Leesgoed. Jaargang 14

Goed gelezen
Uit de A-kast
Door Truusje Vrooland-Löb
Boeken voor (aanstaande) lezers van 0-8 jaar

Omdat de geijkte geschiedenislesassociaties: holwenoners - Batavieren - Vader des Vaderlands Willem van Oranje - niet direcht als lesstof voor 4- tot 8-jarigen gezien werd, meende ik in de A-kast deze keer weer eens te kunnen ontsnappen aan het thema van dit nummer. Mis! Een gesprek met een mederedacteur leverde naast allerlei suggesties en literatuur vooral al vrij snel een heel andere blik op het geschiedenis-onderwijs aan jonge kinderen op, dat namelijk voornamelijk initiërend gericht is. Daarna ook nog gecharmeerd door het ‘geschiedenisspoor’ dat Jos Elsgeest (‘Geschiedenis, ons eigen tijdsverhaal’) in zijn artikel elders in dit tijdschrift uitzet moest er dus gezocht worden naar prentenboeken die een aanzet kunnen vormen tot een zeker historisch begrip, een tijdsbesef bij jonge kinderen; want daar gaat het bij initiërend geschiedenis onderwijs vooral om. Inmiddels was begrepen dat m.b.t. het begrip tijd onderwerpen als: levensgeschiedenissen van voorouders/generaties (Opa en Oma, relatie oud-jong), de seizoenen, de maanden van het jaar, de dagen van de week (zelfs het verloop van één dag), het veranderende landschap (de geschiedenis van een buurt), óók tot historische bewustwording kunnen bijdragen, en daarom als stof binnen het kader van het voorbereidend geschiedenis-onderwijs in Nederland mogen worden gerekend. En dat zijn onderwerpen die in prentenboeken vaak aan de orde komen. Laat uw eigen fantasie eerst door het noemen van wat bekende titels opgewarmd worden, daarna worden er wat recentere uitgaven (min of meer aansluitend bij het thema) besproken.

Als we denken aan het onderwerp ‘generaties’ (voorouders, grootouders) dan is er genoeg prentenboekliteratuur voor handen, want oude mensen spelen vaak een grote rol in het leven en de boeken van jonge mensen, bv. Mijn Opa, van John Burningham, Ik en mijn Opa van Fr. Schmidt en W. Ranke, De heksentuin van Lydia Postma, Het verhaal van de dansende kikker van Quentin Blake en zelfs het fraaie Derk Das blijft altijd bij ons van Susan Varley. Dat gaat over doodgaan van een oud dier en de opeenvolging van de seizoenen, waardoor hij als het ware levend gehouden wordt in hun midden (een ander heel oorspronkelijk boek voor wat oudere kinderen over dit generatiegebeuren is Waar kom je vandaan? Waar ga je naar toe? van Philippe Dumas).

Al in het bekende - nog steeds verkrijgbare - prentenboek uit 1942 Het huisje dat verhuisde van Virginia Burton wordt de geschiedenis van een huisje en zijn evoluerende (?) omgeving in beeld gebracht. En dat steeds veranderende landschap speelt ook een rol in bv. De mol Graafgraag van Louise Murschetz, De bulldozer schuift verder, of de verandering van het landschap van Jörg Müller, en ook in Muis, mol en rat van Jetty Krever en Jenny Dalenoord en zelfs een beetje in Pluk van de Petteflat van A.M.G. Schmidt. Oude huizen en dus een restje ‘oude tijd’ vinden we in De deur met de gouden sleutel van Jill Barkley en Het oude huis van H.Ch. Andersen en Jean Claverie. Concrete kijkboeken zonder woorden over de veranderende woon-en leefsituatie van de mens gedurende enige eeuwen, zijn natuurlijk Nieuw Amsterdam van Peter Spier en Door de eeuwen heen, waarin Goodall de groei van een dorp in de veertiende eeuw tot stad in de twintigste eeuw toont. Het baken in de tekeningen is het kasteel bij het dorp, dat ook als ruïne nog stand weet te houden (denk ook eens aan de bekende foto-ansichtkaarten in boekvorm over de geschiedenis van uw eigen stad). Echte ‘rampengeschiedenissen’ van een dorp (Svend Otto, De kinderen van de Jangtse) of van een heel land (zoals het aangrijpende Die dag in Hiroshima van Toshi Maruki, voor grotere kinderen) zijn er ook al in prentenboekvorm. Ja, en dan de maanden van het jaar. In een jaar op het land van A. en M. Provensen: archaïsch boerenleven in simpele tekeningen met de bij elke maand passende veranderingen. Niet echt mooi of echt reeël maar wel een functioneel boek voor kleuters. En natuurlijk past hierbij ook Een jaar bij kikker en pad van Arnold Lobel en De vier seizoenen van M. Damjan (zie Leesgoed 1987/1) en Jaargetijden van John Burningham en nog zoveel andere seizoenboeken, waarin het ontwaken en veranderen van de natuur het thema is. Ook het werken met kleuters met een feestgerichte uitgave, zoals Soms is het feest van Ellen Tijsinger, waarin verhalen, liedjes en spelletjes gekoppeld zijn aan de seizoenen en de feesten van het jaar, kan het jaarbegrip bij grote kleuters doen toenemen.

