Het leven van Liedewij, de maagd van Schiedam

[p. 109]

Uitleiding

1. Datering en auteur

De laatste gebeurtenis die in het Middelnederlandse Leven van Liedewij wordt verhaald, is de opdracht tot de bouw van een stenen kapel boven het graf van Liedewij:

Hier na quamen tot haren grave veel pelgrijms met menigherande offerande die seyden dat sy - overmits beloften die si Onsen Lieven Heere ende deser heiligher maghet hadden ghedaen - vander coortsen ende steen ende ander siecten waren verlost. Ende daer om metten ghemeenen rade lieten die kercmeesters in dat naeste jaer daer op tymmeren een steynen capelle met enen altaer in die eere Gods ende Onser Liever Vrouwen.

Omdat met ‘dat naeste jaer’ 1434 bedoeld wordt, kan hieruit worden afgeleid dat de Middelnederlandse vita pas daarna op schrift is gesteld. De handschriften waarin de tekst is overgeleverd, zijn echter zo'n vijftig jaar na Liedewijs dood geschreven,¹ en bieden geen van alle informatie over de auteur of de tijd en plaats van ontstaan van de tekst.

Behalve in het Middelnederlands is het leven van de Maagd van Schiedam ook in het Latijn beschreven. De oudste Latijnse versie, de zogenaamde Vita prior,² werd geschreven door een kloosterling uit Den Briel. Dit blijkt o.a. uit de epiloog bij een uittreksel van deze tekst:

Expliciunt excerpta de libro vite et mortis beate Lydewy virginis, quem compilavit quidam frater de Brylis. Scriptum anno Domini m cccc quadragesimo, in bona feria sexta.³

Hier eindigt het uittreksel uit het boek over het leven en de dood van de heilige maagd Liedewij. Dat boek werd samengesteld door een broeder uit Den Briel. Dit afschrift werd voltooid op Goede Vrijdag in het jaar Ons Heren 1440.

Rond 1448 bewerkte Thomas a Kempis (1379/80-1471) deze Vita prior,⁴ en uit diens bewerking weten we wie de onbekende kloosterling was. Na twee wonderen met betrekking tot Liedewijs visioenen verteld te hebben⁵ deelt Thomas namelijk het volgende mee:

1 Zie appendix 1.

2 Deze versie wordt - naar de beginwoorden - ook wel aangeduid als Venite et vidite. De Vita prior werd door papebroch (1675; pp. 267-270) ten onrechte toegeschreven aan de franciscaan Johannes Brugman. Zie hierover: brandsma (1941), pp. 175-186; van dijk (1947/1948) & van oerle (1981), pp. 10-12.

3 van dijk (1947/1948), p. 303. In de proloog tot dit excerpt van de Vita prior (Trier, Stadtbibliothek, hs. 1143) wordt vermeld dat ‘quidam frater de Brylis’ het heeft samengesteld (van dijk [1947/1948], p. 303).

4 Thomas deed dat op verzoek van enige reguliere kanunniken uit het Sint-Elisabethklooster te Rugge bij Den Briel. Zie thomas hemerken a kempis: Vita Lidewigis virginis, p. 317 & nuijen (1923), p. 11.

5 Deze twee wonderen worden niet in het Middelnederlandse leven vermeld. Het eerste vertelt over ene Hendrik uit Den Haag die van huis wegliep en in een karthuizerklooster bij Diest intrad; Liedewij wist de verontruste vader te zeggen waar zijn zoon verbleef. Het tweede behandelt een bezoek van een kloosterling uit Dordrecht die door Liedewij - zonder dat ze hem kon zien - met zijn naam werd begroet. Zie hugo: Vita prior, par. 48; meijer (1890), p. 34; thomas hemerken a kempis: Vita Lidewigis virginis, pp. 410-411 & nuijen (1923), pp. 109-110.

[p. 110]

Haec duo exempla pro nunc sufficiant: quae frater Hugo quondam supprior in Brielis ab ore eorum quibus contigerunt personaliter audivit et testis veraciter existit.⁶

Deze twee voorbeelden mogen hier volstaan. Broeder Hugo, eertijds onderprior in Den Briel, heeft ze uit de mond van hen die dit hebben meegemaakt, persoonlijk gehoord en is een betrouwbare getuige.

Deze onderprior Hugo was regulier kanunnik in het Sint-Elisabethklooster te Rugge bij Den Briel.⁷. Vast staat dus dat deze monnik - over wie we verder niets weten - de Vita prior tussen 1434 (het jaar waarin de kerkmeesters besloten een stenen grafkapel te bouwen⁸) en 1440 (het jaar waarin het hierboven geciteerde excerpt van de tekst werd voltooid) geschreven moet hebben. Daarmee zou Hugo's Vita prior de oudst bekende levensbeschrijving van Liedewij zijn, ware het niet dat Hugo zich in zijn proloog beroept op bronnen:

Noverint autem qui haec lecturi sunt, me eadem percepisse pro majore parte ex ore Domini Iohannis Walteri de Leydis; qui octo fere annis Confessarius istius Virginis fuit, atque haec ipsamet relevante didicerat; partim ex scriptis Ioannis Gerlaci cognati ejusdem Virginis, qui multis annis in domo ejus commoratus est; partim vero ex littera, quam Rectores civitatis Schiedamensis, in testimonium infirmitatum ejus, tradiderunt Domini Ioanni Angeli de Dordraco, Ordinis Praemonstratensis de Marienwart, qui pro tunc erat Curatus ecclesiae civitatis ejusdem; pauca vero ex ore aliorum fide dignorum: omnia tamen per correctionem vel approbationem praefati D. Ioannis Confessoris hujus Virginis, & Ioannis Gerlaci.⁹

Al degenen, die dit zullen lezen, moeten echter weten dat ikzelf het grootste gedeelte vernomen heb uit de mond van heer Jan Wouterszoon uit Leiden. Hij is bijna acht jaar de biechtvader van deze maagd geweest en heeft van haar persoonlijk alles gehoord. Een gedeelte heb ik ontleend aan de geschriften van Jan Gerlachsz, een bloedverwant van deze maagd; vele jaren woonde hij met haar onder één dak. Een ander gedeelte heb ik ontleend aan een oorkonde die de bestuurders van de stad Schiedam - tot getuigenis van haar ziekte - hebben overhandigd aan heer Jan Engel uit Dordrecht, praemonstratenser uit Mariënweerd en destijds pastoor van de parochiekerk te Schiedam. Slechts weinig heb ik uit de mond van andere geloofwaardige personen opgetekend, en dat weinige heb ik eerst laten nazien en goedkeuren door de voornoemde heer Jan, de biechtvader van de maagd, en door Jan Gerlachsz.

