Libertinage. Jaargang 2

[p. 347]

Ch.B. Timmer
Notitie over Nabokov

Er bestaat een categorie schrijvers, die, hoewel zij aanspraak kunnen maken op een algemene en blijvende bewondering, toch op een mysterieuze manier onbekend blijven. Sommige amateurs de lettres kennen en noemen hun naam met eerbied, maar daar blijft het bij. Zij treden niet op, er wordt nauwelijks over hen geschreven, vaak worden zij vergeten om eerst jaren later plotseling door een verwante geest ontdekt te worden, waarna, dikwijls lang na hun dood, de roem hun als een lawine overvalt. Ik denk aan auteurs als de Amerikaanse Djuna Barnes (Nightwood), aan Mouloudji (Souvenir de Barbarie), Clemence Dane, wier fascinerend verhaal Legend veel te weinig bekend is, aan Russische schrijvers als Fedor Sologoeb (De miezerige Duivel), Zamjatin (Wij) en vele andere Russen, bij wie men zelfs zou kunnen spreken van een lost generation van schrijvers, ontstaan op de breuk van de revolutie van 1917. Hun naam heeft in bepaalde kleine kringen vaak een klank, die de oren doet spitsen, maar óf hun oeuvre is heel klein, óf het zijn literaire meteoren, die nergens, bij geen groep of gemeenschap thuisgebracht kunnen worden.

Ik zou de schrijver Wladimir Nabokov bij deze groep min of meer in het verborgene existerende auteurs willen rangschikken, hoewel zijn letterkundig oeuvre zeer zeker niet gering te noemen is. Voor zover mij bekend heeft hij acht in het Russisch geschreven romans, - waarvan er één, getiteld Camera Obscura in zes talen werd vertaald, - en twee in het Engels geschreven romans op zijn naam staan, benevens enige bundels novellen, studies en vertalingen. En ondanks dit, ook qualitatief vaak zeer opmerkelijke werk van een nauwelijks vijftigjarige, is de naam Wladimir Nabokov - Sirin slechts in een kleine kring bekend, zijn werken zijn in geringe oplagen gedrukt en allang onvindbaar en artikelen of beschouwingen over deze schrijver treft men nergens aan. De vraag: hoe komt dit? moet voorafgegaan worden door een andere vraag: wie is deze Wladimir Nabokov?

In 1899 in St. Petersburg uit een adellijk geslacht geboren, kreeg Nabokov een grondige Europese opvoeding. Zijn vader, tijdens de regering van Nicolaas II een der leiders der Kadetten (de Konstitutionele Democraten), later minister van Justitie in de eerste anti-bolsjewistische regering van de Krim, werd in 1922 in Berlijn door een paar Russen gedood, die het eigenlijk

[p. 348]

gemunt hadden op de bekende Russische politicus en cultuurhistoricus Prof. P.N. Miljoekov.

Wladimir Nabokov studeerde in Cambridge in de Romaanse en Slavische talen en leefde tot 1940 in Duitsland en Parijs. In die jaren schreef hij zijn Russische romans onder de naam W. Sirin. In de kringen der in het buitenland levende Russen gold Nabokov al spoedig voor een der meest belovende en origineelste schrijvers onder de émigrés. In 1940 nam hij de wijk naar de Verenigde Staten, waar hij in 1945 Amerikaans staatsburger werd. In deze periode treedt de nu Amerikaanse schrijver Wladimir Nabokov in het licht met twee direct in het Engels geschreven romans: The real life of Sebastian Knight, (1941), dat veel autobiografische gegevens bevat, en Bend Sinister (1947). De eerste roman verscheen in een voor Amerika zeer kleine oplage van 1500 exemplaren bij een uitgever van avant-garde literatuur, beide romans werden door de serieuze pers zeer geroemd, o.a. door Edmund Wilson, - maar verder werd er geen ophef over deze schrijversfiguur gemaakt, wiens naam weer spoedig op de achtergrond verdween door de grotere sensaties der jaarlijkse bestsellers. En toch behoren deze romans tot het oorspronkelijkste en intellectueel boeiendste, wat de Anglo-Amerikaanse literatuur der laatste jaren heeft voorgebracht.

Alleen, het zijn geen Amerikaanse of Engelse romans, deze twee boeken, het zijn romans, die niet zijn voortgekomen uit een bepaalde gemeenschap of milieu, uit een geestelijk of lijfelijk vaderland. De sfeer van een bepaalde, localiseerbare gemeenschap is er niet in te herkennen. Het is literatuur voor wereldburgers, praematuur geboren vóór het bestaan van een wereldstaat. Ook de Russische romans van Nabokov zijn op een merkwaardige wijze internationaal van sfeer en mentaliteit, in die zin, dat er geen bepaald volk te noemen is, waarbij dit werk weerklank zou vinden. Sartre heeft over Nabokov opgemerkt: ‘Le déracinement de M. Nabokov, comme celui d'Hermann Carlovitch (d.i. de held uit de Russische roman Het Heldenfeit, (1932) est total. Ils ne se soucient d'aucune société, fût-ce pour se révolter contre elle, parce qu'ils ne sont d'aucune société.’ De situatie is evenwel natuurlijk niet zo, als Sartre het wil doen geloven, dat mensen als Nabokov zich voor geen enkele gemeenschap zouden interesseren, maar dat er geen gemeenschap, geen maatschappij is, die zich voor hen interesseert. Het displaced zijn ondergaat men, het is geen levensprogramma.