De dagen van de week treffen we al jaren aan in het beroemde Rupsje Nooitgenoeg van Eric Carle en ook het op de televisieserie geënte Boek van Tommie, Pino en Ienie Mienie van Hilde van Oostrom en Tom Hasebos heeft een heel consequente kalenderindeling in de verhalen en spelletjes. Ook de dagen van de week komen hierin steeds aan de orde en elk seizoen heeft onderaan de titel een eigen logo gekregen, zodat een kleuter al snel kan zien bij welk jaargetijde het verhaal hoort.

Ook het verloop van een dag is soms het thema in een kleuterboek (Jan Ormerod,

[p. 120]

Goeiemorgen en, dat tijd een begrip is dat vele kanten heeft - zowel hiér als dáar - zien we in Het Poppenfeest van Annemie en Margriet Heymans. Zo kun je met het noemen van titels die in dit kader passen nog lang door gaan. Sommige lezers kennen er vast nog veel meer, maar misschien is dit meer iets voor een ‘Woudschoten-quizz’ voor bibliothecarissen?

Een van de recente Dick Bruna-boekjes heeft als titel (net als dat van Rie Cramer) lente zomer herfst winter (De Harmonie, ƒ 6,50; in België Contact) en weer is Bruna er in geslaagd zich wat te vernieuwen en toch tot een prima produkt te komen. Op een wit fond (!) heeft hij bij elk seizoen de daarbij passende items weer heel geraffineerd gestalte gegeven. Lente: komt met een boom vol lichte bloesem, kuikens, schaapjes. Zomer: met de boom vol blad, gieteren en een beremeisje (is zij een nieuw figuurtje?) in het opblaasbad. Herfst: de boom verliest haar blad, harken van blaadjes, paddestoelen en regen op een paraplu. En winter brengt sneeuw op de boom en een sneeuwbeer. Een boekje met alleen de woorden van de seizoenen, dat uiterst harmonieus aandoet en door de kernachtige keuze en de perfecte beelden het jaar heel duidelijk in vieren knipt.

Door voor de lentebeelden veel geel te gebruiken en voor de zomer het felle, warme rood en voor de herfst het diepe groen, weet Bruna in deze geslaagde ‘simpele’ tekeningen - waarbij de ijsbeer, die ontstond uit één zwarte lijn op het witte papier, verrast - ook via zijn kleurgebruik seizoen-associaties op te roepen. De uitvinder van de internationale kinderbeeldtaal wordt grafisch nog steeds groter.

