Leesgoed. Jaargang 14

[p. 233]

‘Dat weten we niet zeker’
Over Waarom zou je lezen? van Saskia Tellegen en Ineke Catsburg
Door Anne de Vries

Omvangrijk wetenschappelijk onderzoek op het gebied van de kinderliteratuur is ons land nog altijd schaars. Om die reden plaatsen we een uitgebreide bespreking van Waarom zou je lezen?, het boek dat is voortgekomen uit het promotie-onderzoek van Saskia Tellegen, wetenschappelijk medewerkster van het Baschwitz Instituut te Amsterdam. De recensent is neerlandicus en hoofd van de dienst boek en jeugd van het NBLC. Waarom zou je lezen? Tja.

In januari 1986 promoveerde Saskia Tellegen-van Delft aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Waarom zou je lezen? Een onderzoek naar leesredenen en leesbeletsels van leerlingen in het vierde, zesde en achtste leerjaar: een empirisch onderzoek van het leesgedrag van kinderen van ongeveer negen tot veertien jaar, waarvoor ruim 1.500 kinderen werden geënquêteerd. Na anderhalf jaar is nu een handelseditie verschenen, waarin ook een bijdrage is opgenomen van Tellegens medewerkster Ineke Catsburg (die de ideeën van kinderen over boeken vergelijkt met hun verwachtingen van andere media). De rest van het boek komt voor rekening van Tellegen, die voor deze uitgave de tekst van haar dissertatie enigszins heeft gepopulariseerd. De Franse, Duitse en Engelse citaten werden in het Nederlands vertaald en veel wetenschappelijke termen werden in gewone taal omschreven. Vaak komt dit de duidelijkheid wel ten goede, maar soms ontaardt de leesbaarheid in onnauwkeurigheid. Zo verving zij de ondertitel van de dissertatie, die het onderwerp exact aangeeft, door: ‘Het oordeel van scholieren: anders dan men wel eens dacht’. Vlot genoeg, daar niet van, maar ook tamelijk vaag.

Ook in andere opzichten vind ik de toon soms net iets te vlot. In de eerste drie hoofdstukken geeft Tellegen een overzicht van de opvattingen over lezen in een groot aantal handboeken. Die opvattingen zijn zeer gevarieerd en lang niet altijd vrij van vooroordelen: voor een deel gedateerd, maar de meeste komen we nog dagelijks tegen. Daarom stoor ik me aan de badinerende toon van Tellegens samenvatting. In een wetenschappelijke publikatie moet je naar mijn idee een zekere objectiviteit bewaren en niet bij voorbaat uitgaan van je eigen gelijk en de domheid van de ander. Daar komt bij dat Tellegen zelf bepaald niet vrij is van vooroordelen. Zij vermeldt een onderzoek van de Amerikaan Berelson, die in 1949 de leesgewoonten van delinquente kinderen vergeleek met die van een controlegroep. Hij vond nauwelijks verschillen: delinquente kinderen bleken iets meer te lezen, maar beide groepen hadden een voorkeur voor avonturenverhalen ‘van het type dat men in de goedkopere bladen aantreft’; daarnaast bleken delinquente jongeren relatief meer ‘goede boeken’ te lezen. Tellegen tekent hierbij aan: ‘Goede boeken lezen en crimineel zijn. Je weet maar nooit.’ Is het dan zo vreemd als delinquente jongeren goede boeken lezen? Een zakelijke analyse van zo'n gegeven zou mijns inziens in een proefschrift niet misstaan. (Daarbij zou zij er bijvoorbeeld op kunnen wijzen dat men zich in die tijd in Amerika ernstige zorgen maakte over de invloed van het geweld in strips. Berelson lijkt het gevaar daarvan te relativeren.)

Opvattingen over lezen

Dit neemt allemaal niet weg dat deze hoofdstukken zeer lezenswaardig zijn. Tellegen laat zien dat de handboeken over lees- en literatuuronderwijs lippendienst bewijzen aan de belangstelling van de leerlingen: men verklaart om het hardst dat de motivatie van het allergrootste belang is, en daarna wordt er nauwelijks meer aandacht aan besteed. Tellegen suggereert mijns inziens iets te gemakkelijk dat de deskundigen zich hierbij mede laten leiden door de angst ‘met eigen falen geconfronteerd te worden’, omdat zou kunnen blijken dat het leesonderwijs totaal niet motiverend is. Dat kan voor leraren gelden, maar niet voor schoolbegeleiders en onderzoekers. En moeten we echt aannemen dat alle leraren zo volslagen hypocriet zijn?

