Leesgoed. Jaargang 14

Bologna
Verslag van de internationale kinderboekenbeurs
Door Herman Verschuren

De internationale kinderboekenbeurs in Bologna wordt ieder jaar gehouden en is de plaats waar uitgevers op zoek gaan naar mogelijke aanvullingen voor hun fonds. Het is de plaats waar te zien is wat de kinderboekenmarkt voorstelt en of er vermeldenswaardige nieuwe ontwikkelingen zijn. Verslag van een belangstellend bezoeker, redacteur van Leesgoed en medewerker van het NBLC.

Vooral uitgevers van kinderboeken weten wat met Bologna bedoeld wordt. Niet een industriestad met een half miljoen inwoners, gelegen aan de voet van de Apenijnen, met mooie gebouwen in het centrum. Maar wel de internationale kinderboekenbeurs die jaarlijks in die stad plaats vindt. Dit jaar van 2 tot en met 5 april. 1160 standhouders uit 57 landen bezetten een zestal grote hallen. Daarnaast was er, zoals ieder jaar, een tentoonstelling van illustraties met bijbehorende catalogus, en ook een buitengewone tentoonstelling van illustraties zonder catalogus, een tentoonstelling van stripillustraties, voor de tweede keer een stand van literaire agenten, en voorts was de Italiaanse staatstelevisie er met een grote, maar slecht bezochte stand.

Niet iedereen mag deze beurs bezoeken, behalve op de laatste dag. De andere dagen kan men zich toegang verschaffen door aan de lokettist een geloofwaardig visitekaartje van een firma of instelling te tonen.

Handel

Op de beurs worden in principe geen boeken verkocht, maar rechten. En vaak worden die rechten ook nog niet verkocht, maar worden er slechts opties genomen. Een optie is het recht om de rechten te kopen. Tenslotte wil een beetje uitgever eerst wel eens lezen alvorens tot uitgave te beslissen. Dus diverse uitgevers sturen na Bologna naar diverse andere uitgevers pakjes met boeken, als dit verkeer niet langs een literaire agent loopt. Er wordt gelezen en beslist. Vaak biedt de Frankfurter Buchmesse, een half jaar later, dan een geschikte gelegenheid om contracten te tekenen.

Bologna is dus vaak meer voorbereiding op handel dan handel. Het is een snuffelbeurs. Het snuffelt in Bologna ook beter dan in Frankfurt. Bologna is niet zo druk, onder meer doordat geen publiek wordt toegelaten, en doordat er alleen maar uitgevers staan van kinderboeken of wat daarvoor door moet gaan.

Het is niet zo dat de uitgever welgemoed bij de eerste stand begint en bij de laatste eindigt. Dat zou, en dat geldt ook voor verslaggevers, een onmogelijke opgave zijn: 250 stands per dag, 30 per uur, dat gaat niet. Uitgevers, en ook, hoewel in mindere mate, verslaggevers, kiezen. Zo zijn de stands van toegankelijke talen meer in trek dan die van ontoegankelijke, en welvoorziene stands van rijke landen en uitgevers zijn meer in trek dan die van arme landen. Verder hebben de meeste uitgevers hun vaste contacten. De uitgeverij waarvan je een vorige keer titels hebt gekocht die goed bleken te lopen, die bezoek je opnieuw. De uitgeverij waarvan je vindt dat die jouw auteur maar lelijk heeft laten zakken, die mijd je. Een gerenommeerde Nederlandse uitgever verklaarde tegen een langskomende Duitse uitgever zelfs doodleuk dat hij al die-en-die contacten had in de Bondsrepubliek, en dat-ie dat voldoende vond. Met anderen deed hij geen zaken.

Want daar is nog een verschil: uitgevers die veel aanbod hebben en zich verzekerd weten van belangstelling blijven naar verhouding meer in hun stand zitten dan uitgevers die juist naarstig op zoek zijn.

Algemene waarneming van uitgevers: de Engelsen komen gemiddeld hun stands haast niet uit. Die wachten tot men naar ze toekomt, en dat gebeurt ook. En ja, ook ik liep de eerste dag vrijwel direct naar de Engelse straat.

Straat, want genoemd onderscheid in verkeersstromen op de beurs is juist zo waarneembaar doordat de organisatie de diverse landen of groepen van landen of taalgebieden bij elkaar in een hal stopt.

