Leesgoed. Jaargang 14

Kinderliteratuur is niet exclusief voor kinderen
Een interview met Aidan Chambers
Door Joke Linders-Nouwens

Aidan Chambers is niet alleen auteur van boeken, die, om het voorzichtig te stellen, ook door kinderen of jongeren gelezen kunnen worden, maar ook een onvermoeibare standwerker voor het lezen, en een gezaghebbend criticus, daarbij nog samen met zijn vrouw redacteur van Signal, een Engelse pendant van Leesgoed. Hij was in Nederland, een mooie gelegenheid om hem wat vragen te stellen. De vragensteller is docent Nederlands in het voort gezet onderwijs, en freelance journalist en recensent.

Het was liefde op het eerste gezicht. Aidan Chambers, een warme stem, vriendelijke ogen, grijze haren, nauwkeurig formulerend in prachtige Engelse volzinnen, gevoel voor humor en een scherp observatievermogen.

Over deze liefdesverklaring gelieve men zich overigens niet al te bezorgd te maken. Een en ander speelde zich af binnen de veilige contouren van het kinderboekenvak en ongelukken zijn er niet van gekomen. Of om Chambers zelf te citeren: ‘Everything in life comes down to sex. It is sex that matters. Not the consuming of it, but through observation. The first thing you see is sex: man, woman, then you notice the body, the movement, the eyes, and after that all the rest.’

Ik ontmoet Aidan Chambers in zijn hotel in Amsterdam, twee dagen voordat hij een zilveren griffel in ontvangst zal nemen voor Tirannen. Omdat hij twintig jaar geleden ooit een paar dagen doorbracht in Haarlem en zeer gecharmeerd raakte van de knusse provinciale afmetingen én omdat alle café's in de buurt propvol blijken te zijn, rokerig en lawaaierig, rijden we naar Haarlem. Onderweg wisselen we persoonlijke gegevens uit.

‘Lesgeven aan aanstaande onderwijzers is het moeilijkste wat ik ken. De studenten voelen zich te oud om als kind behandeld te worden, maar ze zijn te jong voor een volwassen benadering. Deze vorm van onderwijs vind ik veel moeilijker dan lesgeven aan teenagers. Maar omdat ik het broodnodig vind dat op elke pedagogische opleiding een cursus jeugdliteratuur wordt aangeboden, blijf ik het volhouden. De onderwijzer heeft nu eenmaal een invloedrijke positie als het gaat om leren lezen. Wie leest, wie vertrouwd raakt met literatuur, ontwikkelt zich tot een kritische denker en zal in staat zijn anderen te beïnvloeden. Overigens doet zich hier een probleem voor. Politici houden niet van lezers, want goede lezers leveren kritiek, kunnen argumenteren, overtuigen met woorden. Dat is lastig, vinden de politici, en daarom creëren ze een systeem waarin het niet mogelijk isvoldoende aandacht te hebben voor de training van onderwijzers en het leren lezen van kinderen.’

Voor ik het in de gaten heb zitten we midden in een uitdagende discussie over de mogelijkheden van het onderwijs, de plaats en de waardering voor jeugdliteratuur. ‘In Engeland is de situatie heus niet zo ideaal als jij denkt. Het gras van de buren lijkt altijd groener. Ook bij ons zijn maar heel weinig mensen in een academische positie ingezet voor de kinderen jeugdliteratuur. Voor zover het voorkomt is dat toch meestal in de context van post-academiale cursussen of bijscholingen. En misschien is dat wel net zo effectief.’

Hoezo? Waarom wel professioneel en betaald onderzoek en onderwijs op het gebied van de literatuur en niet voor kin-

[p. 20]

derboeken? Dat is toch oneerlijk!

‘Ik heb ook heel lang beweerd dat we professioneel onderzoek nodig hebben. Maar de laatste tijd aarzel ik erg. Als je ziet in wat voor bureaucratie die professionele werkers terecht komen. Ze moéten publiceren. Daar hangt hun voortbestaan of hun positie van af. De kwaliteit wordt compleet ondergeschikt aan de kwantiteit. En het resultaat is nietszeggende routinetroep. Je ziet dat ook heel sterk in Amerika gebeuren. En wat schieten we daar nu mee op. Meer status, ja, maar verder niets. De jeugdliteratuur is meer gebaat bij mensen die onderzoek willen doen met een sterke betrokkenheid en belangstelling voor de materie.’

