Leesgoed. Jaargang 14

[p. 98]

Geschiedenis, ons eigen tijdsverhaal
Op zoek naar geschiedenis in de omgeving
Door Jos Elsgeest

Met voorbedachte rade plaatsen we deze bijdrage na de bespreking van nieuwe methodes. Want hier wordt zo niet een zesde methode, dan toch wel een opmerkelijke aanvulling geboden. Geschiedenis is niet alleen een zaak van jaartallen leren, verhalen lezen en platen kijken. Geschiedenis ligt op straat, voor wie er oog voor heeft leren krijgen. De auteur van deze bijdrage is medewerker van de Zeeuwse onderwijsbegeleidingsdienst.

Geschiedenis is een tijdsverhaal en als het over onze geschiedenis gaat, dat is het ons tijdsverhaal. Het begin moet lang geleden zijn, maar we weten niet zo precies wanneer. Dat doet er ook niet toe: we beginnen ergens halverwege, want er blijft nog genoeg over. Het einde is nog niet in zicht en we zitten met zijn allen nog middenin het verhaal.

En wat doen we met onze kinderen in dit verhaal? Maken hen bewust van de geschiedenis waarvan zij deel uit maken? Helpen we hen om met open, nieuwsgierige ogen rond te kijken in het verhaal, zodat ze er echt in rondwandelen en zich herkenningspunten bepalen waaraan ze zich kunnen oriënteren om zich steeds verder te kunnen wagen zonder te verdwalen? Deze vragen zijn wel belangrijk, want we staan erop dat onze kinderen al op de basisschool geschiedenis krijgen, en we mogen ons heus wel afvragen wat deze geschiedenislessen dan wel te betekenen hebben voor onze kinderen. Kinderen zelf hebben nog maar weinig verleden, en wat daarvoor ligt houdt ook op bij ‘toen oma nog klein was’.

Liggen die geschiedenislessen in de sfeer van ‘Er was eens...’, waar je lekker of vol griezelhuiver van kunt dromen? Of hebben ze de aard van de samenzang: ‘Vijfhonderd voor Christus kwamen de Germanen in ons land. Tweehonderd voor Christus kwamen de Batavieren in ons land. (Etc.)’ alsof het horden trekmieren betreft? Of sluiten die geschiedenislessen aan bij het vertrouwde leef- en leermilieu van de kinderen waarbinnen ze zich van tijd en opeenvolging bewust worden, en waarbinnen hun eigen ervaringen de basis vormen van al hun kennen? Laat ik eerst twee waar gebeurde verhaaltjes vertellen.

Twee verhaaltjes

Mijn zoon komt thuis met een op school gestencild papier. Het is gevat in zo'n omslagje met heldere top, dat na drie weken gebruik langs onbekende naden openscheurt. Hij noemde het papier ‘mijn geschiedenis-huiswerk’ dat hij ter voorbereiding van een toets mee naar huis nam. Links boven in de hoek staat een piepklein tekeningetje ter grootte van een zuinige postzegel. De afbeelding is wat vaag door de inktpomp bedeeld en lijkt mij een tafel met vaasje bloemen te verbeelden, of een snuitkever met een vreemd groeisel op zijn rug. Naast het figuurtje staat de vraag: 'Wie is dit?, gevolgd door een dozijn puntjes. ‘Op die puntjes moet je Karel de Grote schrijven,’ licht mijn zoon toe. Dat verbijstert mij, want even terugbladerend in het verzamelmapje vind ik eenzelfde prent met ‘Sint Willibrord’ ernaast geschreven. Ik durf erom te wedden, nu, dat in enige weken tijd de plaat terugkeert in gezelschap van Filips de Schone of Prins Frederik Hendrik.