[p. 156]

Zo vind je alle Amerikaanse uitgevers bij elkaar, alle Franse, alle Spaanse, alle Nederlandse, alle Vlaamse (maar de Waalse zaten in de Franse straat!), enzovoort. Zo kun je zien dat het in de Engelse straat veel drukker is dan in de Nederlandse. En dat het in de Nederlandse straat veel drukker is dan in de steegjes waar vertegenwoordigers van arme landen hun waar hebben uitgestald. Deze steegjes bevinden zich ook buiten de gebaande paden. Kameroen of Syrië loop je makkelijker mis dan de Bondsrepubliek of Skandinavië. Alleen de bovenmatig aanwezige Italiaanse uitgevers vind je in wel drie hallen terug. En er zijn natuurlijk altijd uitzonderingen zoals de Nederlandse uitgeverij Lemniscaat, die al sinds jaar en dag een stand deelt met het Zwitserse Artemis Verlag, in het Zwitserse straatje.

Sommige landen hebben ook een nationale stand, met een tentoonstelling van toonaangevend werk. Soms wordt daar ook officieel gehandeld, zoals in de Franse stand, soms niet, zoals in de Bondsrepublikeinse, al nemen er natuurlijk wel eens onderhandelende uitgevers plaats. Soms is zo'n stand het enige onderkomen van uitgevers uit zo'n land, omdat die de investering van een eigen stand onverantwoord vinden: de Vlaamse stand bijvoorbeeld. De Nederlandse straat werd juist gekenmerkt door het ontbreken van een nationale stand. Er was wel een nationaal figuur, als ik hem even zo mag noemen: Henk Kraima van de CPNB was nu eens bij deze, dan bij gene Nederlandse uitgever te vinden, en vertrouwde me toe het eerst maar een vreemd gevoel te vinden nu niet voor een uitgeverij op de beurs te zijn (hij werkte voordien bij Meulenhoff).

De Vlaamse stand mocht zich koesteren in het bezoek van twee vertegenwoordigers van het Ministerie van Cultuur, al bleef een daarvan slechts drie uurtjes. Zij sloegen de zaak minzaam gade. Gemeld mag worden dat veel werk voor de Vlaamse stand, onder meer het vervaardigen van een gezamenlijke catalogus, verricht werd door het Nationaal Centrum voor Jeugdliteratuur in Antwerpen, achter welke naam eigenlijk maar één persoon schuilt: Majo de Saedeleer.

Nog mooie boeken gezien?

Ja, heel veel. Laat u niet in de luren leggen door sombere geesten die alles al gezien hebben en dus niks nieuws meer onder de zon zien. Er lagen prachtige boeken, vooral prachtige prentenboeken. Maar was er nu iets echt nieuws, een voorbode van een andere toekomst? Nou nee, dat niet. Natuurlijk, er zijn curiositeiten. Een boekje met lichtgevende afbeeldingen op het omslag. Een boekje op wieltjes. Een boek met lege bladzijden. Een natuurgids met uitklapbladzijden (Sadie Field's Pop-up field guide, verder niet geweldig goed). En wat te denken van My First Micro-Wave Cookbook, uit Australië (Ellsyd Press)? Het ziet er niet slecht uit.

De hoofdmoot van aangeboden boeken bestaat uit prentenboeken en platenboeken. De prentenboeken zijn meestal fictie, de platenboeken non-fictie, verder subtiel onderscheid leg ik niet uit. Op de tweede plaats komen flodderwerkjes die de naam prenten- of platenboek niet eens verdienen, van het soort dat en masse gedrukt wordt en niet meer dan een grijpstuiver kost. Het dient gezegd dat de Italianen hier ruimschoots in voorzien, op de voet gevolgd door Japan. Op de derde plaats komen leesboeken voor stevige lezers van elf tot zestien jaar, de serieuze verhalen. Het lastigst te vinden zijn leuke verhalen voor kinderen die het lezen net onder de knie hebben. Je verzeilt dan in de prentenboeken, waarin vaak de prenten de woorden overheersen. Prachtige prenten vaak, maar de woorden, hm. Dit is al tijden zo, en wat dit betreft dus inderdaad niets nieuws onder de zon. Of het moet de neiging zijn van sommige Engelse uitgevers boekjes te maken met tekst voor kinderen en daaronder voor hun ouders, parent reading noemen ze dat.