Ik blijf tegensputteren. Dat klinkt wel redelijk en ook idealistisch, maar iedereen heeft recht op een goed belegde boterham, waarom moet de kinderliteratuur dan afgescheept worden met een droge boterham?

‘Omdat de meeste mensen - nou ja, meeste... ik druk me nogal extreem uit, daar heb ik in het verleden al dikwijls last mee gehad - veel mensen dus, hun werk doen met het oog op een aardig inkomen, vakantiemogelijkheden, een gerieflijk huis en een aangename positie. Werk is een middel daartoe. Slechts heel weinig mensen doen hun werk vanuit een sterke innerlijke gedrevenheid. En die mensen leveren, zelfs als je hen niets zou betalen, belangrijk en waardevol werk.’ Voordat we op dit punt echt ruzie kunnen krijgen, raken we verwikkeld in een ander probleem: parkeren en een plekje zoeken in een restaurant aan de Grote Markt. De toeristische rondleiding moet wachten tot na het interview. Ik heb een waslijst met vragen en discussiepunten. Waarom schrijft Chambers en hoe zit het met die veertig boeken die hij schreef voordat hij literaire erkenning kreeg met Lang weekend op drie manieren, Het geheim van de grot, Tirannen en Je moet dansen op mijn graf? Waarom heeft hij de dagelijkse praktijk van het onderwijs verlaten als dat zo'n ideale plek is om mensen mondig te maken? En hoe zit het met de idealen die hem tussen 1960 en 1967 in een klooster deden belanden?

Ik heb een obsessie voor schrijven

‘Ik heb me pas laat ontplooid. Op school was ik beslist geen uitblinker, geen intellectueel type. Maar dankzij Jim Osborn - de leraar in Je moet dansen op mijn graf - heb ik me ontwikkeld van een instinctieve denker tot een analytische denker. Jim geloofde onvoorwaardelijk in de nacht van taal en dwong me tot lezen en zorgvuldig formuleren. Ik snap nog steeds niet wat hij in me zag, maar dankzij hem ben ik geobsedeerd geraakt door en voor schrijven.’

Na zijn middelbare schooltijd en twee jaar marine-opleiding kreeg AidanChambers een baan als leraar Engels en drama in Sothend-on-Sea, de plaats waar Je moet dansen op mijn graf zich afspeelt. ‘Daar kreeg ik te maken met een stel jonge collega's die overtuigd en praktizerend christen waren, een vrij zeldzaam verschijnsel in Engeland. Urenlang discussieerden we over het bestaan van God, over de zin van geloof, net zolang tot ik hun standpunt begon te begrijpen. En omdat ik, zoalsgezegd, nogal een extreme natuur heb, niets half kan en wil doen, trok ik daar de consequenties uit en werd ik lid van een jonge, enthousiaste congregatie: The Community of the Glorious Ascension, een typisch Anglicaans compromis tussen een rooms-katholieke lekenorde en habijtdragende kloosterlingen. We droegen een habijt maar waren verplicht op de een of andere wijze in de maatschappij werkzaam te zijn met kinderen. Ik bleef dus verbonden aan de school.’

- Maar waarom ben je er zeven jaar later weggegaan? Beviel het kloosterleven bij nader inzien niet? Veranderden je opvattingen over het geloof?

‘Als je dat echt wilt weten, hebben we wel een paar dagen nodig, maar het heeft te maken met mijn neiging alles zo volledig mogelijk te willen doen. Als leraar had ik me al enige tijd toegelegd op het schrijven van verhalen en toneelstukken voor teenagers, het soort boeken dat zij zouden willen lezen. Net toen ik het klooster inging, werden mijn eerste boeken gepubliceerd. Nu ben ik al sinds mijn 15e, eigenlijk sinds de bemoeienis van Jim Osborn, een echte schrijfneuroot. Ik moét schrijven. Als ik het niet doe, word ik ziek. Geestelijk en lichamelijk. Op den duur kon ik het niet volhouden: én onderwijs én het leven van een monnik én schrijven. Dus moest ik kiezen.’

