Leesgoed. Jaargang 14

Met het oog op de geschiedenis 1
‘Plaatjes moeten doorlopend informatie geven’: interview met Marjan Ott
Door Theo van 't Klooster en Piet Mooren

In geschiedenismethodes zijn tegenwoordig meer plaatjes dan vroeger te vinden, en bovendien zijn die plaatjes meer dan versiersel. Zulke boeken zijn mooier dan de geschiedenisboekjes die men vroeger op school gebruikte. Welke opvattingen schuilen daarachter, en hoe denkt een vormgever van zo'n methode? Een interview met Marjan Ott, vormgever bij Meulenhoff Educatief. Interviewers zijn respectievelijk student-assistent en wetenschappelijk medewerker literatuursociologie aan de Katholieke Universiteit Brabant. De eerste interviewer heeft tevens de grafische opleiding St. Joost gevolgd, de tweede interviewer is tevens schoolbegeleider in Tilburg, en maakt deel uit van de redactie van Leesgoed. De illustrator komt ook aan het woord: zie volgende bijdrage.

Geschiedenismethoden ogen de laatste tijd anders dan vroeger. Wie de jongste generatie methoden vergelijkt met oudere voorlopers, ziet meteen hoe prominent het beeld in de loop der tijd is geworden. De huidige leerlingenboeken - want daarover gaat het hier - bevatten niet alleen méér plaatjes. De hoeveelheid beeldmateriaal is in verhouding tot de hoeveelheid tekst toegenomen. Maar daarnaast is er een grotere diversiteit in soorten afbeeldingen en - daarmee samenhangend - een grotere variëteit in toepassingen. Afbeeldingen in geschiedenismethoden dienen tegenwoordig niet meer uitsluitend ter begeleidings van de tekst, ze zijn structureel.

Deze ontwikkeling van het beeldgebruik is een afspiegeling van het beeldinformatietijdperk. Postman zou zeggen dat de ontwikkeling door de opkomst van de televisie is bepaald, waarmee ook leermiddelen moeten concurreren (zie Leesgoed 1987/2). Binnen het kleinere kader van ‘het didactisch veld’ is de emancipatie van het beeld in geschiedenismethoden tekenend voor de toegenomen waardering voor de grote didactische mogelijkheden van het beeld. Daarbij heeft ook een inhoudelijke verschuiving binnen het vakgebied zelf een rol gespeeld. Vanaf de 70-er jaren reserveren methodemakers in toenemende mate ruimte voor sociaalculturele aspecten van geschiedenis, naast - en dikwijls in plaats van - het politiekmilitaire aspect. Deze verschuiving heeft zeker bijgedragen aan de ‘emancipatie’ van het beeld, voor zover aspecten als behuizing, kleding, beroepen, hygiëne, sociale posities, etc. makkelijker in beeld zijn te brengen dan politiek-militaire motieven of machtsverhoudingen, al gaat dat laatste wellicht beter met de cartoon. Daarnaast heeft ook de uitbreiding van het geschiedenisonderwijs naar de onderbouw een belangrijke rol gespeeld. De leerlingen zijn daar nog zeer vertrouwd met beeldinformatie en de aloude eis van aanschouwelijk onderwijs geldt in deze fase des te sterker.

Onze waardering voor bovengeschetste ontwikkeling zien we vooral geïllustreerd door de volgende methoden: Bij de tijd (Malmberg), Spoorzoeken in de tijd (Wolters-Noordhoff) en Geschiedenis in onderwerp en opdracht (Meulenhoff Educatief). Smaken verschillen natuurlijk, maar door de bank genomen zijn de leerlingenboeken een lust voor het oog. Ze zijn allemaal voor het overgrote deel in vierkleurendruk uitgevoerd en er is onderling veel afwisseling in formaat, kleurstelling, typografie en lay-out (voor zover de eerste drie niet in het laatstgenoemde vervat zijn). Op het eerste gezicht lijken de leerlingenboeken op prentenboeken, al gaat die vergelijking natuurlijk wel wat mank. In het geval van prentenboeken tekent meestal één man of vrouw voor tekst en illustraties, met als uiterste aan werkverdeling een co-auteurschap: een tekenaar en schrijver maken samen het boek. Het maken van een methode is echter een in hoge mate gedelegeerd arbeidsproces. Daarin zijn de vervaardiging van tekst en beeld doorgaans gescheiden werkzaamheden. Die basiscomponenten bestaan weer uit onderdelen die opnieuw via meer of minder gescheiden kanalen tot stand komen. Bij de meeste methoden valt die splitsing samen met de verdeling in een verhalend en een informatief deel. Vaak schrijven literaire auteurs de verhalen, terwijl didactici de informatie voor hun rekening nemen. Die arbeidsverdeling kan ook gelden voor de beeldlaag: voor verhaalillustraties (de sfeertekeningen) en informatieve tekeningen gaan dan verschillende illustratoren aan de slag. Bij de

