstolen:
haal op, haal op die heil
gespoten tongen, vette zolen,
gewassen in de klei.

Hij is gestegen uit de vloeden
met norse langzaamheid,
hij is tot schutten en tot hoeden,
tot worstelen bereid.

Vooraan, waar d'elementen woelen,
de schelle noodhoorn schalt,
schijnt hij voorwereldlijk te stoelen -
en 't water, dat vervalt

van stortzee tot de drift van kolken,
maar nimmer overmocht,
moet waaiers vouwen naar de wolken
van zilt en glinstrend vocht.

De golven mogen rijzen, dalen,
hij heeft ze steeds geveld.
De dijk zal nimmer, nimmer falen
bij water en geweld.

Hij ligt er met zijn taaie wieren
gelijk een donker dier,
de wind kan langs zijn flanken gieren
of fluiten in een kier,

hij kan in grondzee onderduiken,
gekranst met lillend schuim -
geen kracht kan déze kracht verbruiken,
hij staat er groot en ruim!

Het eerste deel van De dijk (Uit: Jan Engelman, Verzamelde gedichten, Amsterdam 1960)

In de Radiobode van 26 februari wordt meegedeeld dat de jury met algemene stemmen ‘De dijk’ van Jan Engelman heeft bekroond. Uit 23 inzendingen. Was werk van Nijhoff en Werumeus Buning er dan niet bij? Ik denk het niet. Nijhoff heeft waarschijnlijk nooit iets gestuurd. Werumeus Buning wel. Hij zond ‘De Ballade van de merel’ in (voor de prijsvraag geschreven?), maar hij was er te laat mee. We zullen nog zien wat er met zijn gedicht gebeurd is. Het juryrapport staat in de Radiobode van 19 maart. Na schifting is er van gedachten gewisseld over de vijf inzendingen die Kommer Kleijn al noemde. Men achtte ‘Gedroomd gebeuren’ van Henriëtte Roland Holst van grote waarde maar moest het gedicht aan verdere beoordeling onttrekken doordat het zeggen van de tekst het dubbele van de voorgeschreven tijd zou eisen. (Het ‘dramatisch spreekkoor’ werd in 1937 door Brusse in Rotterdam uitgegeven. In het colofon staat: ‘Geschreven op uitnoodiging van de Algemeene vereeniging radio omroep avro in Januari 1937 voor de prijsvraag voor een declamatorium’.) Ook de inzending van Geerten Gossaert ‘De westewind’ moest buiten be-

[p. 223]

oordeling worden gesteld, omdat hij technisch niet aan de vereisten voor de bedoelde uitzending beantwoordde. Lang is er vervolgens gedelibereerd over ‘De dijk’ van Engelman, ‘Die Noord en Zuid vereent’ van Beversluis en ‘Holland’ van Vuyk. Uitgebreid gaat het juryrapport in op de bijdragen van Jan Engelman en Martien Beversluis om tenslotte Engelmans werk te bekronen. Maar we zullen nog zien dat ook het werk van Beversluis tot uitvoering komt.

Donderdagavond 18 maart spreekt in de pauze van het Concertgebouwconcert ‘Prof. N. Donkersloot (Anthony Donker) over de prijsvraag voor een avro-declamatorium, dat opgevoerd zal worden ter gelegenheid van de ingebruikneming van de grote concert-toneelzaal in de avro-studio op 22 April a.s. De bekroonde dichter werd jan engelman met “De dijk”, waarbij Bertus van Lier de muziek zal componeren’. Ritter moet Donker hebben ingeleid blijkens een zich in het Archief Ritter in de Utrechtse UB bevindende brief met deze twee zinnen: ‘Ik zal echter op 18 maart in Den Haag een spreekbeurt moeten vervullen voor Eenheid Door Democratie. De programmaleiding der avro is zoo vriendelijk geweest mijn korte inleiding op een grammofoon-plaat te laten aanbrengen, zoodat ik dan toch nog mijn Haagsche rede kan houden, evenals mijn korte inleiding tot Uwe beschouwing voor het Nederlandsche publiek.’