Op grond hiervan heeft men aangenomen dat Jan Gerlachsz een Leven van Liedewij in het Middelnederlands geschreven heeft en dat dat Leven identiek is met de hier uitgegeven tekst die dus ouder is dan de Latijnse.¹⁰

De vraag is echter of deze gevolgtrekking de toets der kritiek kan doorstaan. Weliswaar zegt Hugo gebruik te hebben gemaakt van de geschriften van Jan Gerlachsz, maar die zijn niet zijn voornaamste bron. Hugo's vita is voor het grootste deel gebaseerd op mondelinge berichten van Jan Wouterszoon. Wellicht kan deze biechtvader van Liedewij geïdentificeerd worden met Jan Woutersz.

6 thomas hemerken a kempis: Vita Lidewigis virginis, p. 411.

7 Zie carasso-kok (1981), pp. 61-62 & van oerle (1981), pp. 7-8.

8 Net als in het Middelnederlandse leven is in de Vita prior de stichting van de grafkapel de laatst beschreven gebeurtenis. Volgens Hugo gebeurde dit rond 22 juni (circa festum decem millium Martyrum). Zie hugo: Vita prior, par. 151 & meijer (1890), p. 107.

9 hugo: Vita prior, par. 4. Vgl. par. 16: quod pro parte testatur littera, quam Rectores civitatis Schiedammensis in testimonium infirmitatis ejus tradiderunt; scripta quoque Joannis Gerlaci cognati ejus; & postea D. Joannes Walteri de Leydis, Confessor hujus Virginis, qui hoc ab ejus ore plenius audavit.

10 Voor zover we hebben kunnen nagaan, is de Bollandist papebroch (1675, pp. 268-269) verantwoordelijk voor deze toeschrijving. Latere onderzoekers hebben dit zonder meer overgenomen. Zie carasso-kok (1981), pp. 60-61 (vooral de daar genoemde literatuur); van oerle (1981); van oerle (1984); bynum (1987), p. 353, noot 67 & van deth/vandereycken (1988), deel 1, pp. 40-45.

[p. 111]

Dever, kanunnik van het Leidse Sint-Pancraskapittel. Hij overleed op 28 s eptember 1439.¹¹ Indien deze veronderstelling juist is, zou Hugo zijn tekst vóór 28 september 1439 voltooid hebben, omdat hij hem heeft laten controleren door Jan Wouterszoon én Jan Gerlachsz.

De vraag is nu: wie was deze Jan Gerlachsz? Tot op heden is deze huisgenoot van Liedewij niet in historische bronnen teruggevonden.¹² Zijn naam wordt uitsluitend vermeld in Hugo's vita.

Uit een globale vergelijking van de Vita prior met het Middelnederlandse Leven van Liedewij blijkt dat deze teksten opvallende overeenkomsten vertonen, maar ook aanzienlijke verschillen. De voornaamste verschillen zijn:

*	Hugo heeft niet alleen een proloog en epiloog, maar ook een aantal verhalen extra.^13
*	Hugo heeft meer details: Enerzijds wordt daardoor de causale samenhang tussen verschillende gebeurtenissen versterkt. Een voorbeeld: volgens Hugo ontstond de grote brand ten gevolge van de nalatigheid van een aantal feestvierende schippers en werd deze ramp door velen geweten aan het zondige gedrag van ene Haga Goswijns.^14 Anderzijds lijken details te zijn toegevoegd ten behoeve van het publiek waarvoor Hugo zijn vita schreef, een publiek dat waarschijnlijk niet op de hoogte was van de geografische en politieke situatie ten tijde van Liedewij. Zo begint Hugo de eigenlijke levensbeschrijving als volgt: In Occidentali parte Hollandiae sita est civitas quaedam, nomine Schiedam, quae etiam in Occidentali parte sui portum habet, qui mediante Mosa tendens in mare Occidentale, transitum pandit in universas mundi partes. In hac civitate, tempore Ducis Alberti, Comitis Hollandiae, qui fuerat filius Lodovici Imperatoris [...].^15 In het westen van Holland ligt een stad, Schiedam genaamd, die aan de zuidzijde^16 een haven heeft die via de Maas uitmondt in de Noordzee, en daardoor in verbinding staat met alle delen van de wereld. In deze stad leefde ten tijde van hertog Albrecht, graaf van Holland, die de zoon van de Duitse keizer Lodewijk was [...].
*	Hugo gebruikt - behalve in de proloog (hierboven geciteerd) - nog een aantal malen een auctoritas-formule. Zo steunt zijn beschrijving van de schoonheid van de gestorven Liedewij op: ‘sicut a praefata Sela accepi’ (zoals ik van voornoemde Ciel heb vernomen).^17
*	Hugo heeft in vergelijking met de hoofdstukken 15-33 uit de Middelnederlandse tekst een geheel andere volgorde.^18 Daardoor is de Vita prior veel thematischer opgebouwd (zie hieronder 2 Structuur).
*	Hugo gebruikt regelmatig bijbelcitaten om Liedewijs lijden in een ruimer kader te plaatsen, bijvoorbeeld naar aanleiding van Liedewijs besluit om te mediteren over de Passie Ons Heren: ‘Fasciculus myrrhae Dilectus meus