[p. 104]

laatste categorie horen ook het fotomateriaal en de schematische voorstellingen: tijdbalken, kaarten, diagrammen of doorsnedes. Als het geen ontleningen betreft, is de vervaardiging van zulke afbeeldingen het werk van specialisten. De kunst om van een prentenboek een eenheid in tekst en beeld te maken, is ook het ideaal bij het maken van een methode, maar dat laatste is sterker een ‘assemblageproces’, waarbij de zorg voor een sterk gedifferentieerde beeldlaag parallel loopt aan die voor de samengestelde tekstlaag. Het heterogene materiaal dient een samenhangend geheel te vormen, waardoor de didactische uitgangspunten worden ondersteund en versterkt. Bovendien moet de vormgeving de methode met een eigen ‘gezicht’ kunnen profileren op de markt. Onze interesse in genoemde methodes betreft hier verschillende aspecten van beeldgebruik. Bij Geschiedenis in Onderwerp en Opdracht - een herziening van een lang bestaande methode - waren we getroffen door de metamorfose die de methode heeft ondergaan. Met name schematische voorstellingen als kaarten en tijdbalken vormen, ook in vergelijking met andere methodes, een opvallende vernieuwing. Aanleiding genoeg om eens te praten met degene die verantwoordelijk is voor de gedaantewisseling, vormgever Marjan Ott.

Spoorzoeken in de tijd en Bij de tijd hebben, opnieuw temidden van alle andere illustraties in alle andere methoden, grote indruk gemaakt dankzij de illustraties van Kees de Kiefte. Daarom leek een gesprek met de illustrator ook op z'n plaats.

Marjan Ott

Marjan Ott heeft haar sporen in het vormgevingsvak verdiend. Begonnen als manusje van alles op de studio van uitgeverij Het Spectrum, waar ze naar haar zeggen de handvaardigheid van het vak onder de knie kreeg, solliciteerde ze, na het behalen van haar diploma publiciteitsen reclamevormgeving aan de avondopleiding Artibus (Utrecht), bij Meulenhoff. Daar werkt ze inmiddels zo'n achttien jaar en is ze verantwoordelijk voor de vormgeving van een groot aantal methodes zoals: Aardrijkskunde in onderwerp en opdracht, Verleden Tijd, de herziening van De Geo Geordend en ook Geschiedenis in onderwerp en opdracht. Kenmerkend voor de vormgeving van Geschiedenis in onderwerp en opdracht - en de andere methoden uit het fonds - is de strakke, bijna zakelijk te noemen stijl. Voor een deel is deze strakheid het logisch voortvloeisel van de ordeningsprincipes die aan de inhoudelijke opbouw ten grondslag liggen. Omgekeerd herkennen we de hand van de vormgever in de manier waarop zij deze principes tot hun recht laat komen. Het is vormgeven zonder overbodige franje: functionaliteit staat voorop. Dat een goede afstemming op elkaar van vorm en inhoud karakteristiek is voor het fonds van Meulenhoff Educatief, komt tot uitdrukking in de toekenning van de Laurens Jansz. Coster prijs 1985, voor ‘de uitstekende verzorging van inhoud en vormgeving van het gehele fonds’. In tegenstelling tot de oude versie, waarin de omvang van de hoofdstukken kon variëren naar gelang de omvang van het tekstaanbod, heeft de nieuwe versie een vaste paginaverdeling en hoofdstukindeling. Deel 4 bevat bijvoorbeeld 9 hoofdstukken waarvan er 8 precies 10 bladzijden in beslag nemen; het laatste is met 5 bladzijden een toegift. Ook de vier vaste onderdelen binnen elk hoofdstuk hebben elk een vastgesteld aantal pagina's. Dit patroon wordt consequent volgehouden. De lay-out kenmerkt zich door dezelfde, strak doorgevoerde patronen. Een halve bladzijde restwit zul je niet zo snel aantreffen. Het resultaat is een bijzonder overzichtelijk en rustig ogend leerlingenboek dat geen pictogrammen nodig heeft om de leerlingen de weg in het geheel te laten vinden; de methode heeft dankzij de structurering aan typografische markering voldoende.