Iets dat op een ander vlak nieuw kan worden genoemd, maar dan over een lange en al lopende termijn, is de gestage groei van het Spaanse en Catalaanse aanbod. Hun straat was groot en bood even veel als de Franse straat, en de belangstelling van Spaanse uitgevers voor de aankoop van rechten was groot. Hoeveel Italiaanse uitgeverijen er ook waren, de Iberiërs boden betere waar en toonden meer belangstelling. Zo kon bijvoorbeeld Querido een lijst van verkochte rechten tonen waarop naast de te verwachten Angelsaksische, Skandinavische en Duitse landen ook veelvuldig Spanje prijkte. En Infodok meldde verheugd Nee, Pedro, nee te hebben gesleten aan een Catalaanse en een Spaanse uitgeverij. Spanje had ook een mooie catalogus van recente (rights available) kinderboeken liggen.

Wat me opnieuw, na meer dan vijf jaar, opviel was de aanwezigheid van strips bij de Latijnse landen tegenover de afwezigheid ervan bij de Angelsaksen, Skandinaviërs en duitstaligen. In het noorden zijn strips foei, in het zuiden niet, en de grens ligt bij Casterman en Dupuis, ofwel stripland België. Het is makkelijk kijken, want eentonigheid is troef in strips en er is weinig dat ik echt mooi vind. Wat overigens niet geldt voor de striptentoonstelling, zie onder. Anderzijds is het aandeel serieuze leesboeken in het noorden groter. Maar verrassend blijft in het zuiden toch het presenteren van auteurs voor jongeren, waarvan ik altijd dacht dat ze voor volwassenen waren, zoals La Légende de Saint Julien L'Hospitalier van Gustave Flaubert met illustraties van Philippe Dumas bij de Franse uitgeverij L'Ecole des Loisirs. En even verrassend is de invloed die stripstijlen in het zuiden hebben op de stijlen van illustratoren. Een treffend staaltje daarvan lag bij de Italiaanse uitgeverij Tusitala, Dr. Pencil, een bundel illustraties van Italiaanse illustratoren bij klassieke verhalen. Deze stand vond ik trouwens verreweg de origineelst aangeklede van de hele beurs. De wanden waren opgevrolijkt met kindertekeningachtige illustraties. Behalve Dr. Pencil lag er nog een prachtige catalogus van een tijdens de beurs te openen tentoonstelling van de illustrator Yambo (Enrico Novelli, twintiger jaren, nooit van gehoord, maar wat een prachtige platen, een beetje à la Winsor McCay), enkele zeer onkinderboekachtige kinderboeken en affiches en dat was het zo'n beetje. (Tusitala was de Samoaanse naam voor Robert Louis Stevenson: Verhalenverteller.)

En nu ga ik niet uitweiden over de Engelse voorkeur voor spookverhalen, ook voor kinderen, over de volksverhalen uit Kameroen, de uitgaven uit Cuba, Brazilië en andere verre landen, en over de nieuwste boeken van bekende auteurs uit de ons omringende taalgebieden. Er valt, ik heb het al gezegd, heel veel te zien op zo'n beurs. Ik meld nog wel een nieuw vakboek: Sing a Song for Sixpence, the English Picture Book Tradition and Randolph Caldecott van Brian Alderson, uitgever Oxford University Press in samenwerking met de British Library (£ 25, als paperback £ 9,95, overvloedig geïllustreerd). En verder kun je wel bezig blijven. Nieuwe prentenboeken van Charles Keeping (waarvan een met tekst van Leon Garfield), nieuwe illustraties bij de Franse klassieker van Queneau, Zazie dans le métro, van Roger Blanchon (bij Gallimard), de curieuze uitgaven van uitgeverij Le sourire qui mord, de nieuwe mooie prentenboeken van Philippe Dumas, de afzonderlijke uitgave van Lewis' Jabberwocky met grote prenten van Graeme Bare (MacMillan Australia), de prenten van Ziraldo bij História de Dois Amores van de Braziliaan Carlos Drummond de Andrade, de kinderboeken van de ‘moeilijke’ auteur Italo Calvino, de Afrikaanse verhalen bij de Franse uitgeverij Présence Africaine, de opmerkelijke monsters van Grégoire Solotarieff (L'Ecole des Loisirs), het pop-up boek over Lobel's Frog and Toad, enzovoort enzoverder.