Verhaaltje nummer twee brengt me naar een kleuterklas waar ik onder schooltijd ‘begeleidde’. Als ik op de school kom staan ze al te trappelen in drie groepen. Juf Monique heeft haar stel krieltjes in drieën gedeeld tot in-de-gaten-houdbare groepjes. We gaan stappen in het dorp. Juf neemt een groep. Een vervangster van moederlijke proporties de tweede, en ik krijg de derde toegewezen. In ons begeleidend keuveltje na schooltijd zullen we ervaringen uitwisselen; nu gaan we stappen, want deze activiteit gaat over nieuwe en oude huizen, en die moet je dus gaan bekijken. We kiezen ieder een route. Ik leid ze eerst langs de nieuwe bungalows achter de kerk. Daar woont een tante en daar hebben ze geen dak op het huis, kijk maar, helemaal plat. Er valt heel wat te praten en te wijzen onderweg, want huizen zijn lang niet allemaal hetzelfde. De huizen langs de Noorddijk zijn van achteren veel hoger dan van voren en daar zijn ook van alle mogelijke hokjes en trappetjes aangebouwd. We passeren een kippenhok dat helemaal van oude deuren is opgetrokken. ‘En daar, achter dat raam, slaap ik.’ Even verderop staat een huis ‘dat helemaal versleten is’. Het is een onbewoonbaar verklaarde bouwval met afgewaaide dakpannen en gebroken ramen. In een wat deftiger straat zien we ‘trapjesdaken’ en ‘glijbaandaken’. Dat zijn gevels en ze vinden die huizen heel oud, ‘want de verf komt eraf’.

Was dit nu een geschiedenisles? Welnee, natuurlijk niet. Je geeft toch geen geschiedenislessen aan kleuters?

Toch was dit oriëntatie in een wereld die in het verleden werd opgebouwd en die nu het decor is van de belevenissen van deze kinderen. En ze hebben nu eens nadrukkelijk naar dat decor gekeken. Rond diezelfde tijd waren de grotere broers en zussen van die kleuters bezig om sporen uit het grootse verleden van het havenstadje te zoeken. Tegenwoordig dobberen in de haven slechts de jachten van pleziermakers, maar in vroeger tijden legden er heuse zeebodems aan, die handel en welvaart brachten waarvan monumentale panden en gebouwen, zoals de veel te grote kerk, nog getuigen. Nu had deze hoogste klas het grote voordeel van goede begeleidende literatuur en documentatie. Dat hoef je niet te universitair op te vatten: er ontstond hier een levendige wisselwerking tussen de boeken of geschriften, de kinderen, en de monumenten in de plaats zelf. De ‘monumenten’ waren zichtbaar daar. De boeken vertelden en verklaarden. De kinderen gingen òfwel kijken of de boeken ‘gelijk hadden’, en herkenden zodoende vele dagelijks gepasseerde stenen, gevels, gebouwen, schuren en wallen (en nog veel meer) als historische monumenten, òfwel de straatnamen, gevelstenen, en andere als zodanig vermoede overblijfselen uit het verleden stuurden hen naar de boeken (en de meester en de andere inwoners) om uit te vinden wat het allemaal te betekenen kon hebben. Op deze wijze leerden zij niet alleen de groei van hun eigen plaats in betrouwbare chronologische orde te schetsen; zij leerden ook een soort ‘kennersblik’ te ontwikkelen waarmee zij bouwsels en andere objecten in een historisch perspectief begonnen te plaatsen. Is dit dan geschiedenis? Deze vraag vind ik nu niet meer zo belangrijk. Het was zéker geschiedkunde dat deze kinderen begonnen te ontwikkelen.

We zoeken naar stemmen
uit een verleden,
naar kleine mededelingen
uit vervlogen tijd.
Woorden
verstard in steen
stralen nog warmte
van menselijke verwantschap.

Een groep groene graven,
met zware zerken toegedekt,
draagt naam en tijd van leven
van een gans geslacht,
een kleine dynastie
van vaders en van zoons
en aangetrouwde naasten.
De naam is één,
de tijd van leven anders.

Wie heeft de ander nog gekend?
Wie is het eerst gestorven?
Wie werd er oud?
Wie bleef er jong?
Wie stierf het laatst van al?

Wie waren van eenzelfde tijd?
Wie was het eerst geboren?
Wie heeft de ander lief gehad?
Wie heeft er op het levenspad
een ander trouw gezworen?

Wie toeven samen in een graf?
Wie rusten er gescheiden?
De dure graven tonen aan:
het is die lieden goed gegaan...
althans tot hun verscheiden.

De stemmen uit verstreken tijd
- gefluister slechts

als de wind in de heg

rondom de dodenakker -

delen mede: weest bereid,
gij allen die dit horen,
aan ons is niets verloren!

[p. 99]

Dit is geen fantasie. het is een van de welsprekendste geschiedenislessen die ik heb ondergaan. In een dorp in het zuidwesten van ons land ligt dat kerkhof, toevallig ook nog in het midden van een duidelijk herkenbare karolingische burcht waar je toch al met een gevoel van eeuwig leven voorzichtig treedt, bang op de knekel van een verre voorouder te trappen. We waren op dat kerkhof en we vonden in een aparte afdeling een dozijn deftiger graven bij elkaar, sommigen van wat recenter datum, anderen met het groen van de vorige eeuw begroeid. Niet alleen de vorm en stijl van deze graven waren verwant, ook zij die eronder rustten vormden een familie, want op alle stenen stond dezelfde achternaam.