Het zou te ver voeren om een uitputtende beschrijving te geven van alle verschillen tussen beide versies. Vermeldenswaard is in ieder geval het feit, dat fotografisch materiaal voor het eerst z'n intrede doet in de methode. Maar de meest in het oog springende verandering die wij zonder voorbehoud als verbetering zien, heeft, zoals gezegd, te maken met de functionele illustraties; de tijdbalk en de historische kaarten. Met een prijzende opmerking in bovenstaande zin openen wij het gesprek; en vermelden tussen neus en lippen door het marktaandeel van de methode: ± 50%.

Marjan Ott: ‘Laat ik vooropstellen, dat het bereiken van dat marktaandeel niet mijn werk is geweest. Ik ben alleen verantwoordelijk voor de vernieuwing van de serie. Daarvoor heb ik lange tijd onder Joost van de Woestijne gewerkt, óók aan Geschiedenis in onderwerp en opdracht. De eerste uitgave is vormgegeven door Joost van de Woestijne en Bert Bouman, ik heb lange tijd met beiden samengewerkt! Het voordeel van het zo lang werken aan een methode is, dat je precies weet wat de zwakke punten zijn.

Kaartje prehistorisch Nederland, met contouren huidig Nederland, uit nieuwe uitgave Geschiedenis in onderwerp en opdracht.

- Wat waren die zwakke punten?

‘De kaartjes en de tijdbalk voldeden eigenlijk niet goed. Zo was het kleurgebruik in de kaartjes niet meer zo functioneel; de hele werkwijze was destijds wat bonter. Ze zijn bij Meulenhoff omstreeks 1968 met de methode begonnen. Zeker toen werd het maken van kaartjes voor deze methode niet professioneel aangepakt. Een aantal eenvoudige kaartjes maakte ik zelf; dat had ik bij Het Spectrum geleerd. Maar je bent toch, voor wat betreft de uitvoering van goed kaartwerk, afhankelijk van specialisten. Voor de herziene serie heb ik dus iemand voor het tekenen van de kaarten gevraagd die vrij veel weet van kaarten en van de oude en nieuwe contouren van Nederland.’

- In die kaarten zit iets driedimensionaals; daar zijn twee dingen over elkaar heen gezet.

‘We hebben er bewust voor gekozen de contouren van Nederland nu in één kaart te combineren met de contouren van Nederland toen. Er is nog discussie geweest of we alleen moesten laten zien zoals het toen was. Maar die historische contour levert al snel herkenningsproblemen op. Aan de andere kant dachten we dat er teveel informatie op ze af zou komen als je ook de huidige contourlijn erbij zette. We hebben die contour in een heel dun, grijs lijntje laten meelopen. Dat stoort niet in het beeld; het beeld blijft die oude kaart, maar als je de huidige contour wilt zien, dan kun je hem zien.’

- Wat voegt het toe aan de informatieve waarde?

‘Ik denk dat de kinderen iets beter de plaats, de plek kunnen terugvinden, door de herkenning van de kaarten uit het heden. Overigens moet je, ook in de bovenbouw, proberen de kaarten zo simpel mogelijk te houden. Als vormgeefster ben ik in zoverre daarbij betrokken dat ik voorstellen doe voor een basisvorm. We vragen wel van de auteurs bronnen, kopij,

[p. 105]

en degene die ze tekent, in dit geval Theo Pasveer, raadpleegt ook zijn bronnen. Klopt er iets niet, dan wordt dat besproken. Door het gelijktijdig werken aan meerdere methoden ben ik ten tijde van Geschiedenis in onderwerp en opdracht heel intensief met kaartwerk bezig geweest. Voor de kleursamenstelling had ik met de lithograaf een heel proces voorbereid en via een verzameling van kleurrasters mijn kleurstellingen bepaald. Het is de kunst het technisch zo eenvoudig mogelijk te houden. Je probeert met een bepaalde rasterkeuze van twee kleuren wel alle kleurnuances eruit te krijgen. Ook de tijdbalk is uit deze twee kleuren opgebouwd. Je probeert het maximum te halen uit een bepaald kleursysteem.’