Wladimir Nabokov is een bijzonder scherp waarnemer van de realiteit, van het markante, uitzonderlijke, boeiende, evocatieve daarvan. Van een nachtelijke treinreis in een der grote Europese internationale treinen (het vaderland van deze vaderlandlozen)

[p. 349]

merkt hij op: ‘het zachte gekraak van geverniste panelen, het ratelend omhoog schieten van een gordijntje, dat een perron onthult, een man met bagage op een kruiwagen, de melkachtige bol van een lamp met een bleke er om heen dansende vlindermot, de slagen van een onzichtbare hamer, die de wielen controleert...’ (Uit: The real life of Sebastian Knight).

Bovendien is Nabokov een satiricus.

In beide richtingen, de realistische detailwaarneming (niet naturalistisch-fotografisch, maar psychologisch gefundeerd als bij Proust, d.w.z. een keuze) en in de satire, waaraan toegevoegd een neiging tot het verbazingwekkende, grillige, is Nabokov verwant aan de grote Russische schrijver Gogol. Als satiricus sluit hij aan bij Saltykov-Sjtsjedrin, maar zijn satire is algemener, minder verankerd in tijd en ruimte dan die van Saltykov. Als stylist volgt hij in zijn Russische boeken de lijn van Zamjatin, Remiziov, André Bely en van de Angelsaksische schrijvers zouden ter orientering van deze figuur de namen genoemd kunnen worden van Shakespeare, James Joyce, Virgina Woolf en Gertrude Stein.

De roman Bend Sinister, de ‘naar links gerichte balk in een wapenschild, duidende op een bastaard’, die binnenkort in Nederlandse vertaling zal verschijnen^*), is een satire op de totalitaire staat. Het mengsel van waanzin, stompzinnigheid en rationalisme, dat wij politieke terreur noemen, is door geen enkel realistisch beschrijvend procédé weer te geven. Maar in de vorm van een fantastische satire wordt de beklemming voelbaar, de waanzin zichtbaar. Dit zichtbaar maken is m.i. bij Nabokov veel pregnanter dan in Chaplin's film The Dictator, waar de satire te vaak nog alleen maar potsierlijk was. Maar de werkelijke satire is altijd realistisch van ondergrond, hij is werkelijkheid - na het démasqué. De roman Bend Sinister is niet een realistisch verslag van een zekere dictatuurstaat - het is de dictatuurstaat, de essentie er van, het laboratoriumpraeparaat van de dictatuur.

Nabokov's cosmopolitische vrijheid heeft hem in dit boek goede diensten bewezen. Het is de geschiedenis van Professor Adam Krug, filosoof van wereldfaam, die in een niet nader genoemd land met een pas in het zadel geklommen autoritair bewind onder de leiding van de dictator Paduk, eerst door allerlei intriges bewerkt wordt om ‘staatsfilosoof’ en paradepaard tegenover het buitenland te worden, maar die dan, als het blijkt, dat hij niet collaboreren wil, stelselmatig wordt geïsoleerd van zijn vrienden en eindelijk ten ondergaat, (waanzinnig geworden,

*) Bij G.A. van Oorschot, Amsterdam.

[p. 350]

als hem in een ‘sanatorium’, waarin zijn achtjarig zoontje David gevangen is gezet, een film wordt getoond, waarin het kind wordt doodgemarteld). Het boek bestaat uit een aantal steeds heviger en dramatisch wordende beelden of episoden, die tot de climax voeren. Het eerste hoofdstuk toont Krug op weg naar huis uit het ziekenhuis, waar zojuist zijn vrouw Olga gestorven is. Dan ziet men hem op een vergadering van professoren, die men een loyaliteitsverklaring aan de dictator wil laten tekenen. Vervolgens treffen wij hem met zijn zoontje aan op het land bij zijn vrienden, de Maximof's, die dan worden gearresteerd. Daarop volgt het hier afgedrukte hoofdstuk, het gesprek over Hamlet met Krug's vriend Ember, eindigende in de arrestatie van de laatste. De beelden stijgen in spanning, totdat de schrijver ons plotseling midden in een zin uit de sfeer van zijn verhaal laat rollen midden in zijn nachtelijke werkkamer, waar de stapel dichtbeschreven velletjes van de roman Bend Sinister voor hem op zijn bureau ligt.

De Russische criticus Iwan Tchorzjefski heeft over de schrijver Wladimir Sirin (Nabokov) eens geziegd: ‘De kunst van Sirin staat op de grens tussen de creatie van levende gestalten en een literair schaakspel.’ (Nabokov is inderdaad een enthousiast schaakspeler). In Bend Sinister is iedere zet verantwoord. De witte koning Adam Krug speelt tegen de zwarte koning Paduk. De flankerende stukken van wit vallen een voor een van het bord en aan het slot wordt de witte koning door een horde zwarte pionnen overweldigd.

Maar niemand, die dit boek gelezen heeft, zal de indruk hebben gekregen, dat zwart de partij gewonnen heeft, of ooit zal kunnen winnen. Want zelfs schaakmat is wit nog de vertegenwoordiger van de vrijheid.

Bibliografische notitie

In het Russisch: Masjenka, roman, Berlijn 1926; Korolj, Dama, Valet (Heer-Boer-Vrouw), roman, Berlijn 1928; Zasjtsjita Loezjina (De verdediging van Loezjien), roman, Berlijn 1930; Podwieg (Het Heldenfeit), roman, Parijs 1932; Camera Obscura, roman, Parijs 1932; Wanhoop, roman, Berlijn 1936; Priglasjenije na kaznj (Uitnodiging tot een terechtstelling), roman, Parijs 1938; Woswrasjtsjenije Chorba (De terugkeer van Chorb), novellen, Berlijn 1928; De Spion, novellen, Parijs 1938.

In het Engels: The real life of Sebastian Knight, roman, New York 1941; Nikolai Gogol, a biography, New York 1944; Three Russian Poets, gedichten in vertaling, New York 1944; Bend Sinister, roman, New York 1947; Nine Stories, New York 1947.