Ook Marjolein Bastin, die met haar losse plakplaatjes en illustraties in o.m. Libelle bij kinderen zo'n succes heeft, schetst in haar boekje Vera de muis: Vera in de tuin (Terra, ƒ 7,50; Denis, Bfr 150) het veranderen van de natuur in de verschillende jaargetijden. Zij doet dat heel lief, en laat het romantisch geklede muisje Vera op de rechterpagina in het boekje allerlei tuinactiviteitjes verrichten, zoals speenkruid plukken, vriendjes rondrijden in een kruiwagen, sterrekers zaaien, een eitje van de zanglijster in het nest terugbrengen, mieren bekijken enz. Op de linkerbladzijde staat een kort tekstje in grote letters dat door wat ervaren lezers van groep 3 en 4 gelezen kan worden. Bastin (was zij niet grotendeels autodidact?) tekent integer en met een grote overgave en liefde voor de natuur die ze rond het muisje weeft in zachte kleuren. Haar aquarellen hebben een mooie beweging en de tekening aan de rechterkant wordt verbonden door een kleine herhaling van het gegeven op de tekstpagina links. Haar werk doet in zijn gedetailleerdheid en door de historiserende sfeer maar ook door de natuurverwerking daarin, haast Engels aan. Tekstueel is het geen opwindende uitgave, maar het is er wel een (voor kleine romantici) waarin de liefde voor het buitengebeuren en het verloop van de seizoenen goed voelbaar zijn.

In de meeste prentenboeken over de seizoenen en de tuin duiken de huidige problemen betreffende ons leefmilieu niét op, nergens is sprake van zwaar bespoten fruit, foute grondwaterstanden, overbemesting, zure regen of gif in de grond maar we zien slechts ouderwetse, haast paradijselijke overdaad van bloem en vrucht.

Voor wie even wil wegdromen van de huidige harde natuur- (en agricultuur-) realiteit samen met kinderen, kan terecht in Kleine Koen in de tuin van Elsa Beskow (Christofoor, ƒ 21,50; Denis, Bfr 150). Hierin is sprake van een - voorgoed - verdwenen wereld (wat betreft ons land); een rijke moes- en fruittuin waarin het jongetje Koen met het kind September (zoon van Zomer en Herfst) al ballend kennis maakt met allerlei personificaties van vruchten en bloemen uit die tuin (Vrouw Kool, meneer Peer). Beskow was beslist een niet onverdienstelijk tekenares aan wie de Jugendstil niet helemaal ongemerkt voorbij is gegaan (bloemrandversieringen). In haar aquarellen verwerkt zij de natuur vooral decoratief en symbolisch.

Door de weinig opwindende tekst - wat langdradig - is deze uitgave, waarin ze beslist niet op haar best is geweest als tekenares, vooral een nostaligsch kijkbooek voor tuinliefhebbers vanaf zo'n jaar of vijf. De tuin in het verleden, dus.

In Een zaadje in de wind (Gottmer, ƒ 19,90; Bruna, Bfr 398) van Eric Carle is het Herfst. Dan worden tien zaadjes over land en zee verspreid door de stormwind. De winter volgt. En in de lente hebben drie zaadjes zon, zee, en sneeuw en dierlijke belagers overleefd, en gaan ontkiemen. En van die drie plantjes wordt het kleinste een reusachtige (zonne-)bloem, waarvan de zaadjes in de op de zomer volgende, herfst... Ook in dit prentenboek dus seizoenen gekoppeld aan het leven van een plant: een aardig en duidelijk verhaal waarvan het cyclisch gebeuren in de natuur voor kleuters heel helder uit de verf komt.

Niet elke pagina van dit boek is geslaagd. Soms lijkt het alsof Carle even de weg van een wat Cobra-achtige collage lijkt in te gaan, om vervolgens een paar bladzijden verder weer wat realistischer (mensen) te worden. Stilistisch onevenwichtig, dus. Niettemin een bruikbaar boek waarvan gelukkig ook een aantal bladzijden (met de vogel, met de muis en met de voet) uitstekend zijn te noemen.

‘Er was eens een luie beer.

't Liefst zat hij in het zonnetje te suffen en als hij honger had at hij wat hij vinden kon.

Appels, bessen en noten uit het bos.

Hij was tevreden met het leven en maakte zich geen zorgen voor de toekomst'. Zo begint de dierenfabel De Beer en het Varkentje van Max Velthuijs (Leopold, ƒ 18,50; Bruna, Bfr 370).

