Leesgoed. Jaargang 14

[p. 158]

Een boek moet groeien als een baby
Een interview met Stepan Zavrel
Door Bregje Boonstra

Stepan Zavrel is prentenboekenmaker en uitgever tegelijk, een tamelijk zeldzame combinatie. In het Nederlands vertaalde prentenboeken van hem zijn Peter en Hansje, De laatste boom en De kinderbrug, en de uitgeverij waar hij over de vormgeving beslist heet Bohem Press. Zavrel heeft uitgesproken opvattingen (‘(Sendak vind ik een historische vergissing’), en was aanwezig op de internationale kinderboekenbeurs in Bologna (zie voorgaand artikel). Bregje Boonstra greep de kans en interviewde hem, hetgeen niet zonder moeite lukte. Zij is recensent kinderliteratuur voor NRC-Handelsblad en freelance journalist.

De Zwitserse Bohem Press houdt zich uitsluitend met prentenboeken bezig. De uitgeverij is gevestigd in Zürich, maar de tweehoofdige Tsjechische directie, bestaande uit Otakar Bozejovski en Stepan Zavrel, woont sinds jaar en dag in Italië. De betrekkelijk kleine uitgeverij - in dertien jaar werd zo'n vijftig titels op de markt gebracht - voert een strak en eigenzinnig artistiek beleid. Veel prentenboeken uit het Bohem fonds ademen eenzelfde sfeer, die zonder twijfel mede bepaald wordt door Art Director Stepan Zavrel (1932), een gedreven prentenboekmaker.

Op de kinderboekenbeurs in Bologna vormt de stand van Bohem Press tussen alle fantasieloze zakelijkheid en glimmende opgepoetstheid een wonderlijk eilandje van huiselijkheid. Bezoekers nemen plaats op zeer uiteenlopende rotanmeubelen en op de grond ligt een verzameling versleten tapijten. Tussen de plantenbakken staat de directeur - voor iedereen Otakar - in hemdsmouwen en met veel misbaar een fraaie Bohemposter op te hangen. Op zijn enorme bretels staat in rode letters de naam van zijn uitgeverij. Mijn afspraak met Zavrel is om vier uur. Men kijkt wat meewarig. Tja, Stepan is gaan lunchen met een artieste, dus ik begrijp... Ik begrijp het en blader in de glanzende uitgaven. Na vijf kwartier kan ik geen prentenboek meer zien en besluit te vertrekken, maar daar is Zavrel: klein, stralend, zeer aanwezig en verontschuldigend van oor tot oor. In de komende dagen zal het nog twee keer ongeveer zo gaan. Op de afgesproken tijd is hij dan omzwermd door een kluwen aandachtvragers. Hij zet glaasjes Italiaanse wijn bij elke wachtende neer en geniet zichtbaar van de door hemzelf gecreëerde chaos. Tijdens onze gesprekken hoor ik hem moeiteloos switchen van Engels, Duits en Italiaans naar Tsjechisch.

Zavrel is kinderlijk opgewonden over het feit dat zijn uitgeverij geportretteerd wordt. Steeds weer roept hij dat hij niet begrijpt waarom ze zelf nooit iets vastgelegd hebben en hij spoort collega's van Nord-Süd en Neugebauer aan om ook ‘hun geschiedenis te laten schrijven’.

‘Mijn eigen boeken verschenen in de zestiger jaren in Japan bij Gakken. In Japan wisten ze toentertijd alleen van de Anglo-Amerikanen en Gakken wilde echte Europeanen introduceren. Ik had toen al oog voor wat mensen zouden kunnen, wat ze in zich hadden en zo heb ik Gantschev en Testa voor ze gevonden. Ik ging regelmatig naar Japan. Gakken ontwikkelde een hele Europese afdeling, met Martha Koci, Luis de Horna, Bernadette en Rita van Bilsen, en kwam ook naar Bologna, de eerste keer omstreeks 1970. Gakken is een schooluitgever dus de oplagen van die prentenboeken waren fabelachtig; 450.000 exemplaren waren heel gewoon. De Europese kunstenaars bleken een groot succes. Hun werk was in Japan geheel onbekend en werd onmiddellijk gekopiëerd.’ Alle mensen die voor Gakken werkten waren bevriend. ‘Zelf had ik toen een baan bij Nord-Süd Verlag, waar ik van Dimitri Sidjanski (de directeur) door en door leerde wat het begrip coproduktie inhield. In 1970 ontmoette ik Otakar bij het jaarlijks “varkensfeest”, waar alle Tsjechen altijd bijeenkwamen om het varken te doden. Otakar had zeven messen en een gebroken been (van het skieën). Zoals zovelen was hij in '68 gevlucht. Hij kwam uit een oude, kunstzinnige familie. Hij kon zingen, piano en contrabas spelen en verdiende zijn geld als kok. In het maken van kinderboeken had hij geen enkele ervaring, maar wel goede smaak en doorzettingsvermogen. Bovendien weet hij uiteindelijk altijd z'n geld te krijgen, een noodzakelijk talent voor een uitgever, dat mij ontbreekt. Geld hadden we op dat moment geen van tweeën, maar we besloten voor onszelf te beginnen. De eerste acht jaar van Bohem Press werkte Otakar in een papierfabriek, waar hij met het sjouwen van enorme rollen papier een basisinkomen verdiende. Ik had dus al contacten met verschillende kunstenaars. Nord-Süd vond het niet leuk dat ik wegging, maar echt boos kan je toch niet worden wanneer je dochter trouwt.