11 Zie de moor (1988).

12 Zie meuffels (1925), p. 16.

13 Par. 22 bevat een drietal wonderen waarin heer Andries een rol speelt; in par. 41-42 probeert de duivel Liedewijs vader te verleiden; par. 48 bevat de wonderen over Hendrik uit Den Haag en de kloosterling uit Dordrecht (zie hierboven noot 5); par. 59 bevat een beschouwing uit het werk van Victor van Sint-Hugo; in par. 72 wordt verteld dat het wonderbaarlijke Mariabeeld tijdens de grote brand van Schiedam in Liedewijs kamer stond; par. 76-77 geven een samenvatting van het voorafgaande; par. 87 handelt over een vrouw die haar penitentie niet wil volbrengen; in par. 94 voorspelt Liedewij aan Jan Wouterszoon dat haar vader spoedig zal overlijden; par. 116 gaat over een wonder met betrekking tot graaf Willem VI en een over de verblijfplaats van kloosterlingen in het hiernamaals & par. 149 gaat over een rozenkranswonder.

14 Zie resp. par. 58 en 61.
Andere voorbeelden vindt men in par. 11 (Liedewij was al ziek vóór haar val op het ijs; zij vraagt haar vader expliciet toestemming om te gaan schaatsen); par. 63 (het cypressehouten stokje verliest zijn hemelse geur, zodra het wordt aangeraakt door een zondaar); par. 78 (heer Jan Brest verkoopt de sieraden van Liedewijs moeder); par. 84 (Liedewij ziet haar overleden broer Boudewijn die priester wilde worden, in het hemelse gezelschap van heiligen en priesters); par. 140 (Jan Wouterszoon staat niet aan Liedewijs sterfbed, omdat hij een mis moet opdragen voor de overleden Moeder Overste van de zusters van Schiedam) & par. 151 (de fundamenten voor de grafkapel worden gelegd rond 22 juni; zie noot 8 hierboven).
Overigens geeft Hugo in par. 108 de naam Jan Engel niet.

15 hugo: Vita prior, par. 5.

16 Daar men in middeleeuwse geografische geschriften de Noordzee als het noorden beschouwde waardoor de Rijn en de Maas van zuid naar noord liepen, wordt de haven van Schiedam in Hugo's tekst in het westen gesitueerd. Vgl. Ooster- en Westerschelde.
Met dank aan Dick de Boer die ons op deze eigenaardigheid met betrekking tot middeleeuwse geografische beschrijvingen attent maakte.

17 Par. 147.
Zie ook par. 16 (hierboven geciteerd in noot 9); par. 47 (Quod ut clarius pateat, aliqua referam, quae ab iis quibus & de quibus eadem dixerat, percepi); par. 48 (Hoc ego ipse ab ejusdem Fr. Henrici ore percepi en Istud ego similiter ab ore ejusdem Religiosi audivi); par. 140 (Dixit autem mihi praefatur Confessor ejus) & par. 152 (ut verbis ipsius quibus de his ipsis quae circa eam divinitus gesta sunt dicere solebat, secundum veritatem utar).

18 De verschillen zijn de volgende (de gecursiveerde getallen hebben betrekking op de paragrafen van Hugo's tekst):

15: 55-56-57-53;

16: 117-129;

17: 130-131;

18: 74-75;

19: 132-133;

20: 104-106;

21: 78-79;

22: 80;

23: 81-82;

24: 88-93;

25: 94-98;

26: 99-103;

27: 108-113;

28: 114-115;

29: 58-60;

30: 62-65;

31: 66-71;

32: 73;

33: 83-86.

In de vitae van Thomas a Kempis en Johannes Brugman wordt deze tendens naar thematische ordening voortgezet. Zie: nuijen (1916); meuffels (1925), pp. 17-31 & van dijk (1947/1948), pp. 292-302.

[p. 112]

mihi, inter ubera mea commorabitur’ (Mijn lief is als een zakje mirre dat rust tussen mijn borsten; Hooglied 1:13).^19

Op grond van de verschillen en overeenkomsten tussen Hugo's Latijnse vita en het Middelnederlandse Leven valt geen prioriteit vast te stellen. Men kan alleen concluderen dat beide teksten zeer dicht bij elkaar liggen en teruggaan op (een) gemeenschappelijke bron(nen).

De handschriften en drukken waarin de Middelnederlandse tekst is overgeleverd, geven een vrijwel identieke tekst:²⁰ ze moeten teruggaan op een en hetzelfde Middelnederlands origineel. Of Jan Gerlachsz de auteur daarvan is, mag betwijfeld worden. Zijn naam komt in het geheel niet voor in de Middelnederlandse tekst. Indien hij inderdaad de auteur zou zijn, zou men toch op zijn minst mogen verwachten dat hij - volgens Hugo nota bene een familielid en huisgenoot van Liedewij - zichzelf genoemd zou hebben.

Nu heeft Hugo - naar eigen zeggen - zijn tekst grotendeels gebaseerd op hetgeen hij van Jan Wouterszoon, Liedewijs biechtvader, had gehoord. Op grond van het feit dat Jan Wouterszoon die in 1426 Liedewijs biechtvader werd,²¹ vanaf hoofdstuk 28 vrijwel voortdurend in het Leven van Liedewij optreedt, kan men veronderstellen dat deze priester ook betrokken is geweest bij het samenstellen van de Middelnederlandse tekst.

