Leiding. Jaargang 1

[p. 76]

Een aanteekening over het begrip ‘volkslied’

Volkslied is een verzamelnaam die zooveel omvat, en op zooveel wijzen verstaan wordt, dat niemand zijn beteekenis feilloos omschrijven kan. Oorspronkelijk was hij ook niet zoozeer de naam van een liedsoort, als wel een program. Men begon de volken te zien als natuurverschijnsels, als levende groeiende wezens, in wier onbewustheid krachten sluimerden die ze wilden uiten. Verbeelding en zang waren daartoe hun middelen. Zooals de natuur vogelliederen te voorschijn drijft, zoo het volk de zijne. Door dichters toch? Ja, maar die dichters moest men niet zien als persoonlijkheden, ze waren eenvoudig de stemmen van de volken. Wat ze uitten was de volksziel, wat ze dichtten was het volkslied. Zoo denkende noemde Herder de gezangen van Ossian en Homerus volksliederen. Die drukten het volk uit, waren van geslacht op geslacht door het volk gezongen en bewaard. Dante daarentegen was te zeer een eigen persoonlijkheid, de Divina Commedia te ver van de natuur, het bewuste werk van een eigenaardige geest.

Zoo las ook Goethe Homerus en beminde in de poëzie de natuur. Daarentegen kon hij zich, ook toen hij al oud was, met de Divina Commedia niet vereenigen.

Geen wonder dat Herder aandacht had voor de Reliques van Percy. Hier was een groot aantal van die oude liederen, die eeuw aan eeuw, terzijde van de gezaghebbende dichterscholen, onder het volk geleefd hadden en gezongen waren, en die men dus terecht volksliederen noemen, en als een onmiddelijke uiting van de volks-ziel, de nog natuurlijke, de nog niet onder de regel van een beschaving gebrachte, vereeren kon.

De ideële opzet van de literatuur-geschiedenis is in hoofdzaak Herders werk geweest. Wie haar beoefenen bewegen zich nog altijd binnen de denkbeelden die hij onder woorden bracht. Vandaar dat ook het begrip Volkslied, dat aan zijn voorstelling van poëzie een zoo praegnante uitdrukking geeft, nog altijd vastgehouden, en zoo al niet gebruikt, toch nog telkens besproken wordt.

Dr. C. Brouwer, in zijn onlangs verschenen proefschrift ‘Das Volkslied in Deutschland, Frankreich, Belgien und Holland’, toont aan dat de romantische voorstelling, als zouden de volks-

[p. 77]

liederen niet het werk van bepaalde persoonlijkheden zijn, maar zich als 't ware vanzelf aan deze en gene opgedrongen en door hen, in gedachteloos zingen, geuit hebben, het duidelijkst bij Wilhelm Grimm te vinden is. Hij kan nauwelijks gelooven dat Grimm het zoo meende; maar waarom niet? Men hoefde Herders Volk maar even te mythologizeeren, dan werd het de overal aanwezige demon van de poëzie die zich door iedere enkeling uiten kon. Iedere eenling kon op zijn beurt het orakel worden van de geest die in allen is, en door allen verstaan wordt. Deze mythologizeering van het volk tot ‘de dichtende volksziel’ is, mijns inziens, de eigenlijk romantische gebeurtenis geweest die op Herders verpersoonlijking van het Volk tot een natuurlijke eenheid onvermijdelijk volgen moest. We moeten ook erkennen dat de religieusnationale geestdrift van de romantische litteraten verbazend veel heeft uitgewerkt. Daaraan alleen ontleenden zij de ijver tot het zoeken en vinden, het ordenen en uitgeven van zooveel gedrukte, geschreven, mondeling bewaarde liederen, als van toen tot nu in eindelooze verzamelingen en tijdschriftbijdragen werden aan 't licht gebracht.

Ludwig Uhland, hoewel ook hij zijn uitgaaf Volkslieder noemt, heeft de mythologizeering losgelaten. Niet het volk dicht, maar bepaalde, persoonlijke dichters dichten. Zij drukken de geest van een gemeenschap uit, hun liederen worden door het zingende volk gewijzigd, maar zonder hen, zonder hun uitzonderlijk talent, zou er van een gedicht geen sprake zijn.

Uhlands voorstelling streed, als realistisch, met de romantische, maar niet met die van Herder. Ook Herder had aangenomen dat het Volk zich door zijn Dichters uitsprak. Maar in Uhland was die gedachte een blijk van verzet en bezonnenheid. Nadat, na hem, was aangetoond dat ook de wijzen waarop de liederen gezongen werden niet in de onbewuste drang van deze en gene, maar in het bewuste werk van bepaalde makers hun oorsprong hadden en door het Volk alleen gezongen en gewijzigd werden, kon, in het naturalistische tijdperk, de bezinning verder gaan. Men wilde weten of die mogelijke dichter, die volksliederen maakte, nu ook niet zelf een man uit het volk moest zijn. Dit was een vraag die Herder stellig niet zoo zou gedaan hebben. Voor hem was de dichter juist Volk, omdat hij Dichter was.