In het begin maakten we twee boeken per jaar. De eerste (in 1974) waren Andersens Nachtegaal door Fulvio Testa en Jacob and Lisa van Martha Koci. We hadden ook direct een stand in Bologna, met die twee boeken op dat oude tafeltje daar. Sindsdien zijn de meubels nog steeds dezelfde. Over elke uitgave beslissen Otakar en ik samen. Als één van ons tegen is gaat het niet door. Bij ieder nieuw boek vragen we ons ook nu nog af of dat goed genoeg zou zijn om een uitgeverij mee te beginnen.

We hebben veel steun gehad aan onze drukkerij Grafica A.Z. in Verona. Ze hebben jaren gratis voor ons gedrukt en namen genoegen met betaling op het moment dat er geld was. Na tien jaar konden we zowaar wel eens vooruit betalen. We kiezen altijd voor sterk, dik papier en A.Z. werkt uitzonderlijk goed en precies, drukt nooit meer dan twee kleurgangen tegelijk en is niet gauw tevreden. Het heeft ze uiteindelijk belangrijke nieuwe klanten gebracht, bijvoorbeeld Neugebauer en Andersen Press.

Artistiek horen we thuis in Italië, zakelijk in Zwitserland. In het menselijk lichaam worden verschillende functies ook op verschillende plekken vervuld. Bohem is echt een Europese uitgeverij, die uit het westen de lichtere esthetische invloeden en uit het oosten de meer serieuze kunstopvatting in zich verenigt. Italië staat voor mooie dingen, maar Zwitserland voor solide banken en zekerheid. “Made in Switserland” betekent over de hele wereld iets.

Elk nieuw boek testen we uit met kinderen, op een moment dat het nog niet af is. Soms laten we verschillende versies achter elkaar zien. Kinderen moeten de prenten zonder tekst globaal kunnen volgen, anders is er iets mis. Je moet ze goed observeren. Als ze snel door een boek heen gaan zijn ze blijkbaar niet

[p. 159]

geïnteresseerd en moet de kunstenaar opnieuw aan het werk. Een statisch artiest is geen artiest.

Bohem Press in Zürich bestaat sinds 1974. De laatste jaren verschijnen er 7 à 8 nieuwe titels per jaar. De minimale oplage voor een coproduktie bedraagt 20.000 exemplaren. De belangrijkste deelnemende landen zijn Zwitserland, Duitsland, Frankrijk, Finland, Engeland, Spanje en sinds 1985 Italië, via de kleine uitgeverij Arka. Dat laatste is bijzonder, aangezien in Italië een grote achterstand bestaat in de belangstelling voor het kwaliteitsboek. Naast Stepan Zavrel zijn bekende kunstenaars uit het fonds bijvoorbeeld Ivan Gantschev, Jozef Wilkon, Jindra Capek, Marie José Sacré en Josef Palacek. Bohem Press geeft jaarlijks een kalender uit, een serie kleine prentenboeken onder de titel Bambino en het naslagwerk Moderne Kinderbuch Illustratoren Europa's. In Nederland zijn weinig titels uit het Bohem fonds vertaald. Vroeger gebeurde dat op bescheiden schaal door Junk en Kosmos. Tegenwoordig door De Vries Brouwers. Enkele titels: Stepan Zavrel. De kinderbrug van Stepan Zavrel, De verlegen draak van Marie José Sacré, Ewidriaan van Sita Jucker, Het paard van de Nijl van Jozef Wilkon en Het mooiste geschenk van Rita van Bilsen.