Wellicht werd de oertekst van het Leven van Liedewij in opdracht van de Schiedamse kerkmeesters te boek gesteld in een handschrift dat bewaard werd in de stenen grafkapel. Later zouden daarin dan de wonderen waarin Liedewij de hand zou hebben gehad, kunnen zijn opgetekend. Dergelijke mirakelboeken zijn bekend uit Bolsward, Breda, Delft en 's-Hertogenbosch.²² Dat het Leven van Liedewij het begin van een mirakelboek vormde, mag misschien worden afgeleid uit de drukken. Deze hebben namelijk niet alleen een toegevoegd, titelloos ‘hoofdstuk’ waarin een wonder dat na Liedewijs dood plaatsvond, wordt verhaald,²³ maar eindigen bovendien als volgt:

Item so sijn daer noch teykenen ende mirakulen gesciet ende noch dagelicx gescien, daermen noch wel een groot boec af maken soude, die nae haer doot gesciet sijn die hier niet gescreeven en staen, niet meer op dese tijt.
God si met oms allen altoes. amen.

Hier eyndet van sommighe punten van den leven van Liedewij. Mer wetet dattet hier norghentnae al gescreven en is dat van haer waere te scriven.²⁴

Misschien is het Schiedamse mirakelboek verloren gegaan in 1572, toen de Geuzen de kerken en kloosters in Schiedam geplunderd hebben.²⁵

Een andere mogelijkheid is dat het Leven van Liedewij geschreven werd in opdracht of ten behoeve van de nonnen in het Schiedamse Sint-Ursulaklooster.

19 Par. 45. Andere voorbeelden kan men vinden in par. 1, 2, 3, 10, 24, 41, 43, 46, 49, 51, 54, 82, 90, 91, 95, 115 & 129.

20 Ze wijken van elkaar af wat betreft de hoofdstuktitels, het aantal hoofdstukken en de gebruikelijke varianten in spelling. Zie appendix 1, 4,b & 4,d.

21 Zie het eind van hoofdstuk 24.

22 Zie resp. andela (1973); asselbergs/huysmans (1955), pp. 12-18; oosterbaan (1958) & Mirakelen, pp. 51-109.

23 Zie appendix 4,c.

24 Tekst naar 1487-druk (f7V-f8R). Uiteraard kan niet worden uitgesloten dat het geciteerde een topos is.

25 Zie meijer (1890), pp. 120-121 & van der feijst (1975), pp. 78-82.

[p. 113]

Dit tertiarissenklooster was in 1405 gesticht en stond sterk onder invloed van de Moderne Devotie.²⁶ In de Middelnederlandse tekst is sprake van een relatie tussen Liedewij en de zusters van Schiedam: in hoofdstuk 9 wordt vermeld dat de maagd ‘linen hemden [droeg] die haer plaghen te maken die susteren te Scyedam’, en aan het eind van het tiende hoofdstuk geven deze zusters Liedewij te kennen naar Utrecht te willen gaan, omdat Wermbold op sterven ligt. Deze Wermbold van Boskoop (overleden 1413) was een van de stuwende krachten bij de verspreiding van de ideeën van de Moderne Devotie in Holland.²⁷ Volgens de tekst heeft hij contact gehad met Liedewij, zowel letterlijk als in hemelse beschouwingen (zie hoofdstuk 10). Daar van Wermbold expliciet gezegd wordt dat hij ‘overste was van den bruederen ende susteren der Derder Ordenen van Sinte Franciscus der Stichten van Utrecht’ (hoofdstuk 10), ligt het voor de hand te veronderstellen dat Liedewij contacten onderhield met tertiarissen. Dit wordt bevestigd door het feit dat Liedewij na haar dood gekleed werd ‘als die susteren vander Derder Ordenen in een wollen roc ende ghegort met een haeren bant’ (hoofdstuk 41).

Behalve deze verwijzingen naar de Schiedamse tertiarissen wordt er in de tekst ook nog de Moderne Devotie gezinspeeld. Liedewij leert immers te berusten in haar lijden, zodra ze op instigatie van haar biechtvader Jan Pot de Passie van Christus gaat overpeinzen: ‘daer om deelde si die historie van Ons Liefs Heeren Passiën in seven ghetijden, ende plachse des nachts ende des daechs over te dinckene. Ende in die ghedinckenesse ghevoelde si also groote soeticheit dat si al haren druc ende lijden vergat ende niet ghevoelde’ (hoofdstuk 12). Deze wijze van mediteren werd gepropageerd door de broeders en zusters van het Gemene Leven.²⁸

Wanneer we ten slotte de herkomst van de overgeleverde handschriften en drukken (zie hieronder 3 Verspreiding) in de beschouwing betrekken, is het aantrekkelijk te veronderstellen dat de zusters van het Sint-Ursulaklooster het initiatief hebben genomen Liedewijs wonderbaarlijke leven in het Middelnederlands op schrift te (laten) stellen.

Uit bovenstaande gegevens kan voorlopig uitsluitend afgeleid worden dat het Leven van Liedewij is geschreven ná 1434: de laatst vermelde gebeurtenis is het besluit van de kerkmeesters om een stenen grafkapel te laten bouwen. Indien de kerkmeesters opdracht hebben gegeven voor het samenstellen van het Leven van Liedewij, was de tekst wellicht reeds gereed vóór 1436, het jaar waarin de grafkapel werd voltooid.²⁹ Door wie de tekst is geschreven, blijft vooralsnog een raadsel.

26 Dit klooster heette tot 1429 het Sint-Catharinaklooster. Zie schoengen (1941/1942), deel 1, p. 174 & deel 2, p. 170 & van der feijst (1975), pp. 51-52.

27 Zie van heel (1939), pp. 5-13 & van der wansem (1958), pp. 91-94.

28 Zie de bruin (1984), pp. 112-133; caron (1984) & caron (1985).
Bovendien wordt in hoofdstuk 24 een duidelijke relatie gelegd tussen Liedewijs mishandeling door de krijgsknechten van Philips van Bourgondië en de beschimping van Christus door de soldaten.