In het volgende hoofdstuk behandelt zij de ‘argwaan’ tegen leesplezier, die vaak doorklinkt in opvattingen over lezen. Zij onderscheidt verschillende vormen: de angst dat het lezende kind zich teveel afwendt van zijn leeftijdsgenoten; de angst dat het zich afwendt van zijn plichten (lezen mag als je er iets van leert, niet als het alleen maar ontspanning is); de angst dat het zich laat afleiden van de maatschappelijke realiteit (lezen als ‘fopspeen’). Dat leesplezier ook verdedigers kent, zelfs in het onderwijs, komt in dit hoofdstuk helaas niet naar voren.

Dat in de handboeken weinig aandacht wordt besteed aan de belangstelling van de leerlingen, heeft natuurlijk ook met deze argwaan tegen leesplezier te maken. Hoewel Tellegen dit in één zin afdoet, vermoed ik dat dit heel wat zwaarder weegt dan de angst dat het falen van het leesonderwijs aan het licht komt. Het is immers het eeuwige dilemma van de schoolmeester: hij probeert wel uit te gaan van de belangstelling van de kinderen, maar hij wil ze ook zoveel mogelijk leren. Hij weet dat het leesonderwijs niets uithaalt als hij er niet in slaagt belangstelling te wekken voor het lezen. Maar daarbij heeft hij meestal maar één manier van lezen en één soort boeken voor ogen: afstandelijk, analyserend lezen van ‘echte’ literatuur, die niet alleen verstrooiing mag bieden maar inzicht moet geven over de manier waarop de wereld in elkaar zit.

Dit dilemma stond centraal in de discussie over leesplezier die sinds 1970 in Nederland is gevoerd. Het is jammer dat Tellegen deze discussie niet eens vermeldt.

Lezen voor een beter humeur

Het wantrouwen tegen verstrooiend lezen blijkt ook uit de termen waarmee het vaak wordt aangeduid: escapistisch of evasorisch lezen, termen die duiden op een vlucht uit de werkelijkheid. Afhankelijk van het standpunt van de onderzoeker wordt dit opgevat als een gevaar voor de geestelijke volksgezondheid, luiheid of een belemmering van maatschappelijke hervormingen (lectuur als fopspeen of ‘opium van het volk’). Tellegen stelt daartegenover dat het juist een middel is om gezond te blijven, een overlevingsstrategie. De afleiding van het lezen ziet zij als een vorm van ‘hanteergedrag’: door de problemen even te ontvluchten, kun je daarna de werkelijkheid weer aan. Daarbij onderscheidt zij verschillende motieven: bijvoorbeeld het zoeken van rust (vergeten van angst en verdriet), het verlichten van eenzaamheid of verveling, maar ook het zoeken van spanning en opwinding omdat je in de werkelijkheid zo weinig meemaakt. Met haar onderzoek wil zij aantonen dat veel kinderen lezen gebruiken om hun stemming te veranderen, dat zij lezen ‘voor een beter humeur’. Daarnaast vroeg zij hen onder meer of zij ook lezen om er iets van te leren, hoeveel zij lezen en welke soorten boeken hun voorkeur hebben. De resultaten vergeleek zij met gegevens over milieu, schooltype en leesvaardigheid. Op grond daarvan trekt zij een aantal conclusies over de factoren die het lezen stimuleren of belemmeren.

Zij toont aan dat geslacht, leesvaardigheid en milieu een grote invloed hebben op de leesbereidheid: meisjes lezen meer dan jongens; leerlingen met een goede of gemiddelde leesvaardigheid lezen meer dan zwakke lezers; jongens op protestants-christelijke scholen lezen meer dan andere jongens. Dal was allemaal bekend uit eerder onderzoek, maar het is

[p. 234]

natuurlijk interessant dat het nog steeds geldt. Tellegen kan bovendien vaststellen dat gebrek aan leesplezier en gebrek aan uithoudingsvermogen de belangrijkste factoren zijn die het lezen belemmeren. Met andere woorden: kinderen die lezen leuk vinden, lezen meer dan anderen; kinderen die lezen vermoeiend vinden, lezen weinig. U wist het al, maar nu is het ook heus aangetoond! (Helaas is niet duidelijk wat oorzaak is en wat gevolg.)

