Leesgoed. Jaargang 14

Ideeën over kunst in de tijd van Rie Cramer
Over schoonheid en verheffing
Door Jopje Bakker

Op 10 oktober dit jaar werd honderd jaar geleden Rie Cramer geboren, een van de bekendste Nederlandse illustratoren. Haar werk is nog altijd aanwezig in uitleenbare en verkrijgbare uitgaven en heeft posters en prentbriefkaarten gesierd. Wat was de kunstzinnige achtergrond van haar werk? Een stukje kunstgeschiedenis. De auteur is freelance publicist, en onder meer auteur van de studies Kinderliedjes in beeld en Tekenend voor toen, norm en vorm van de illustratie in Nederlandse kinderboeken 1890-1940.

Dit jaar kunnen we het honderdste geboortejaar vieren van de illustratrice Rie Cramer. Dat dit niet alom aangegrepen wordt om overzichtstentoonstellingen en artikelen aan haar omvangrijke oeuvre te wijden zal waarschijnlijk te maken hebben met het feit dat er in de laatste jaren al erg veel aandacht besteed is aan Rie Cramer en haar tijdgenoten. In de loop der tijd zijn bijna al haar kleurenprenten herdrukt als poster, prentenbriefkaart of in boeken. En iedere verzamelaar heeft wel een stel originele uitgaven van haar hand. Het nieuwe is er dus 'n beetje af. Daarbij komt nog dat op het ogenblik de kinderboekillustraties uit ons land van zo hoog niveau zijn dat we blijkbaar onze eigenwaarde niet behoeven te ontlenen aan hoogtepunten uit het verleden. Het mag echter niet zo zijn dat we nu onze culturele erfenis compleet overboord gaan gooien. De tijd waarin Rie Cramer onder meer werkzaam was, tussen 1900-1930, heeft kunstwerkjes opgeleverd die nog lang niet voldoende in al hun aspecten beoordeeld zijn. De historische achtergronden van deze bloeiperiode zijn daarbij zo interessant en complex van natuur dat het meer dan waard is om met de honderdste verjaardag van Rie Cramer als aanleiding nogmaals de geschiedenis van het kinderboek in te duiken.

Met recht kunst

Tijdens de voorbereidingen voor mijn boekje Kinderliedjes in beeld, over de illustraties in de Nederlandse kinderliedboekjes, viel het me nog eens extra op hoe uniek in dat dertigtal jaren de kunstzinnige terreinen elkaar hebben kunnen beïnvloeden met schitterende co-produkties als resultaat. Uitgaven die met recht kunstwerken genoemd mogen worden. Het kinderliedboek is bij uitstek een goed voorbeeld van artistieke samenwerking omdat zowel dichter, componist en illustrator (plus drukker, uitgever en publiek) elkaar konden inspireren tot volkomen homogene produkten.

Uit Kindervreugde van H.J. de Kraan, illustraties J. en B. Midderigh-Bokhorst.

Om een indruk hiervan te geven wil ik een pagina uit het in 1915 uitgegeven liedboekje Kindervreugde tonen, een bundel met liedjes van H.J. de Kraan, geïllustreerd door J.B. Midderigh-Bokhorst en haar man. Wanneer men het oblongboekje openslaat bij het liedje ‘Dorpsdansje’ en de gehele uitvoering goed bekijkt, qua inhoud en vormgeving, dan blijken al de onderdelen (tekst, muziek, illustratie, decoratie en handschrift) elkaar aan te vullen en te versterken. De dansende kinderen beelden niet alleen het onderwerp van het liedje uit, het terugkerende motief van de zwaaiende rokken, de richting van de hoofdjes en de afwisseling van licht- en donkerpartijen geven de cadans van de melodie weer. Vooral het feit dat er tamelijk gestyleerd getekend is, zonder diepte-suggestie, maakt dat de ritmische herhaling van de vormen duidelijk in het oog springt. De scandering van de woorden in het liedje en het steeds terugkomende walsmotief in de begeleiding zorgen dat het dansen en met de ‘klompjes klapp'ren’ niet alleen visueel invoelbaar is maar ook direct hoorbaar. Lied en illustratie zijn van een decoratieve omlijsting voorzien door de echtgenoot van mevrouw Midderigh-Bokhorst. Hij stond haar bij haar illustreerwerk altijd

[p. 55]

terzijde wanneer achtergrond, ‘vulwerk’ en decoratie gevraagd werd. Het is overigens typerend voor die tijd dat er geen enkel verschil in handschrift te zien is. Op de tekenscholen werd de Jugendstilstylering zo dwingend en uniform gedoceerd dat zelfs een Cornelis Jetses niet aan deze eenvormigheid ontkomt wanneer hij voor de prenten in het liedboekje De Zingende Kinderwereld een decoratievere stijl kiest dan hij gewoon is. De heer Midderigh nam niet alleen de omlijsting op zich (waarbij het liedritme heel treffend met de klompjes nagebootst wordt), hij schreef ook de liedtekst en het notenschrift in een zwierig handschrift. Zo kon het werk van componist en tekenaar tot één geheel vervloeien. Vorm en inhoud zijn in dit liedje ideaal in harmonie met elkaar.