29 Zie van dijk (1947/1948), p. 287, noot 2.

[p. 114]

2. Structuur

Het Leven van Liedewij behoort ontegenzeglijk tot de hagiografische geschriften. Ofschoon de laatste jaren een groot aantal publicaties aan dit type teksten is gewijd, heeft de belangstelling van onderzoekers zich voornamelijk gericht op historische, religieuze, medische, sociale en/of psychologische aspecten.³⁰ De literaire zijn niet of nauwelijks besproken.³¹ Wij volgen die praktijk niet en willen een poging wagen het Middelnederlandse Leven van Liedewij te plaatsen binnen de literaire traditie van de vijftiende eeuw. Bij gebrek aan voorstudies zullen we - noodgedwongen - een ‘slag om de arm’ moeten houden.

De Middeleeuwse vita van een heilige is de voortzetting en omvorming van de klassieke biografie. In de vroeg-christelijke hagiografie is in feite alleen het subject veranderd: niet langer worden het leven en de militaire prestaties van een beroemde vorst of veldheer beschreven, maar staan de martelingen centraal die een heilige omwille van het geloof onderging. Na het eind van de grote christenvervolgingen komt het accent in de hagiografieën steeds meer te liggen op de deugdzaamheid van de man of vrouw Gods. Daarbij gaan de wonderen die een heilige zowel tijdens als ná zijn leven verricht, een steeds grotere rol spelen. Uiteindelijk monden de vitae uit in een soort ‘fantastische vertellingen’, met als hoogtepunt de Legenda aurea van Jacobus de Voragine (1228/1230-1298).³²

In de dertiende eeuw treedt een kentering op: men blijft weliswaar geboeid door de wonderverhalen, maar tegelijkertijd wordt het accent steeds meer gelegd op de persoonlijke daden en het geestelijk leven van de heilige. Ten gevolge van een toenemende behoefte aan zakelijke, betrouwbare informatie worden de vitae min of meer gestandariseerd: men beschrijft uitvoerig - en bij voorkeur chronologisch - de levensloop, men besteedt veel aandacht aan zijn deugden, zijn onwankelbare geloof in en vertrouwen op God, zijn strijd tegen de verlokkingen van de duivel en ten slotte aan zijn dood en begrafenis, veelal gevolgd door een opsomming van de wonderen die door zijn tussenkomst na zijn overlijden plaatsvinden.³³

Uit de Middelnederlandse letterkunde³⁴ zijn ons - vooral uit de veertiende en vijftiende eeuw - talloze handschriften (en na 1477 ook drukken) overgeleverd waarin het leven van een heilige beschreven wordt: in verzen (Franciscus³⁵) en in proza (Pantaleon³⁶); nu eens afzonderlijk overgeleverd (Lutgart³⁷), dan weer opgenomen in een verzameling;³⁸ soms oorspronkelijk (Werner³⁹), soms vertaald (Christina⁴⁰); van zowel ‘locale’ (Jeroen van Noordwijk⁴¹) als ‘internationale’ heiligen (Catharina van Siena⁴²).

Binnen dit geheel is het Leven van Liedewij allerminst een buitenbeentje. Voor

30 Zie bijvoorbeeld: kieckhefer (1984); bell (1985); muller (1985); williams-krapp (1986); bredero (1987); van dijk (1987); & mulder-bakker (1987).
Liedewijs leven en lijden wordt o.a. besproken in: van oerle (1980); stolk (1980); van oerle (1981); van oerle (1984); bynum (1987) & van deth/vandereycken (1988).

31 Zie karlinger (1986), p. 35: ‘Die Literaturwissenschaft hat das Auftreten von Legenden unter den verschiedensten Gattungen und Formen zwar erwähnt, doch gelten diese Untersuchungen - wie nicht anders zu erwarten - in der Regel den Interessen der Disziplin und nicht dem Wesem der Legende gemeinhin.’
Vgl. williams-krapp (1981), p. 66: ‘German and Dutch scholarship has paid too little attention to the prose legends and legendaries. In fact only versified saints' lives have been extensively studied. The major reason for this biased treatment is the persistent disdain of German and Dutch scholarship for medieval prose narrative, which doesn't match up to canonized aesthetic norms.’

32 Voor een schets van de ontwikkeling van de middeleeuwse heiligenlegende verwijzen we naar zuidweg (1948), pp. 11-139.

33 Zie boyer (1981) & kieckhefer (1984), pp. 3-15.

34 ‘Letterkunde’ wordt hier gebruikt in de ruimste zin van het woord. Met uitzondering van ambtelijke bescheiden (rekeningen, oorkonden, akten, &c.) rekenen we daartoe alle geschriften die in het Middelnederlands zijn overgeleverd, zowel wereldlijke (ridderromans, kronieken, boerden, sproken, &c.) als geestelijke (bijbelvertalingen, preken, mystieke verhandelingen, legenden, exempelen, &c.).

35 Jacob van Maerlant: Sinte Franciscus leven. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht door Maximilianus. 2 dln. Zwolle, 1954. (Zwolse drukken en herdrukken 7).

36 Legende van St. Panthalioen. In: Levens en legenden van heiligen. Eerste gedeelte: Brandaen en Panthalioen. Naar het Utrechtse handschrift [uitgegeven] door H.E. Moltzer. Leiden, [z.j.]. (Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde).

37 Leven van Sinte Lutgart, tweede en derde boek. Naar een Kopenhaagsch handschrift [...] uitgegeven door Frans van Veerdeghem. Leiden, 1899.

38 Zie williams-krapp (1986), pp. 7-32.

39 Van Sente Waerneer. In: p. de keyser: ‘De legende van S. Werner. De uitgave van Van Sente Waerneer in het licht van de briefwisseling Nap. de Pauw-Guido Gezelle.’ In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde (Nieuwe reeks). Gent, 1963. pp. 209-254.

40 Sinte Kerstine. In: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II: Literaire handschriften; deel 6: Sinte Lutgart, Sinte Kerstine, Nederrijns moraalboek. Uitgegeven door Maurits Gysseling [...]. Leiden, 1987.