Er kwamen op die vraag twee antwoorden. Zeker, luidde

[p. 78]

de eene, het volkslied is niet alleen een lied dat het volk zingt, maar ook een dat onder het volk ontstaat en er zijn leven leidt. Het andere luidde: Stellig niet: het volk zingt ook, en zelfs doorgaans, wat buiten zijn kring gemaakt is: het loopt de beschaafden na, op groote afstand nog wel, maakt gebruik van hun voortbrengselen en eigent ze zich toe.

Men merkt wel dat in beide antwoorden het begrip Volk zijn hooge waarde verloren had. Volk wilde hier zeggen: groep, en zelfs: minder beschaafde groep. Zij die voor het volk eigen dichters opeischten, erkenden zoodoende dat het volk niet het heele volk was. Zij die de dichters buiten het volk stelden, beschouwden zoodoende het volk als een minderwaardig deel van het volk. Het begrip volkslied bleef bestaan, maar het raakte iets van zijn nimbus kwijt.

Het is niet onnatuurlijk dat, nu het zijn aanzien verloren had, het ook een deel van zijn gezag verloor. Er zijn volksliederen en volksliederen, werd nu opgemerkt. Eigenlijke volksliederen zijn de tot het volk afgezakte beschavingswaarden. Voor deze behouden we de naam. Maar dan zijn er ook liederen die men ‘primitieve poëzie’ kan noemen. Deze, de eigenlijke poëzie van het volk, onderscheiden we... En noemen ze Oer-poëzie, meende een ander. Misschien wel zonder te bedenken dat men met deze reine, uit het volk opkomende poëzie weer tot Herders uitgangspunt was teruggekeerd. Het accent was alleen anders: bij Herder was het op ‘volk’, hier werd het op ‘poëzie’ gelegd. Men behoefde maar even verder te gaan om in de Oer-poëzie de poëzie gemythologizeerd te zien.

In het proefschrift van Dr Brouwer kan men deze kringloop - zeggen we liever deze spiraal - nauwkeurig volgen. Overzichtelijk geordend vindt men er een groot aantal namen en uittreksels, begeleid door zijn eigen verklaringen en overwegingen. Hij richtte zijn aandacht voornamelijk op Duitschland, en daarna op Frankrijk, België en Holland. Ik ben in de stof veel te weinig thuis om uittemaken of een onderzoek naar het volkslied-begrip in andere landen het door hem gegeven verloop zou gewijzigd hebben. Zooveel is zeker dat de term overal eerst zijn waarde, daarna zijn omvattingsvermogen verloren heeft, en dat men nu overal twijfelt aan zijn bruikbaarheid voor de literatuur-historie. Dat een deensch geleerde als E. von der Recke de term Folkviser zoo beslist afwijst, is

[p. 79]

uit de aard van de deensche balladen-poëzie al op zichzelf begrijpelijk; maar zijn voorganger Grundtvig gebruikte die term toch wel, zoodat men de eigenlijke oorzaak klaarblijkelijk in een veranderd inzicht zoeken moet.

De kern van die verandering ligt hierin dat terwijl men vroeger de onbewuste, in het volk sluimerende krachten als bron van poëzie vereerde, men nu oog heeft gekregen voor de poëzie als dichterlijke kunst en voor haar kweekplaatsen.

Dezelfde overeenstemming van beelden, uitdrukkingen, versregels tusschen gedichten uit alle deelen van Europa, dezelfde waaruit de romantici de eenheid van de volksziel afleidden, wordt nu verklaard door erop te wijzen dat al die beelden, uitdrukkingen, regels een gemeenschappelijke oorsprong hebben in de fransche poëzie van de XIIde, ja met deze in de latijnsche poëzie van de Xe en XIe eeuw.

De eerste een hoofsche kunst, de tweede eene die beoefend werd in de kloosterscholen.

In de tweede helft van zijn proefschrift geeft C. Brouwer de resultaten van een vergelijkend onderzoek dat hij tusschen duizend fransche, duizend duitsche en duizend nederlandsche liederen heeft ingesteld. Hij zocht daarin naar overeenkomstige versregels en naar voorbeelden van getallen-, bloemen- en kleurensymboliek. Dat hij de eerste vond en dat hun oorsprong in Frankrijk te zoeken is, toont hij aan in het hoofdstuk Traditionelle Zeilen en in een zevental lijsten achter het boek. Ook voor de bloemen- en kleuren-symboliek wijst hij vaak een fransche oorsprong aan, voor de getallen-symboliek een algemeenere, met name de Bijbel. De hoofdstukken over dit onderwerp zijn bizonder rijk aan gegevens en verdienen de aandacht van ieder die de vormen en vervormingen van dichterlijke beelden en voorstellingen belangstellend wil waarnemen.

ALBERT VERWEY.