- De tijdbalken in Geschiedenis in onderwerp en opdracht zijn naar onze smaak de helderste.

‘Ook dat is mede de verdienste van de cartograaf. We hebben onze wensen te kennen gegeven, en zijn voorstellen weer doorgesproken met de auteurs. We wilden de tijdbalk een meer driedimensionaal karakter geven. We hebben geprobeerd het begrip “een stuk uit de tijd halen” heel letterlijk naar voren te brengen. Zo'n vormgevingsprincipe wordt strak doorgevoerd. Dat is ook een beetje mijn manier van vormgeven; als je eenmaal een principekeuze hebt gedaan, wil je daar heel strak aan vasthouden. Zo geef je iedere keer een herhaling van die elementen.’

- Hou je bij de vormgeving rekening met wat de centrale leerprocessen zijn?

‘Ja, ik probeer ook op de wensen van de auteurs in te gaan; mijn ideeën erover met hen door te praten. Vaak zijn ze bang dat je dan teveel informatie wilt overdragen, en als ik die angst bij hen merk probeer ik een oplossing te bedenken waarbij de informatie er wel inzit, maar zonder te storen.’

- Geschiedenis in onderwerp en opdracht had de naam een beetje een begrijpend lezen methode te zijn: lappen tekst, erg veel lezen.

‘Ja, dat was ook wel wat te veel van 't goede, geloof ik. Maar het spoorde toch eigenlijk ook met de opvattingen van de auteurs. Nu is er wat uit de verhalen gegaan. Dat komt doordat ze een opbouw wilden, analoog aan die van de aardrijkskundemethode: iedere keer afgeronde informatie per twee pagina's aanbieden, zodat er geen themagebonden informatie overloopt naar volgende pagina's.

Zodoende hou je maar drie pagina's over voor het verhaal: 2 voor de tekst en 1 voor de illustratie. De auteurs leggen zichzelf zo'n beperking op en zijn dus genoodzaakt de verhalen te herschrijven, kleiner te maken.

Ook het gebruik van foto's is een idee van de auteurs zelf; ze wilden er graag een fotopagina in met onderwerpen uit het lesgedeelte. De keuze moest zodanig zijn, dat kinderen in de buurt of tijdens de vakantie zelf die gefotografeerde objecten zouden kunnen bekijken; meestal historische onderwerpen die nu nog zichtbaar zijn. En dat moet je ook niet gaan tekenen: zó is 't tenslotte nog te zien.’

Kaartje prehistorisch Nederland uit oude uitgave Geschiedenis in onderwerp en opdracht.

- Was dat inzicht niet aanwezig in de voorloper? (De oude versie.)

‘Dat was een eerste methode, waarin Bert Bouman alles heeft gedaan. Toen dachten ze dat je álles in tekeningen kon omzetten. Het idee om foto's en tekeningen te combineren is in de loop der jaren bij deze auteurs gegroeid. Over het gebruik van foto's in de biologiemethode waren ze niet helemaal enhousiast. Maar bij aardrijkskunde kon je er niet zo gemakkelijk omheen. Toen hebben ze gemerkt dat de combinatie van foto- en tekenwerk heel goed kon werken.’

- Door zijn overlijden heb je het ‘monopolie’ van Bert Bouman in de nieuwe methode noodgedwongen doorbroken; er zijn nu meerdere tekenaars?

‘Fiel van der Veen en Jansje Bouman, de dochter van Bert Bouman. Fiel van der Veen heb ik gevraagd de kostuums te tekenen, een in elk hoofdstuk van de methode terugkerend item. De tekeningen van Bert vond ik in dat opzicht niet duidelijk, terwijl je toch precies wilt laten zien hoe die mensen vroeger gekleed waren. De tekeningen waren wel leuk om te zien, maar niet informatief. Ik vond het aardig om Fiel die opdracht te geven; hij is nog een oud-leerling van Bert.

Jansje Bouman heeft aanvullende tekeningen gemaakt bij de nieuwe verhalen. Je merkt dan dat je, in 't geval van zo'n methode, alleen met mensen kunt werken als je ze een beetje kent, want dan weet je hoe ze werken en hoe je ze kunt - ik wil niet zeggen: bijsturen - maar dat je 't zo krijgt als je het hebben wilt. Zo moesten Jansjes tekeningen de sfeer van haar vaders tekeningen hebben, maar toch met behoud van eigen stijl. Ze heeft toen al 't werk van haar vader meegenomen, in de kamer onder glasplaten gelegd en gekeken hoe hij het deed.’