41 Zie carasso-kok (1981), p. 44 & williams-krapp (1986), pp. 86, 119, 126-129 & 182.

42 Katherina van der Seyn (Leiden: Jan Seversz, [z.j.]) is samengebonden met de 1505-druk van het Leven van Liedewij (Utrecht, Rijksmuseum Het Catherijneconvent, 1259 B 5). Zie appendix 1.

[p. 115]

wie maar enigszins bekend is met de hagiografische teksten, zal de beschrijving van Liedewijs leven weinig verrassingen bevatten. Dit Leven lijkt een amalgaam van overbekende elementen, wortelend in en voortkomend uit de - al dan niet - hagiografische verhaalstof uit de Middeleeuwen. Zo vertonen Liedewijs tochten door het hiernamaals opvallende overeenkomsten met andere hemel-, vagevuuren hellereizen, zoals die bijvoorbeeld worden beschreven in Sint Patricius' vagevuur en Tondalus' visioen.⁴³

Op het eerste gezicht lijken deze traditionele verhaalelementen niet tot een hecht geheel te zijn geallieerd: het Leven van Liedewij maakt een ietwat rommelige indruk. Behalve de capittelindeling en -titels zijn er slechts enkele tekststructurerende passages. Aan het eind van het elfde hoofdstuk staat bijvorbeeld de volgende metacommunicatieve mededeling: ‘Aldus langhe hebben wy ghesproken seere cortelijc van deser maghet siecten. Nu willen wy wat segghen van dien gheesteliken ende godliken troostinghen, daer die siecten mede ghesalvet worden.’⁴⁴ Daarnaast zijn er enkele verwijzingen naar eerder besproken of nog te behandelen gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld aan het begin van het elfde hoofdstuk: ‘Alst voer in dat yerste capittel gheseit es.’⁴⁵

Ofschoon een duidelijke structuur niet onmiddellijk aanwijsbaar is, kan deze vita bij nadere beschouwing opgesplitst worden in zes onderdelen:

1.	Geboorte en jeugd (1-2): hierin worden de eerste vijftien jaar van Liedewijs leven (tot haar val op het ijs) min of meer chronologisch beschreven.
2.	Kwalen (3-11): dit deel is thematisch van opzet en schildert het verloop van haar ziekbed waarbij al haar kwalen, kommer en kwel tot in detail de revue passeren. Haar lijdensweg wordt ingedeeld in twee gelijke periodes van 19 jaar, met 1414 als ‘scharnierjaar’: vanaf dat moment eet en drinkt en slaapt de maagd van Schiedam niet meer.
3.	Geestelijke groei (12-17): dit deel is eveneens thematisch; het beschrijft de geestelijke groei die Liedewij doormaakt, zodra zij - na haar aanvankelijke opstandigheid - berust in haar lijden. Het systematisch overpeinzen van het Lijden van Christus en haar verering van het Heilig Sacrament vormen de pijlers waarop dit gedeelte gebaseerd is, met als hoogtepunt het hostiewonder van 1412 (hoofdstuk 16).
4.	Wonderen (18-24): hierin wordt beschreven welke wonderen plaatsvinden dankzij Liedewijs lijden. Met name haar zorg voor de armen en behoeftigen wordt benadrukt. Het hoogtepunt vormt de beschimping door de soldaten van Philips van Bourgondië en de gevolgen daarvan voor Liedewij en haar aanranders (hoofdstuk 24).
5.	Hemelse beschouwingen (25-33): haar geestelijke tochten door het hiernamaals worden hier uitvoerig beschreven.
6.	Dood en begrafenis (34-44): chronologisch en vrij gedetailleerd worden de

43 Zie zaleski (1987), pp. 45-94. Vgl. van oerle (1984), pp. 346-348.
Alleen al in de eerste twee hoofdstukken van het Leven van Liedewij kunnen zeker zo'n zes traditionele verhaalelementen worden onderscheiden: adellijke afstamming (zie murray [1978], pp. 337-341); ‘wonderbaarlijke’ geboorte (zie weinstein/bell [1982], pp. 23-24); (volks)etymologie van de naam (zie williams-krapp [1986], pp. 36, 171, 181, 183, 185, 271, 350 & 369); wonderbaarlijk Mariabeeld (zie oosterbaan [1958], pp. 80-81 & groenendaal [1975], p. 16); het groeten van het Mariabeeld (zie bell [1985], p. 36; vgl. tubach 5155) & verzet tegen huwelijk (zie weinstein/bell [1982], pp. 41-45 & 76-78; bell [1985], pp. 34-42, 65-66 & 90-91 & bynum [1987], pp. 24-25).

44 Zie ook hoofdstuk 1 (Dat es, dat sij veel om Gods wille soude lijden); 3 (alst oec voersproken hadde meester Andries, medicus van Delft); 6 (Ende dat ghesciede also; vgl. 8, 10, 24 & 37); 13 (alsmen hier na wel hooren sal); 14 (als nu gheseit es, maer oec mede & Maer hoe dat ghesciede dat wist die ynghel wel die dat ghetuuch hadde ghegheven. Het es oec te vermoeden, dat si anders of meer dan inden gheest was op ghetoghen, doe si den rans weder brochte daer wy noch af selen segghen) & 37 (Uut dese worden mach men merken dat si dat seide van haerer doot).

45 Zie ook hoofdstuk 7 (daer hiervoer af gheseit es); 15 (Ende dat ghesciede corts daer na [...] alst int naeste capittel wordet gheseit & als hier na bescreven es); 25 (daer af gheseit es in dat capittel van harer martelie & daer af int naeste capittel staet ghescreven) & 40 (Alst voerseit es in dat IX capittel). Daarnaast wordt regelmatig terugverwezen door ‘heer Jan voerseyt’ (42); ‘die voerseyde hoochtijt’ (25) of ‘als voerseit es’ (25).

[p. 116]

voorvallen uit haar laatste levensjaar (1432/1433) behandeld.