Tellegen meent bovendien dat ze heeft aangetoond dat kinderen vooral lezen om hun emoties de baas te blijven en hun stemming te regelen. Eerlijk gezegd vind ik de bewijzen niet overtuigend: daarvoor zijn de vragen die ze kinderen voorlegde, te vaag en te eenzijdig. Wel wordt duidelijk dat kinderen vaak gaan lezen als ze in een vervelende stemming zijn en dat lezen daartegen helpt. Dat lijkt me opnieuw weinig verrassend. Maar het toont alleen aan dat een slecht humeur een belangrijke aanleiding is om te lezen. De reden om te lezen kan best iets anders zijn. 77% van de kinderen zegt dat ze tot rust komen door te lezen, 47% noemt lezen als een manier om boosheid of verdriet te vergeten. Maar 78% leest ook wel eens een boek om zijn blik te verruimen en 52% zegt uit boeken te leren hoe andere mensen zijn en hoe je met anderen kunt omgaan. Waarschijnlijk hebben kinderen nog veel meer redenen om te lezen, maar daar vraagt Tellegen niet naar. Toch blijkt de functie van lezen complexer te zijn dan het zoeken van afleiding als je in een slechte bui bent. Het laatste lijkt mij een secundaire reden om te lezen, een aanleiding. Tellegen kan daar wel anders over denken, maar een bewijs levert ze niet. Zoals gezegd veronderstelt Tellegen dat kinderen niet alleen lezen om tot rust te komen, maar ook om spanning en opwinding te beleven die de werkelijkheid niet biedt. Dat lijkt me heel plausibel. Helaas heeft ze haar vragen op dit punt niet erg handig geformuleerd. De overgrote meerderheid leest graag boeken waarin ‘veel gebeurt’, boeken die ‘spannend zijn’. Dat de meeste kinderen een voorkeur hebben voor verhalen met veel actie en weinig beschrijvingen of filosofische gedachtenspinsels, wisten we natuurlijk al. Verhalen waarin veel gebeurt, zijn nu eenmaal afwisselender dan beschrijvingen en vragen dus minder doorzettingsvermogen. Maar een spannend verhaal hoeft helemaal niet opwindend te zijn: ‘spannend’ is een synoniem van onderhoudend, een verhaal waarin weinig gebeurt is saai.

Ook over de voorkeur voor bepaalde genres heeft Tellegen niet veel te melden. Zij adviseert: ‘men moet de jongen die een lbo- of mavo-school bezoekt, evenals de jongen die slecht leest, zeker geen fantastische vertellingen onthouden. Naar dergelijke verhalen gaat hun voorkeur nog het meest uit. Wij laten overigens in het midden welke verhalen deze jongens op het oog hebben: dat weten we niet zeker.’ (blz. 117) Dat komt ervan als ‘boeken over dingen die niet echt kunnen gebeuren’ in dezelfde rubriek vallen als ‘boeken over kinderen die niet echt bestaan’ (dus alle verzonnen verhalen). Enige voorkennis over genres in de jeugdliteratuur is toch wel gewenst als je kinderen daarover wilt enquêteren.

In haar inleiding laat Tellegen zich nogal laatdunkend- uit over onderzoekers die op grond van de voorkeur voor bepaalde genres speculatieve uitspraken doen over de achterliggende reden. En inderdaad, als kinderen graag historische verhalen lezen, kun je ze beter vragen of ze belangstelling hebben voor geschiedenis of gewoon een spannend verhaal zoeken, daar heeft zij gelijk in. Maar gezien het resultaat van haar eigen onderzoek zou een iets bescheidener opstelling haar niet misstaan.

* Saskia Tellegen en Ineke Catsburg. Waarom zou je lezen? - Groningen: Wolters-Noordhoff, 1987. - ISBN 90-01-85680-2. ƒ 42,50.