Toen kwam het grote feest van de inwijding van studio I. Met eerst het declamatorium ‘De Dijk’ (tekst: Jan Engelman, muziek: Bertus van Lier), vervolgens een changement-à-vue van concertzaal tot toneelzaal (toegelicht door omroeper Guus Weitzel) en na de pauze ‘De Vrede’ van Aristophanes, bewerkt door Mannus Franken. Drie keer werd het programma uitgevoerd: op de avonden van 22, 23 en 26 april 1937. Op een van de drie was ik als 17-jarige aanwezig. Ik wist toen nog niet dat ik binnen de drie jaar bij diezelfde avro in dienst zou treden. We ontvingen



een schitterend programmaboekje. ‘De dijk’ werd uitgevoerd door Joanna Diepenbrock, voordracht en het Omroeporkest onder leiding van de componist Bertus van Lier.

Ik denk, dat de uitzending van ‘De dijk’ op 22 april niet erg gelukt is. In de Radiobode van 30 april schrijft W. Vogt onder de kop ‘De morgen na het feest’: ‘Het ligt in de bedoeling het gedicht “De Dijk” van Jan Engelman nog eens voor de microfoon te doen voordragen door Kommer Kleijn. Door deze maatregel wordt tegemoetgekomen aan de wens, die geuit is, het gedicht nog eens te horen, gezegd door mannenstem. Bij alle waardering voor de schone wijze, waarop Joanna Diepenbrock het heeft voorgedragen, bleef er een verlangen, het kloeke, gespierde kunstwerk nu eens uit de mond eens mans te horen. Daar komt nog dit bij: critici hebben er in hun bladen reeds op gewezen, het declamatorium, smeedsel van muziek en het schone woord, heeft iets tweeslachtigs. Moet het accent op de muziek vallen? Is het woord het voornaamste?

Op 20 mei 1937 werden opgenomen fragmenten van ‘De vrede’ uitgezonden. Vogt sprak verbindende teksten uit. Op 23 mei droeg Kommer Kleijn het gedicht ‘De dijk’ van Jan Engelman zonder de muziek voor. En op 26 juni trad in studio i het Concertgebouworkest onder leiding van Bertus van Lier op. Tussen de Oxford-symfonie van Haydn en de ouverture Le Carnaval Romain van Berlioz in werd ‘De dijk’ weer met muziek uitgevoerd. Declamator was nu Harry van Oss.

Maar zoals ik al zei: ook de inzendingen van Martien Beversluis, J.W.F. Werumeus Buning en Geerten Gossaert zouden hun kans nog krijgen.

Op 7 augustus 1939 zonden bij de geboorte van prinses Irene de omroepen een Nationaal Programma uit. De avro droeg daaraan bij: ‘De Brug die Noord en Zuid vereent’, episch-lyrisch declamatorium voor soli, spreekkoor, zangkoor en orkest, geïnspireerd door de bouw van de nieuwe brug aan de Moerdijk, door Martien Beversluis. Muziek van Louis Schmidt. Dit werk werd geschreven t.g.v. de avro-declamatoriumprijsvraag. De uitzending is op 10 september 1940 herhaald.

De inzendingen van Geerten Gossaert en J.W.F. Werumeus Buning zouden op 26 juli 1940 tot uitvoering komen. De aankondiging luidde als volgt:

[p. 224]

de westewind

 

αὒρα, ποντíας αὒρα...

 

Medea.

 

 

 

De westewind ontwaakt: en boven 't driftig weemlen

 

Der waatren, door den glans der rosse maan verguld,

 

Zijn, een metalen dom, de onmetelijke heemlen

 

Met 't koperen geklank van zijn bazuin vervuld!

 

 

 

Den ganschen zwoelen dag, onrustig van verlangen,

 

Op 't zongeblaakt arduin, tot de ingang van den nacht,

 

Begeerig om uw troost, o westewind, te ontfangen,

 

Heb ik, met brandend hart, vergéefs uw komst verwacht.