Wat in vergelijking met andere Middelnederlandse heiligenlevens het meest opvalt, is dat geen enkele keer een beroep op bronnen gedaan wordt om de betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van Liedewijs levensbeschrijving te onderstrepen.⁴⁶ Dit is des te merkwaardiger gezien de - soms woordelijke - overeenkomst met de oorkonde uit 1421 waarin de magistraten van Schiedam de ziektes van Liedewij opsommen.⁴⁷ Indien men de Middelnederlandse tekst vergelijkt met Hugo's Vita prior (zie hierboven 1 Datering en auteur), springt het ontbreken van bronvermeldingen nog meer in het oog. Mogelijk heeft deze ‘omissie’ te maken met het feit dat de Middelnederlandse vita oorspronkelijk werd samengesteld voor een Schiedams publiek, hetzij als ‘mirakelboek’ voor de grafkapel, hetzij als troostend voorbeeld voor de tertiarissen van het Sint-Ursulaklooster.⁴⁸ Ervan uitgaande dat deze tekst nog in de dertiger jaren van de vijftiende eeuw tot stand is gekomen leefden er toen ongetwijfeld nog oog- en oorgetuigen van Liedewijs lijden. Wellicht heeft de samensteller er daarom vanaf gezien bronvermeldingen op te nemen. De authenticiteit van het verhaal stond buiten kijf.

46 Zowel in wereldlijke als geestelijke teksten wordt er met behulp van auctoritas-formules naar gestreefd het verhaal als waarheid te presenteren. Zie pörksen (1971), pp. 60-83.

47 Zie appendix 4,a.

48 Zie voor de receptie van heiligenlevens in kloosters williams-krapp (1986), pp. 356-364. Vgl. mulder-bakker (1987).

3. Verspreiding

Bestaat er onzekerheid omtrent de auteur en het geïntendeerde of primaire publiek van het Leven van Liedewij, gelukkig laat een aantal van de overgeleverde bronnen meer los over het publiek dat in de tweede helft van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw kennis heeft genomen van deze Middelnederlandse vita. Immers, twee handschriften en de twee - door ons geraadpleegde - exemplaren van de 1487- en 1490-druk bevatten een ‘ex libris’; bovendien weten we wie de 1496- en 1505-druk hebben vervaardigd. Op grond van die kennis kunnen globaal twee ‘secundaire’ receptiekringen.⁴⁹ worden onderscheiden: kloosterlingen en burgers.

Het Utrechtse handschrift is waarschijnlijk afkomstig uit het Sint-Catharinaklooster te Heusden.⁵⁰ Dit convent, wellicht nog in het laatste decennium van de veertiende eeuw ontstaan, is mogelijk in de eerste helft van de vijftiende eeuw een tertiarissenklooster geworden.⁵¹ Misschien hebben de zusters zelf dit handschrift ten eigen gerieve afgeschreven.⁵² Daar de zusters van het Schiedamse Sint-Ursulaklooster mogelijk betrokken zijn geweest bij het samenstellen van het Leven van Liedewij, is het verleidelijk te veronderstellen dat de Middelnederlandse versie van Liedewijs vita verspreid is via het tertiarissenmilieu.⁵³

49 Zie voor de termen primaire en secundaire receptiekringen van oostrom (1987).

50 Zie margry (1986), pp. 177-178 & 186-187.

51 Zie margry (1986), pp. 151-160.

52 Zie margry (1986), pp. 184-187.

53 Ook het Haagse handschrift lijkt qua schrifttype en vormgeving afkomstig te zijn uit een vrouwenklooster.

[p. 117]

Nu hadden deze Schiedamse tertiarissen contact met de moderne devoten, zoals onder meer kan worden opgemaakt uit het optreden van Wermbold van Boskoop in het Leven van Liedewij (hoofdstuk 10; zie hierboven 1 Datering en auteur). Het behoeft dan ook geen verbazing te wekken dat de Middelnederlandse vita door moderne devoten is verspreid. Daarvoor zijn verschillende gegevens aanwezig. Ten eerste is het Gentse handschrift afkomstig uit het klooster Zevenborren bij Brussel. Dit klooster van reguliere kanunniken had zich in 1417 aangesloten bij het kapittel van Windesheim dat onder invloed van de ideeën van de Moderne Devotie stond.⁵⁴ Op de tweede plaats is de 1496-druk vervaardigd door de Goudse Collaciebroeders. Deze broeders van het Gemene Leven hadden omstreeks 1494 een drukkerij opgezet, maar waren ook daarvoor reeds actief in het boekenbedrijf: ze schreven devotionele teksten af en waren werkzaam als verluchters en boekbinders.⁵⁵ Tot slot kan er nog op gewezen worden dat het Haagse exemplaar van de 1490-druk in het bezit is geweest van een tertiaris uit het Amsterdamse Sint-Dionysiusklooster, ook wel Ter Lely of het Nye Nonnenklooster genaamd.⁵⁶ Dit blijkt uit het geschreven eigendomsmerk op de laatste pagina: ‘Item dit boeck hoert toe suster Duufgen Jansdochter te Nuwe Nonnen Ter Lely. Brenct haer weder om Gods wille.’⁵⁷ Wie Duufgen Jansdochter was, is helaas niet bekend. In ieder geval kan vastgesteld worden dat haar boek na haar overlijden terecht is gekomen in de bibliotheek van Ter Lely: daarop duiden de woorden ‘Ter Lely’ die geschreven zijn in het schild van een soort ‘drukkersmerk’ dat over Duufgens inscriptie is heengeplakt.⁵⁸

In de loop van de vijftiende eeuw, en zeker na de uitvinding van de boekdrukkunst, gaat de burgerij steeds meer aan het literaire leven deelnemen.⁵⁹ Daarbij hebben de broeders en zusters van het Gemene Leven een grote rol gespeeld: zij zorgden niet alleen voor scholing, maar voorzagen de burgerij ook van religieuze en stichtelijke teksten.⁶⁰ Mogelijk is het Haagse exemplaar van de 1487-druk door een burgeres gelezen: daarop lijkt het eigendomsmerk op de laatste bladzijde te wijzen: ‘Desen boeck hort toe te Juffrou Barbara Schroot.’⁶¹ Jammer genoeg hebben we niet kunnen achterhalen wie zij was.⁶²