Natuurlijk keek de verslaggever waar mogelijk nieuwsgierig of rechten van hem opvallende boeken aan Nederland of België verkocht waren. Maar aangezien dat zelden in de boeken vermeld wordt en mijn keus ook maar mijn keus is valt daar weinig over te zeggen. Twee anecdotes: Janni Howker's Isaac Campion is níet verkocht aan Nederland, want de betref-

[p. 157]

fende uitgever vond het ‘te Engels’, hoorde ik uit de tweede hand, en voor het aardige prentenboekje Henry goes out, over kater Henry die 's nachts op pad gaat, toonde een Nederlandse uitgever belangstelling, ‘maar hij vond het te donker’. ‘Well, it's a night story, isn't it’, sprak de Engelse uitgeefster opgewekt ter verdediging.

Documentatie

Mocht de lezer nu de indruk hebben dat de Italianen op kinderboekgebied een beetje achter lopen (zoals ik trouwens ook hoorde beweren door beursbezoekers), ik zal het niet ontkennen maar wel iets vermelden dat de toets der kritiek beter kan doorstaan. Niet de degelijke uitgeverijen Einaudi en Emme Edizione, al had dat ook gekund, maar de database van de Biblioteca di Documentazione Pedagogica in Firenze (Florence), ook aanwezig op de beurs. Dat is een database in aanbouw, verdeeld in drie secties, waaronder de sectie kinderliteratuur (letteratura giovanile), waarin ook opgenomen worden de artikelen en recensies van laten we zeggen het Italiaanse Leesgoed, Schedario. Beloofd wordt verder het on-line kunnen raadplegen van gegevens over 22.000 titels recente Italiaanse kinderboeken en enkele duizenden oudere kinderboeken, waaronder een vijfhonderd daterend uit de fascistische tijd. De bedoeling is dat niet alleen de eigen collectie wordt opgenomen, maar ook die van andere instellingen. Men werkt met het zoekprogramma Stairs, in Nederland niet onbekend, en wat een opgewekte voor mij nog net verstaanbaar Italiaans pratende dame op het scherm wist te toveren (uit de sectie ‘geschiedenis van de pedagogie’) toonde uitgebreide zoekmogelijkheden, en veel gegevens per document. Ook enkele niet-Italiaanse bestanden zijn in dit netwerk opgenomen, en het is in de toekomst mogelijk dit vanuit Nederland of België te raadplegen. Men kan al dan niet betreuren dat de documentatie betreffende kinderliteratuur zo duidelijk in een pedagogisch kader is opgenomen, maar zeker is dat de Biblioteca di Documentazione Pedagogica hiermee voorloopt op andere kinderboekinstellingen in Europa.

Sponsoring

Voor Nederland nog wat onwennig, voor Vlaanderen al heel gewoon: voor activiteiten op kinderboekgebied een sponsor zoeken van buiten de uitgeverswereld, dus waar men echt rijk is. De Vlaamse sponsor, de An-Hyp spaarbank, heeft er een forse som geld in gestoken (ik begreep dat we in tienduizenden guldens mogen denken), maar is dan ook duidelijk zichtbaar sponsor, tot op het omslag van de jeugdboekenweekuitgave. Hoe men in Vlaanderen ook geslikt heeft, het is nu duidelijk dat zowel de bank als de kinderboekwereld er wel bij varen. De afgelopen jeugdboekenweek was de actiefste sinds jaren. En de naam van de bank is zeker bekender geworden. Wellicht is Vlaanderen in dit opzicht het voorland van Nederland, met als eerste begin (ook al sinds jaren, overigens) de sponsoring van de (Nederlands) Limburgse kinderjury, en als volgende stap waarschijnlijk de sponsoring van de Prijs van de Kinderboekcritici, die overigens Vlaams-Nederlands moet worden.

In Bologna werd duidelijk dat men ook in Groot-Brittannië naar sponsors gaat zoeken, er is zelfs een speciale stichting voor in het leven geroepen, een dochter van de National Book League. Nu heeft men daar al enige ervaring, met een Smarties Prize, een Whitbread award, een Guardian Award. En, buiten kinderboekenland, natuurlijk de Booker Prize, die sinds kort in Nederland de AKO-prijs (klinkt niet half zo goed) als tegenhanger heeft. Nog een paar kabinetten Ruding, en het gebedel bij bedrijven is gemene zaak.