Ik ga ook regelmatig naar scholen en bibliotheken om te vertellen hoe een boek gemaakt wordt. Kinderen moeten opgevoed worden met mooie boeken, dan geef je ze tegelijkertijd verhalen en beeldende kunst. Ik maak in een aantal sessies een boek met hen. Bij hun eigen verhaal schilderen ze en ik vind het heerlijk om ze te leren dat er niet alleen maar rood, groen en blauw bestaan. Ik laat zien hoe je de hemel maakt met vijf over zeven blauwen. Het valt me altijd op dat kinderen in de bergen daarvoor veel opener staan dan die uit de stad. We hebben ook een tentoonstelling over de geboorte van een boek, met schetsen, tekeningen in al hun stadia en drukproeven van de verschillende kleurgangen.’

Wat vooral opvalt in de werkwijze van de uitgeverij is de intensieve begeleiding die de Bohem Press-kunstenaars krijgen van Zavrel. Deze heeft een grote, stokoude boerderij in de buurt van Venetië, waar hij in voorjaar en zomer lesgeeft. Er kunnen maximaal twintig mensen terecht, die hij vaak in Bologna uitnodigt. Elke dag is er één persoon verantwoordelijk voor de verzorging van de inwendige mens. De lessen zijn gratis.

‘Als mensen betalen verwachten ze in ruil altijd resultaten. Zonder geld is de wederzijdse vrijheid veel groter. Dat lijkt misschien edelmoedig, maar ik krijg zoveel in retour. Inspiratie voor mijn eigen boek bijvoorbeeld en veel vrienden. Mensen komen altijd weer terug. In de allereerste plaats kijk ik iemand in de ogen om te zien of hij een hart heeft. Wie een hart heeft en geen techniek moet te veel lijden. Wie techniek bezit maar geen ziel kan het beter vergeten. We werken dus vooral aan de techniek. Ik laat zien dat niets onmogelijk is, door bijvoorbeeld werk van Gantschev te laten kopiëren. Dat lukt ze in anderhalf uur. Mensen moeten de sleutel vinden om de deur te openen en het niet met hun vingers proberen. Leerlingen beginnen bij mij, maar daarna komen ze weer terug bij zichzelf. Artistieke vrijheid is het allerbelangrijkste, stijl is altijd ondergeschikt. Martha Koci deed een boek onder mijn leiding drie maal over. Dat het er kwam was het resultaat van haar eerlijkheid en moed.

Alle kunstenaars die bij mij komen zijn al goed, maar ze moeten nog beter worden. Zeg van 95 naar 97 procent. Ze moeten allemaal veranderen, als ze zelf tenminste willen, want één foute bladzijde kan een heel boek verpesten. Het gaat tegenwoordig veel te gemakkelijk. Vanwege het geld wordt er vaak veel te vroeg gepubliceerd: hups een boek en daarna hups een poster. Een boek heeft rust nodig. Het moet groeien, net als kleine planten en baby's. Velen worden kapot gemaakt door het reclamewerk. Ze rennen maar rond, alles moet vlug. David Mac-Kee is daar een voorbeeld van. Hij is goed, maar gunt zichzelf niet voldoende tijd. Jullie Max Velthuijs heeft het evenwicht gevonden. Hij is tijdloos en nooit verkeerd begrepen.

Kijk, voor kinderen bestaat er geen mode. Voor hen moet een boek begrijpelijk zijn en een ziel hebben. Een kind hoort rust en veiligheid te krijgen. Tegenwoordig geven wij ze steeds te veel in één keer en leggen we jongeren de zak met beton veel te vroeg op hun rug. We moeten ze toch leren wat goed en wat slecht is. Zo kunnen ze nooit een gevoel van veiligheid ontwikkelen.

Een kinderboek maken is niet ieders werk, al ben je nog zo'n groot kunstenaar. Iemand moet niet alleen maar op zichzelf gericht zijn, wat bij veel artiesten het geval is. Hij moet bescheiden zijn en een kind willen begrijpen En hij moet zijn verhaal in tekeningen kunnen vertellen, met oog voor détail. Een kind “leest” van détail naar détail. Sendak bijvoorbeeld vind ik een historische vergissing. Ik kan er niet naar kijken, naar al die kitscherige aquarellen. Max en de Maximonsters was een prachtig idee, maar daarna was het op.

Wat mij vaak bezig houdt is dat we met nog geen kwart van de huidige boekproduktie toe zouden kunnen. Boeken blijven niet, maar zijn gedwongen plaats te maken voor iets nieuws. Oma moet voor een nieuw kleinkind toch een oud boek kunnen voorlezen. Mensen moeten het boek kunnen kopen waar zij zelf als kind zo dol op waren. Dan pas kan zich een traditie vormen, zullen boeken wortel schieten. Het liefste zou ik zo'n vijftien titels steeds maar herdrukken. Boeken die de mensen in hun hart dragen. Boeken die buiten de tijd staan.’