Daar lag Van der Pui, Burgemeester. Ernaast lag Van der Pui, Notaris, Van der Pui, Advokaat; Docter Van der Pui. Er was een hooggeplaatst militair bij en nog enigen die geen onderscheidende titel droegen, maar wel eenzelfde zware afdeksteen. Tussen de geboorte van de oudste Van der Pui en de dood van de jongste lag een tijdspanne van ruim honderdzestig jaar. Echtgenoten deelden de graven, of sluimerden apart. Wat is het dan boeiend om het verhaal dat die grafzerken vertellen te kunnen reconstrueren en er een vervolg op te zoeken.

De vragen in de derde en vierde strofe van het dichtsel hierboven werden beantwoord door de graftomben zelf. De kinderen konden het uitgebeiteld lezen en hoefden slechts het een met het ander te vergelijken. En dan komen de vragen naar ‘het vervolg’ van het verhaal: Bestaat deze naam nu nog in het dorp? Kun je hem vinden in het telefoonboek? Waar wonen die mensen? Zijn het nazaten van hen die hier bevraven zijn? Welke functie bekleden ze nu in de gemeenschap? Zou je iemand van hen kunnen interviewen? en wat zou je ze dan vragen? Wat een schitterend stuk plaatselijke, eigen levenswereldsgebonden geschiedenis ligt hier niet voor het oprapen!

(Ik heb de werkelijke naam veranderd. Je doet dat uit piëteit voor de nabestaanden. Wat is ‘nabestaanden’ toch een mooi geschiedeniswoord. De naam die ik hier gebruik, Van der Pui, staat evenmin los van nabestaanden. Het is een naam die heel niet ongewoon is in Accra, Ghana. Ook dit is een stukje geschiedenis dat onze kinderen wellicht ontgaan zal. Deze zeer Hollandse naam is in Ghana achtergebleven van onze voorvaderlijke zeeschuimers die op weg naar verdere handelsgebieden wel eens aan de Goudkust overnachtten.)

Oude foto's

Van het kerkhof lopen we het dorp in met een handje vol oude ansichtkaarten die zo'n tachtig jaar geleden gemaakt waren. Er zijn in vele plaatsen van ons land boekjes verschenen waarin oude ansichtkaarten verzameld zijn. Soms hebben mensen nog oude kaarten, maar ook plaatselijke bibliotheken en gemeentearchieven bewaren deze schatten. Snuffel maar eens, fotokopieën kun je er al gauw van maken. Met behulp van die oude foto's kun je gewoon de geschiedenis binnenstappen en er rustig even rondkijken. Ga maar eens staan op dezelfde plek als waar indertijd die fotograaf gestaan moet hebben. Dat is niet zo moeilijk te vinden, maar wel een leuke uitdaging, want dan begin je al meteen goed te kijken. Sommige gebouwen stonden er toen ook al. Zijn die veranderd? Hoe? Wat is erbij gekomen? Wat zie je nu niet meer? En de kinderen die vol nieuwsgierigheid en verbazing naar de fotograaf staan te staren, zie je die nu nog rondlopen? Wat hebben ze aan? Staan de kinderen nu ook zo middenop straat? Afijn, honderd en één mogelijkheden en ontelbare beantwoordbare vragen worden door het werken met dergelijke oude prenten en foto's opgeroepen. De dunne boompjes op de foto zijn groot en dik, of allang weer omgekapt om plaats te maken voor het fietspad. De bakkerswinkel stond er al, alleen had die twee ramen waar nu een groot etalageraam het pleintje weerspiegelt. Op de foto staat een nogal stijve juffrouw in het gat van de deur, hoog in de bloes en lang in de rok. Zou dat de moeder, de grootmoeder of de overgrootmoeder van de huidige bakker zijn? Vraag maar door, de geschiedenis ligt overal op straat.