- Maar hoe zit het dan met de idealen die je het klooster invoerden? In Je moet dansen op mijn graf zegt Jim Osborn op een gegeven moment tegen Hall: ‘Als je zo doorgaat, (en hij doelde op zijn gecompliceerde manier van denken en schrijven, JLN) word je nog eens religieus.’ Dat klinkt als een bedreiging. Geldt die bedreiging voor Hall, voor jezelf of betekent het dat religie in je volgende boeken een steeds grotere rol zal spelen?

Aidan Chambers reageert stomverbaasd. ‘Hoe weet je dat? Niet te geloven. Mijn volgende boek gaat inderdaad over geloof. Het ligt voor de hand dat allerlei idealen die ik eerst probeerde te realiseren in mijn monnikenbestaan, nu in mijn boeken doordringen, maar zoiets gaat volledig onbewust. Er is maar een ding waar ik altijd heel bewust mee bezig ben en dat is taal, de kunst van het schrijven, de kracht van woorden op papier. Taal is net als religie, zij biedt metaforen. William in Het geheim van de grot haalt de inspiratie voor zijn optreden uit gedichten. Lucy vindt een talige oplossing voor het gepest van haar klasgenootjes en ook Hall zoekt naar een verklaring, naar de zin van leven en vriendschap, via het verhaal dat hij maakt naar aanleiding van zijn ervaringen. In mijn nieuwste boek, Now I know, gaat de hoofdpersoon op zoek naar het bestaan van God. In het begin was het woord en het woord was God. Hij kan maar niet begrijpen waarom intelligente mensen zich bezig houden met geloof.

Dat wil hij onderzoeken, ervaren. Net als ik gaat hij daarom in een klooster en uiteindelijk ziet hij nog slechts één oplossing om het antwoord te vinden: hij kruisigt zichzelf.’

- Zit dit boek weer net zo ingewikkeld in elkaar als Je moet dansen op mijn graf? ‘Ik heb veel aandacht besteed aan de manier waarop je zo'n verhaal het beste kan vertellen. Er zijn drie vertellers, de jongen, zijn vriendin en een verborgen verteller. Er zijn ook heel wat experimenten met de tijd, die nodig zijn om aan te sluiten bij wat de lezer op dat moment moet of kan weten. Aan het einde van elke periode is er een soort kruiswoordpuzzel waarin de belangrijkste woorden en begrippen verwerkt zijn. De jongen schrijft bovendien een boek aan zijn vriendin om uit te leggen wat hij ontdekt over het geloof. Een grote taalpuzzel dus eigenlijk. Overigens weet ik nog niet of The Bodley Head het zalaccepteren. Het is nogal dik en het onderwerp is ook behoorlijk controversieel.’

Het verschil tussen een schrijver en een auteur

- Je boeken worden steeds filosofischer, moeilijken Lijkt je dat geen probleem voor je lezers?