Gelijkgestemdheid

Zoals gezegd geeft het kinderliedboek de beste staaltjes van samenwerking te zien, maar ze zijn ook in de andere boekbranches aan te wijzen. Ik noem in dit verband de door Rie Cramer in haar beginperiode geïllustreerde sprookjesboeken; de door Freddie Langeler geïllustreerde rijmverhalen van Alfred Listal (o.a. Van de Wortelkindertjes); de vignetten van Sijtje Aafjes en Anton Pieck in het tijdschrift Zonneschijn, en niet te vergeten de verzamelaarsitems zoals Notenkraker en Muizenkoning van E.T.A. Hoffman. In laatstgenoemde werkje zijn de tekeningen van Wenckebach in volkomen harmonie wat betreft de zwart-wit verhoudingen met de tekstpagina's en kon de stylering van de prenten de spanning van het verhaal optimaal verhogen.

Dat vorm en inhoud op elkaar behoren aan te sluiten wordt de hedendaagse illustrator tijdens zijn opleiding er met de paplepel ingegoten. In een tijd echter waarin er geen speciale illustratieklassen op de kunst-tekenopleidingen waren kunnen deze geslaagde co-produkties alleen verklaard worden uit een gelijkgestemdheid, die op de verschillende artistieke terreinen als muziek, literatuur, beeldende kunst, maar ook architectuur, mode en toegepaste kunsten tot eenzelfde streven leidde. Waar was dit vanuit onze kunstsituatie uniek te noemen fenomeen op terug te voeren? Men droomde van een gezamenlijke kunstbeleving en uitoefening (een ‘Gesamtskunstwerk’), zoals men dat uit vroeger tijden bijvoorbeeld bij de bouw van een Gothische kerk kende. Een gebeuren waarbij glazenier, steenhouwer, schilder, klokkengieter, architect en bouwmeester bijdroegen aan één project.

Uit Van de wortelkindertjes van Alfred Listal, illustraties Freddie Langeler.

Terug naar de natuur

Dit was een zeer romantische invulling en projectie van een verlangen om de eigen los-vaste samenleving weer tot eenheid te brengen. Daar waar de verschillen in godsdienst, in sociale klasse, in rijkdom en cultuur problematisch groot geworden waren was aller hoop gevestigd op de kunsten om een nationale eenheid en een eigen Hollandse identiteit te bewerkstelligen. De kunstwereld vertaalde deze drang naar culturele eenheid in een zoeken naar een zuivere en ongemaniëreerde vormentaal, en men beschouwde de natuur en de oude volkstradities als meest geëigende inspiratiebron. Deze drang naar natuurlijkheid en functionaliteit was op allerlei gebieden merkbaar: de architectuur van Berlage zonder ‘façade’, de stoelen van Thonet, de reformkledij zonder corset en de alles doordringende Jugendstil, gebaseerd op natuurvormen. Dit verlangen naar een ongekunstelde volksstijl gaat eigenlijk nog verder terug dan de periode rond de eeuwwisseling. Al vroeg in de negentiende eeuw werden verschillende culturele instellingen opgericht (Maatschappij tot Nut van het Algemeen, Maatschappij ter Bevordering van de Toonkunst) om het volk weer z'n eigen culturele traditie terug te geven. Er werden samenzang- en volkstoneelgroepen opgericht; de Nederlandse literatuur werd gesaneerd op buitenlands en bombastisch taalgebruik o.a. door de Gids-beweging. Ook werden toen pas voor het eerst de nog onder het volk levende sprookjes, bakerrijmen en volksliederen opgetekend.

Heb je wel gehoord van de Zilveren Vloot

De Verlichting had blijkbaar een enorm stempel gedrukt op ons culturele leven. De Verlichting richtte zich tegen de vaak irrationele volkstradities, en de gemaniëreerde omgangsvormen van de burgerij bevorderden het standsverschil omdat al wat het gemene volk toebehoorde veracht werd. In alle ons omringende landen vind je het zelfde zoeken naar verloren gegaan of gewaand erfgoed (de sprookjesboeken van Grimm zijn daar een neerslag van). Maar in ons eigen land leken we wel dubbel zoveel ingeleverd te hebben, want wij kregen bovenop de Frans-georiënteerde mode en etiquette van de Rococo-tijd ook nog eens het Franse juk op onze schouders. Wat er door het calvinisme aan volkstraditie al niet was uitgebannen werd dus wel eind achttiende eeuw ontkend. Het is dan ook heel tekenend dat er na de Franse overheersing liederen werden gecomponeerd als ‘Heb je wel gehoord van de Zilveren Vloot’ op eenvoudig te zingen melodie. Liederen die zowel de volksliedtraditie in ere herstelden (door het Calvinisme om de bijgelovige en immorele inhoud altijd verboden) als de vaderlandse geschiedenis.