Tentoonstellingen

Bilal, Floc'h, Fred, Moebius, Liberatore: zegt dat de lezer iets? Over namen van striptekenaars valt een apart verhaal te maken. Werk van hen hing samen met dat van Darrow, Druillet, Cabanes, Brocal Remohi, Mézières en anderen op de tentoonstelling (zonder catalogus) van stripwerk, samengesteld door Claude Moliterni. Men stelle zich daar geen kleine plaatjes bij voor; het waren forse platen die de wanden sierden. Veel knap getekend gooi- en smijtwerk, veel wapens en sex, veel ruimtevaart en sex (Mézières maakt ruimtepakken met bustehouder), kortom veel fantasie met versleten gangbare menselijke omgangsvormen: wat dat betreft zijn stripmakers slechts beperkt origineel. Zij kunnen zich de wildste voorwerpen en landschappen voorstellen, en de zonderlingste ‘humanoïden’, maar hun mensen blijven gangbare types of al even voorspelbare karikaturen, nog conventioneler dan echte mensen.

Deur uit, deur in: tegenover de striphal lag de hal waarin de befaamde jaarlijkse tentoonstelling van illustraties werd gehouden. Vier tentoonstellingen: de algemene, een van illustraties uit de Sovjet-Unie, een van Ralph Steadman, en een van overig bekroond werk.

Helaas was er ook van de Sovjet-tentoonstelling geen catalogus. Het is moeilijk om weer te geven waarin dit werk zich onderscheidt van wat er verder te zien was. Het is vaak lievig, sprookjesachtig, maar dat komt elders ook voor. Er wordt veel met waterverf gedaan en men lijkt dol op pasteltinten, maar ook dat is niet ongebruikelijk. Veel natuur, en ook dat is elders te vinden. En ondanks de herkenbare eenheid (‘typisch Oosteuropees’) is er verschil in stijlen, natuurlijk. Realisme ontbreekt, maar dat gold voor de andere tentoonstelling ook. Verder denk ik niet dat veel uitgevers zich nu verrast tot Sovjet-illustratoren zullen wenden.

Ieder zijn smaak natuurlijk, maar wat mij betreft overtrof Steadman alle Sovjetters. Zijn werk behoeft in onze streken gelukkig geen nadere introductie. De tentoonstelling van overig bekroond werk (zie de rubriek Nieuws en ander nieuws) was niet opzienbarend, en wat jammer toch dat je in boeken achter glas niet kan bladeren. Het Great Games Book is als staalkaart van veertien illustratoren natuurlijk aardig, en tevens leerde ik dat men in Engeland bij Mens-erger-je-niet alle vier zijn pionnetjes op één veld mag zetten. Hoe smaken kunnen verschillen bleek me toen ik halverwege een wat mij betreft bewonderende rondgang langs de grote tentoonstelling een Nederlandse illustratrice ontmoette die nog maar één mooi werkstuk had gezien. Tja. Gelukkig is er van deze tentoonstelling een prachtige catalogus gemaakt. En alleen als je de tentoonstelling gezien hebt weet je dat de kleuren in de catalogus soms behoorlijk afwijken en dat één afbeelding in spiegelbeeld is afgedrukt.

Voor de achterban: er hing werk van één Nederlander, Rolf de Bruin, en één (Waalse) Belg, Marie José Sacré. Van De Bruin hing er Klein Ventje. Klein ventje ziet een regenboog; en regenbogen keerden terug in het werk van drie andere illustratoren. Verder bijna alles fantasie, voorzover niet non-fictie. En voor het overige alleen maar verschillen. Alle mogelijke technieken, hoewel waterverf en gekleurde inkt overheersen, zeer verschillende stijlen. Ik kon niet anders dan vaststellen dat deze tentoonstelling toonde dat de kunst van het illustreren en prentenboeken maken zich op een hoog niveau bevindt.

Deze tentoonstelling werd samengesteld door uitgevers: David Grant (Hodder & Stoughton), Arthur Hubschmid (L'Ecole des Loisirs), Michael Neugebauer (Neugebauer Verlag, Oostenrijk), Andreu Teixidor de Ventos (Ediciones Destino, Spanje) en Tornio Yoshioka (Kodansha, Tokyo). In de inleiding van de catalogus (Annual '87) delen zij onder andere mee dat zij betreurden dat niet meer gevestigde kunstenaars werk hadden ingestuurd, en vaststelden dat ‘commercieel’ werk, ‘bijvoorbeeld strips’, ontbrak. Verder vonden ze dat weinig werk echt nieuw en gedurfd was: ‘that so much of the work was restrained and unchallenging and did not better reflect the real world in which children live’.