 

 

 

En onder veege lamp, in 't huis van mijn beminden,

 

Bij 't zwijgende avondmaal zat ik neerslachtig aan...;

 

Toen, tegen middernacht, door de gesloten blinden,

 

In 't ruischen van 't geboomt', heb ik uw stem verstaan!

 

 

 

En opstaand van den disch en uitgaand door de tuinen,

 

Hervolgde ik, als vanouds, waar lichtte' in 't mulle zand

 

De luchteren der brem een wielslag door de duinen...

 

Tot waar ik eenzaam sta aan uw verlaten strand:

 

 

 

‘Hier bèn ik!’ En terstond, van de uiterste gestaden,

 

Begroet mij, een geloei dat de enge kreeken int,

 

Uw zengende ademtocht met vlijmscherp zand beladen,

 

Dat mij de slapen snijdt, dat mij den blik verblindt...

 

 

 

Hoe vaak ben ik, helaas, in zoeler zuiderstreken,

 

Weerbarstig aan mijn taak en moede van uw tucht,

 

In eigenwilligheid uit uwen weg ontweken,

 

In eigenrechtigheid aan uwe wet ontvlucht!

 

 

 

Ik smeekte: een weinig rust! Schenk mij een weinig vrede!

 

O! Gun mij slechts Geluk's alzaligenden schijn!

 

Uw grimmigheid verwierp mijn zwakkelingenbede

 

En tuchtigde mijn ziel met wellust en met pijn!

 

 

 

Wat ben ik zonder u, o leven van mijn leven?

 

Een dul dood doemwaard ding, gansch zonder kracht of klang!

 

Gij komt, en ik ontwaak; gij kust mij 't voorhoofd éven

 

En al mijn bloed wordt vuur en al mijn ziel wordt zang!

 

 

 

Ja, al wat ‘k in den loop van mijn kortstondig leven

 

Aan liefde schonk of roofde, heb ik, o westewind,

 

Door uwen nood genoopt, door uwe drift gedreven

 

Met wederspannig hart om u-alléen bemind!

 

 

 

Bespele dan uw mond, in wisselzieke zangen,

 

(Die zelfs door 't dóode hout uw zingende’ adem zendt!)

 

Met leven: leed en lust en hartstocht van verlangen,

 

De holpijp van mijn hart, 't u heilig instrument;

 

 

 

Totdat in 't laat saizoen gij, Souverein, zult wijzen

 

Het vonnis dat uw trouw van onze ontrouw wreekt:

 

Als van doods overkust de winterstorm zal rijzen,

 

Die onze brooze kracht, gelijk een riet, verbreekt!

Uit: Gossaert, Experimenten, Bussum 1967

Wie dus in bundels of Verzameld Werk de vijf gedichten ‘De dijk’ (Jan Engelman), ‘Gedroomd gebeuren’ (Henriëtte Roland Holst), ‘De brug die Noord en Zuid vereent’ (Martien Beversluis), ‘De ballade van de merel’ (J.W.F. Werumeus Buning) en ‘De westewind’ (Geerten Gossaert) leest weet nu dat drie ervan (mogelijk zelfs vier: ‘De ballade van de merel’) tot stand kwamen dank zij een Hilversumse omroep. Mogelijk mag men zelfs van een omroep-maecenaat spreken. Dat zou ook kunnen gelden voor een ander gedicht uit dezelfde tijd: in de in 1970 bij Querido verschenen Verzamelde Gedichten van J.W.F. Werumeus Buning staat één gedicht niet. Het is een in opdracht van de avro geschreven Feestode ter gelegenheid van het huwelijk van H.K.H. Prinses Juliana en Z.D.H. Prins Bernhard op muziek van Henk Badings. Hij is op zondag 3 januari 1937 uitgezonden. De programma-aankondiging is hierbij afgebeeld.

De Feestode is herhaald op donderdagavond 7 januari. De tekst van Werumeus Buning werd gepubliceerd in de Radiobode van 1 januari 1937.

[p. 225]

De Feestode in de Radiobode