Blinde vlek

Wanneer je nu al die pogingen om de nationale identiteit te bevorderen overziet en al die artistieke produkten bekijkt die het volk in contact moesten brengen met het natuurlijke, het eigene en het zuiver Hollandse dan blijkt er een grote discrepantie te bestaan tussen het effect dat bereikt werd en het idee dat er achter lag. Beperk ik mij tot de illustraties van kinderboeken en dan nog voor het gemak tot die van Rie Cramer dan zijn de verfijnde prentjes met sierlijke pentekeningen en zachte aquarelkleuren eerder decadent te noemen dan natuurlijk. ‘Volks’ doen ze überhaupt niet aan: de tekenstijl doet in de eerste plaats denken aan de Japanse houtgravures uit een periode waarin deze beschaving zeker niet primitief of volks te noemen was. Daarbij situeert Rie Cramer haar sprookjestaferelen meestal in de overgecultiveerde tijd van de Franse Rococo, gezien de kledij en de entourage (vergelijkbaar met de voorstellingen van Nellie Bodenheim in bijvoorbeeld Handje Plak), wat ook niet bepaald de eigen identiteit bevorderen kon. Tenslotte blijken haar boeken de oorspronkelijke doelgroep niet te kunnen bereiken omdat de hoge kosten, het vereiste ontwikkelingsniveau van het gezin (voorlezen of zingen aan de piano) dit verhinderen. Men had blijkbaar een blinde vlek voor zowel de oorsprong als de uitwerking van de eigen idealen. Dit is een opvallend fenomeen dat overigens geen afbreuk doet aan de artistieke waarde van Rie Cramer's prentkunst.

Uit Kinderliedjes uit Grootmoeders tijd van A. de Jong en Rie Cramer.

Verheffing

Maar vanuit historisch oogpunt is dit een belangrijke constatering omdat dezelfde drijfveer, streven naar culturele eenheid van het volk en naar een oorspronkelijkheid van expressie, na de Tweede Wereldoorlog opnieuw opduikt maar volkomen anders wordt ingevuld. De kunstenaarsgroep Cobra onderkende dit verlangen naar een harmonisch bestaan als in wezen een existentieel gevoel. De kunstenaars van Cobra kwamen tot een veel fundamenteler begrip van het probleem dan dertig jaar terug. Rie Cramer en haar collega's werkten echter nog met het Romantische denkbeeld dat de kunstenaar en de door hem geschapen cultuur iets verhevens was, weggelegd voor uitverkorenen. De kunstenaars behoorden toendertijd zelf grotendeels tot de gegoede burgerij. Het was hun cultuur die al die tijd te lijden had van buitenlandse beïnvloeding en overheersing. Het gewone volk stond daar

[p. 56]

eigenlijk volkomen buiten. Het is dan ook niet vreemd dat de culturele bovenlaag zich nooit werkelijk tot het volk heeft kunnen of willen verlagen. Dat zou betekend hebben dat ze hun eigen wankele identiteit nog meer zou moeten prijsgeven. (Zo is het te begrijpen dat een Van Gogh, die zich wel identificeerde met de arbeider, lange tijd niet als kunstenaar werd geaccepteerd.) Omdat men toen nog de vervreemding onder mensen interpreteerde als een gevolg van standsverschil trachtte men met een uiterlijke gelijkstelling de verschillen onderling op te heffen. De Jugendstil, die zowel eenvoud als sierlijkheid wil uitdrukken, is een typisch symbool van dit streven. Pas later zou de kunstenaar de gevoelde Weltschmerz in zich zelf gaan zoeken. Men probeerde gelijkstelling te bereiken door een zichzelf vernederen (zoals de Cobra-groep terug wou naar het allereenvoudigste in de mens), in plaats van een willen verheffen van de ander.

Eén stijl

Hoe groot het falen ideologisch ook is geweest, het grootse van die periode rond de eeuwwisseling bestond daaruit, dat men één stijl had, één kunstgevoel. Dit is voor de hedendaagse kunstenaar een ondenkbare zaak geworden. Nationale eenheid, de Heilstaat, Samen Sterk, Terug naar de Natuur, zijn begrippen die tegenwoordig niet meer kunnen. En terecht: na het leed van twee wereldoorlogen worden ze als holle frases beschouwd. Het is een geluk dat men vroeger nog naïef kon zijn, zou je kunnen zeggen. Anders waren er tenslotte niet van die prachtige homogene kunst-kinderboeken geweest. En wat Rie Cramer nog deed uitstijgen boven haar vakgenoten was haar liefde voor het kind en de ernst waarmee zij het een gelukkige omgeving trachtte te schenken. Zij kan met recht de ‘verheven kunstenaar’ genoemd worden.