- Welke eisen stel je eigenlijk aan een illustratie?

‘Er zijn een aantal elementen die ik belangrijk vind in een tekening. Ik heb een hekel aan half afgesneden figuren, of aan figuren die zonder voeten staan afgebeeld. Illustratoren geef ik zoveel mogelijk de instructie mee dit soort zaken te vermijden. Een half afgesneden armpje vind ik nu eenmaal heel erg om te zien. Het zijn van die dingen waar ik me altijd aan gestoord heb. Ik houd er niet van als de tekening van de pagina afloopt. Het is ook afhankelijk van de illustrator. Loek Koopmans bijvoorbeeld, die de grote tekeningen in Spoorzoeken in de tijd heeft gemaakt, gebruikt dit “aflopen” juist in zijn voordeel: hij is in staat op de rand van de pagina toch ruimtelijke werking te creeëren. Maar door mij zou 't nooit zo geinstrueerd worden.

Ik benut vooral de onderkant van de bladspiegel voor illustraties. Tekeningen die zich op de grond afspelen, plaats ik ook op de bodem van de pagina. In de “lucht” staat dan de tekst.’

- Hoe geef je instructie aan illustratoren?

‘Ik geef vaak een voorgeplakte pagina, met de tekst erin. Daarin maak ik groffe krabbels of beschrijf ik wat erin moet komen te staan.’

Romeinse kleding getekend door Fiel van der Veen.

- Je hebt aardig moeten ‘huishouden’ in het bestaande materiaal; bijvoorbeeld om ruimte voor het ‘panorama’ te maken. Tekeningen weglaten, verkleinen, hergroeperen!

‘In de oude serie waren de verhoudingen niet goed. Als je in een boek bladert moet het zo zijn dat afgebeelde figuren niet teveel in grootte verschillen. Dat vind ik heel storend. Je kunt het nooit precies gelijk trekken, maar je moet een bepaalde rust in zo'n boek zien te krijgen. Alles wat opvalt, terwijl het geen essentiële informatie bevat, werkt storend, is een onbedoelde blikvanger, is ruis. Als er veel ruis is worden de zaken waar het om gaat niet opgepikt. Het illustratiemateriaal is nu allemaal wat rustiger van uitvoering, en wat gelijkmatiger over het boek verdeeld. Ook wat betreft het kleurgebruik moet je rust brengen. Evenwicht moet er ook zijn in de keuze van afbeeldingen; je moet niet uitsluitend kiezen voor tekeningen, of voor reproducties van schilderijen. Zelfs op het niveau van de kaarten kun je rust en evenwicht bewerkstelligen door één bepaalde schaal aan te houden, en niet te vaak van perspectief te wisselen. Zo kunnen ook de kaarten zoveel mogelijk een vaste plaats in het boek krijgen.’

[p. 106]

Romeinse kleding getekend door Bert Bouman.

- Hoe ga je in de praktijk te werk? Heb je te maken met een strakke som waarin alle elementen een plaats moeten krijgen?

‘Als ik de kopij krijg weet ik hoeveel omvang het mag hebben, ik weet dan ook hoeveel ruimte ik per hoofdstuk tot mijn beschikking heb. Vaak schets ik van te voren waar de verschillende elementen komen: dít is tekst, dát is beeld, dát hoort bij elkaar, dát is informatie, enzovoort. Klopt er iets niet dan kun je het met de auteurs, de editor of de redactie doorspreken. Je werkt eigenlijk altijd in een team van drie mensen: redactie, produktie, vormgeving. De opbouw van het boek gaat altijd samen met de redactrice. In die opbouwfase kan er nog erg veel veranderen, alles is dan nog in schets. Dan: opbouwen van het geheel per twee pagina's. Ik probeer er altijd voor te zorgen dat inhoud en opbouw van informatie in de tekst terugkomen op het niveau van de illustraties. Het moet een afgerond geheel zijn; door een goede lay-out vormen de afbeeldingen samen een informatie-eenheid. Ik vind het niet zo mooi om overal maar een los plaatje te plakken: plaatjes moeten doorlopend informatie geven. Daarom is het belangrijk steeds per twee pagina's op te bouwen.’

- Heb je zeggenschap gehad over de globale structuur-opbouw van de methode?

‘Nee, ik heb hoogstens voorstellen gedaan.’