Ten slotte is er de 1505-druk. Volgens het colofon werd deze op 7 mei 1505 vervaardigd door ‘Otgier Pieters soen Nachtegael, priester van Schiedam.’⁶³ Deze druk bevat een reeks van 20 houtsneden waarvan een aantal meermalen is gebruikt.⁶⁴ Drie van deze illustraties passen in feite niet bij de Middelnederlandse tekst (t.w. de afbeeldingen 17, 19, en 21 in deze uitgave), maar wel bij Brugmans Vita alme virginis Liidwine (1456), zoals de houtsnede op de titelpagina verraadt. Daar is immers een schrijvende monnik afgebeeld boven wiens hoofd ‘brugman’ staat (zie afbeelding 4⁶⁵. De illustraties zijn oorspronkelijk vervaardigd ten behoeve van de uitgave van Brugmans vita die in 1498 in Schiedam van de pers

54 Zie Monasticon Windeshemense, deel 1, pp. 188-200 & persoons (1984), pp. 79-100.

55 Zie strand (1962); bedaux (1984) & Het boek, p. 67.

56 Het was oorspronkelijk een tertiarissenklooster, maar in 1422 ging het over tot de Regel van Augustinus. Zie schoengen (1941/1942), deel 1, p. 29 & deel 2, p. 17.

57 Duufgen heeft haar ‘ex libris’ tweemaal opgeschreven. Zie appendix 1.

58 Zie appendix 1.

59 Zie bijvoorbeeld pleij (1988).

60 Zie henkel (1962).

61 Voor de volledige tekst zie appendix 1.

62 Uit de inscriptie op de titelpagina (Ad usum fratris Adriani G. Mutsaert. 1649) blijkt dat dit boek in de zeventiende eeuw geraadpleegd moet zijn door een geestelijke. Volgens van der poest clement (1955, p. 27) zou Mutsaert van 1634 tot 1664 als priester werkzaam zijn geweest in Schiedam. Uit de aard van de door hem aangebrachte marginale aantekeningen blijkt dat hij vooral belangstelde in het klooster Mariënweerd bij Culemborg.

63 Zie appendix 1 voor de volledige tekst van het colofon.

64 Zie appendix 1 & 4,d.

65 Wanneer men deze houtsnede vergelijkt met de afbeelding op de titelpagina van de 1498-druk van Brugmans Vita alme virginis Liidwine (zie afbeelding in Sancta Liduina, p. 43) blijkt de banderol met de woorden ‘Vita Lydwine’ te zijn weggesneden.

[p. 118]

kwam. In het lange colofon van deze incunabel wordt vermeld dat de tekst gedrukt is in opdracht van de kerkmeesters van de Schiedamse Sint-Jan-de-Doper ter verwerving van fondsen om Liedewijs canonisatie in Rome te kunnen bepleiten: zij had op 14 februari 1489 de stad Schiedam behoed voor een verovering door het leger van Frans van Bredero.⁶⁶ Aangenomen wordt dat Otgier Nachtegael deze druk van Brugmans vita de facto heeft gefinancierd, daarbij gebruik makend van lettermateriaal van de Goudse Collaciebroeders.⁶⁷ Naar alle waarschijnlijkheid wilde Otgier Nachtegael in 1505 met zijn uitgave van het Leven van Liedewij eveneens geld bijeen zien te krijgen voor de heiligverklaring van de maagd van Schiedam. Nu richtte hij zich echter niet tot geleerden ‘qui eloquio Latino plus gaudent, vulgari uti dedignantur’ [die meer behagen scheppen in de Latijnse taal en zich niet verwaardigen de volkstaal te gebruiken],⁶⁸ maar tot kapitaalkrachtige burgers. Dit kan worden afgeleid uit het vers waarmee het colofon wordt afgesloten:

Vervroecht, vervroecht u Schiedam at ghemeyn,
Dat Liedwy bi u haer leven ontfanghen heeft
Ende oec ghestorven, die suver fonteyn.
O, Hollant, verlieftse want sijs verlanghen heeft.⁶⁹

De tekst van de Middelnederlandse vita ontleende Otgier ongetwijfeld aan de 1496-druk, maar hij wijzigde de hoofdstukindeling en -titels, zodat de iluustraties bij de tekst lijken aan te sluiten. Zo vulde hij bijvoorbeeld de titel van hoofdstuk 17 (Hoe si bewijsde in wat manieren die Gods Sone mensche wort) aan met ‘ende hoe si dat kint Jhesus sach legghen op Mariën mantel, ende hoe Maria toende haer borste’ waarop afbeelding 19 volgt.⁷⁰

Het enig bekende exemplaar van de 1505-druk is in een zestiende-eeuwse bruinleren band samengebonden met een drietal andere gedrukte teksten.⁷¹ Uit de bezittersaantekeningen op de schutbladen voor- en achterin kan worden opgemaakt dat dit boek tot ver in de zeventiende eeuw in familiebezit is geweest. Otgier Nachtegaels druk lijkt inderdaad zijn weg gevonden te hebben naar de burgerij.

66 Voor de tekst van dat colofon zie papebroch (1675), p. 364. van dijk (1933, pp. 126-127) geeft daarvan een Nederlandse vertaling.

67 Zie sheppard (1950) & Vijfhonderdste verjaring, pp. 518-522.
Volgens schretlen (1925, pp. 49-53; vgl. platen 78-80) zijn de houtsneden vervaardigd door Jacob Cornelis (actief 1486-1533).

68 papebroch (1675), p. 364.

69 Voor de volledige tekst van het colofon zie appendix 1.

70 Voor een volledige lijst van de capittelopschriften en van de plaatsing van de houtsneden in de 1505-druk zie appendix 4,d.

71 Zie appendix 1.