Vervolgens passeert een nijver varkentje dat geen tijd heeft om zo te genieten van de zomer als de beer, omdat het heel ernstig met de wintervoorraad bezig is. Op haar vraag, wanneer de beer met het sparen voor de winter begint, antwoordt deze zorgeloos: ‘morgen’. Dat herhaalt zich nog een aantal maanden en dan volgt toch echt op zomer en herfst de winter met sneeuw en kou en honger voor Beer. Als de nood hoog is, voor een beer zonder berevoorraad, blijkt het varkentje een goede vriendin. In ruil voor wat klussen mag beer profiteren van háár wintervoorraad. Maar in de eerste lente-zon blijkt het serieuze varkentje toch iets van de zorgeloze beer te hebben geleerd: genieten van de dag, en eveneens zorgen voor de dag van morgen. Maar dan wel samen! De oorsprong van dit verhaal is natuurlijk de fabel van de Krekel en de Mier van La Fontaine, maar Velthuijs maakte er een zeer oorspronkelijke versie van. Warm, vriendelijk en wensvervullend en in illustratief opzicht vooral beeldschoon.

Zoals we van de Klein-Mannetje-boeken al een aantal jaren gewend zijn vormen ook hier de aquarellen een ongelooflijk sterke eenheid.

In geen enkele van de doortimmerde schilderijtjes is ook maar een dissonant aanwezig: geen lijn te veel of te weinig. De fel schilderende illustrator Velthuijs lijkt definitief verdwenen en daarvoor in de plaats kwam de zelfbewuste en beheerste aquarellist, die zich van een steeds genuanceerder kleurpalet bedient. Het bij hem al haast verplichte kader om de meeste van de illustraties, blijft door

[p. 121]

een levendige variatie in kleur en door de ‘nonchalante’ penseelstreek boeien, en versterkt niet alleen de beslotenheid van de illustratie, maar ook a.h.w. de kleurklank van het binnenvlak. Door dit geraffineerde kleurgebruik is de temperatuur van het seizoen en tegelijkertijd de stemming van de hoofdfiguren haast voelbaar. Knap, heel knap.

Een dag valt in drie delen te knippen, gekoppeld aan de maaltijden. Dat doet John Burningham in Waar is Julius (Van Holkema en Warendorf, ƒ 19,90; Spectrum, Bfr 290) dat werd vertaald door Wim Hofman.

Menner en Mevrouw Steketee zijn gezegend met een kind met enorme reislust en fantasie. Julius kan een aantal dagen niet aan tafel komen eten omdat hij een hut aan het bouwen is, of een gat graaft naar de andere kant van de aarde, een pyramide beklimt per kameel, de nijlpaarden in de Lombo-Bomborivier opfrist, sneeuwballen gooit naar wolven in Noworsky Krosky enz.

Voor sommige ouders een herkenbare situatie die tot grote wanhoopsgevoelens kan leiden, maar waar Burningham een Spockiaanse oplossing voor heeft, die veel zelfbeheersing van de opvoeders vergt.

Het kind zijn gang laten gaan, totdat het vanzelf weer aan tafel komt.

In de opsommingen van de maaltijden en de geografische benamingen zit klink wat humor (ook Hofman-humor waarschijnlijk). Burningham's haast wat cartoonachtige dunne tekeningen verraden een onmiskenbaar eigen handschrift. Als boekkunstenaar is hij vooral fascinerend in de grote platen zonder woorden over twee pagina's. Daarin is ook het kleurgebruik - dat in de andere tekeningen summier blijft - heel pregnant. De fantasie van het kind Julius is typerend voor de gedachten-wereld van een vijfjarige die, gevoed met informatie over wonderlijke landen op deze aarbol, zich verliest in eindeloos fantasiespel, en geen tijd heeft voor het ijzeren regime van drie maal daags aan tafel zitten eten. En dat verzet tegen het voortgaande ritme van de dag, het verglijden van de tijd, zal door zijn leeftijdsgenootjes en andere mensen tijdens het voorlezen beslist herkend worden.