Huizen

Ook zonder foto's kun je in de geschiedenis rondkijken. In een Zeeuws stadje vonden we huizen die veel op elkaar leken. Ze hadden dezelfde versierselen in baksteen uitgevoerd door de metselaars. Ze waren even groot, even hoog, en hadden zo goed als allemaal dezelfde vorm. Wel was het duidelijk dat de mensen er ‘iets eigens’ van hadden willen maken door de jaren. Daardoor verschilden de voordeuren van elkaar. Sommigen hadden dakkapellen gebouwd, anderen hadden de ramen vergroot, afijn, alle huizen vertelden hun eigen simpele verhaaltje. In het eerste huis was de eerste steen gelegd in 1928; in het laatste huis vermeldde de gedenksteen 1932. Ze hadden er vier jaar over gedaan dat alles neer te zetten.

En als je in een nieuwbouwwijk woont? Wel, daar groeit de geschiedenis nog. Een nieuwbouwwijk ligt vaak als een nieuw dorp tegen de oudere kern aangeplakt, of de nieuwe wijken van een stad waaieren uit in steeds verder reikende lagen. Wandelend van de nieuwste wijk naar de oude kern beweeg je je door de voorbije jaren, en de gebouwen links en rechts, evenals de dikker wordende bomen in de trottoirs, vertellen er van.

En zolang de bouw nog aan de gang is, is de geschiedenis nog springlevend. Alles is in verandering. Het bietenland wordt parkeerplaats, de boomgaard wordt supermarkt, de sloten worden goten en het water verdwijnt in pijpen die nu nog even zichtbaar zijn. De boompjes die nu geplant worden zijn tenger en zwak: er moet een steunpaal bij en een koker gaas omheen. De wijk heeft nu nog meer toekomst dan verleden, maar elk gezin dat er binnen trekt begint een stuk geschiedenis te maken, en als de kinderen die er geboren worden zullen zijn opgegroeid, is hùn verleden onafscheidelijk verbonden met de nog prille geschiedenis van deze wijk.

De omgeving van elke school

Vergis je niet, geschiedenis is niet noodzakelijk oud en vergeeld. Geschiedenis is niet slechts opgehangen aan befaamde en beruchte overledenen. Onze kinderen dragen de geschiedenis ook in zich. Geschiedenis is een tijdsverhaal, een verhaal van ontwikkeling, van groei, van veranderen en hetzelfde blijven. Elke straat vertelt zijn eigen tijdsverhaal, en het leren luisteren hiernaar, het leren dit tijdsverhaal steeds opnieuw te reconstrueren en na te vertellen dat is de kern van geschiedenis, van geschiedkunde.

De omgeving van elke school is een rijk en gevariëerd leerboek vol verhalen, vol informatie, vol leermiddelen en vol illustraties... Maar je moet dit boek leren lezen en het is onze opgave om de kinderen dit soort lezen ook bij te brengen. Dit houdt in dat we ook onszelf op deze vaardigheid moeten toeleggen, zodat we er niet aan ontkomen zelf te gaan stappen in onze eigen omgeving, en die van de kinderen, want elke omgeving vertelt zijn eigen verhaal.

De onmiddelijke omgevingswereld, elke leefgemeenschap, is niet van vandaag of gisteren en is niet uit de lucht komen vallen, kant en klaar. Ieder's omgevingswereld heeft ontwikkelingen en veranderingen ondergaan die teweeg werden gebracht door nabije en verder verwijderde gebeurtenissen en invloeden. De mensen die door vroeger tijden heen ook deze omgeving als de hunne hebben ervaren, zullen er duidelijk mede vorm aan hebben gegeven, en zo is het decor waarin de kinderen hun rol spelen tot stand komen, over tijdsgrenzen heen.

Hoe meer de kinderen leren hun omgeving te gebruiken als bron van informatie, hoe beter ze leren bouwsels en verbouwsels, versieringen en overblijfsels, overleveringen en spelen, folklore en klederdracht, liederen en verhalen uit hun eigen leef- en leerwereld met bewust historische vragen te benaderen, des te sterker zullen ze hun historisch besef ontwikkelen en verdiepen. En op deze basis kunnen de kinderen wat werd en wat was ontmoeten, want het zal passen in een door ervaring sterk gevormd denk-kader.

Het goed gebruik van de eigen schoolomgeving, wanneer het ook maar te pas komt in de geschiedkundige vorming van de kinderen, plaatst de geschiedenislessen van de school, en van de methode die ons daarbij ten dienste staat, in het perspectief van hun eigen leven. Daarom is het zo waardevol en heilzaam, want de geschiedenis van de mensheid verhaalt zich voort in de kinderen, méér nog dan in de kronieken.