‘Ik denk dat we nu een onderscheid moeten maken tussen de schrijver die ik was en de auteur die ik ben. Ik ben ooit begonnen als schrijver. Ik ontdekte een publiek - mijn leerlingen die niet tevreden waren met de boeken die zij kenden - en kwam te weten waarover ik moest schrijven - over personen als zijzelf, in korte niet te moeilijke verhalen met situaties die zij zelf konden meemaken, met motorfietsen etc. Wat ze eigenlijk bedoelden te zeggen, maar wat ze niet durfden, is dat ze geïnteresseerd waren in sex en geweld. De boeken die ik vervolgens op basis van dat recept schreef, bleken eigenlijk heel vervelend omdat ik een soort secretaris was voor een bepaalde groep, een automatische piloot. Vanaf dat punt ging ik verder. Ik wilde het boek schrijven dat ik had willen lezen toen ik zo oud was als mijn leerlingen waren. Dat werd Lang weekend op drie manieren. Ik herinner me nog hoe het gebeurde. Juni 1975, een prachtige zomer en drie maanden zonder school in het vooruitzicht waarin ik voor mijn uitgever een nieuw boek zou produceren. Maar wat ik ook probeerde, niets lukte, geen enkel onderwerp kon me boeien. Ik had geen ideeën en alles was even vervelend. De dagen gingen voorbij en ik raakte volledig in paniek, een soort midlife crisis. “Daar zit je nou met je goede fatsoen, 41 jaar en je kan nog geen woord op papier krijgen, je hebt helemaal geen ideeën, niks”. Op een gegeven moment kreeg ik zo genoeg van mezelf dat ik zei: “je schrijft het eerste het beste wat bij je opkomt neer. Dat wordt de eerste zin van je nieuwe roman en dan ga je gewoon verder”. Toen schreef ik “Literature is crap”, said Morgan'. Ik wist niet wie Morgan was en waar zijn aversie van literatuur vandaan kwam of wat hij wilde. Het duurde twee jaar voor ik de eerste

[p. 21]

versie klaar had. Maar in die twee jaar leerde ik dat je niet kan schrijven namens of voor anderen. Je kan alleen schrijven als je jezelf durft uit te kleden, als je kan achterhalen wat jou bezighoudt.’

‘Ik wil nu niet meer schrijven om mijn brood te verdienen of om met anderen te communiceren. Ik wil nu, ik ben nu een auteur. Iemand die zichzelf binnenste buiten keert. Waarom ik zo lang nodig had om dat te ontdekken, weet ik ook niet. Ik ben altijd al een kleine bange muis geweest en niemand, zelfs Jim Osborn niet, had me ooit fatsoenlijk uitgelegd dat zoiets als originaliteit niet bestaat, dat een schrijver altijd werkt met de ervaringen van hemzelf of die van anderen die hij vervolgens tot de zijne herschept; dat elke vorm van fictie een vermomming is (daarom is het ook volkomen mis als mensen mij komen vragen of ik een homo ben); dat je bij het schrijven van verhalen en romans moet leren vertrouwen op je eigen antennes, op wat je zelf belangrijk vindt.

Het soort boeken dat ik nu schrijf, en dan bedoel ik met name Je moet dansen op mijn graf, had ik zelf nooit willen lezen in mijn adolescentie, maar lezers tussen de 16 en 25 jaar raken er zeer door geïnspireerd. Ik krijg honderden brieven waaruit blijkt dat ze me kunnen volgen, dat ze door mijn boeken dingen ontdekken die ze uit zichzelf niet gezien zouden hebben. Door mijn boeken maken ze zich ideeën eigen en lopen ze in zekere zin voor op degene die ik zelf was op hun leeftijd. En daarom geloof ik in de mogelijkheid en de waarde van het doorgeven van ervaringen. Op die manier is mijn schrijverschap een variant op het leven van een kloosterling.’

Signal en de kinderboekenkritiek

- Vrij snel na je uittreden uit het klooster ben je getrouwd met Nancy Lockwood en hebben jullie samen Signal opgericht. Was kinderliteratuur jullie ontmoetingspunt en waarom een nieuw tijdschrift?

‘Nancy werkte in die tijd voor Children's Book News in Londen en zo ben ik met haar in contact gekomen. Het klikte meteen. Dus je begrijpt hoe er over ons geroddeld is toen we binnen een jaar na mijn uittreden trouwden. We wilden alletwee een tijdschrift maken dat invloed zou kunnen hebben op sleutelfiguren in de kinderboekenwereld, een tijdschrift waarin ruimte zou zijn voor degelijke discussies, voor het ontwikkelen van nieuwe ideeën en zorgvuldige kritiek. In blind vertrouwen en totaal onwetend hebben we ons op dat plan gestort. De eerste rekening van de drukker konden we betalen met het honorarium dat ik voor mijn boeken kreeg. Geleidelijk aan zijn we opgegroeid van 150 abonnees naar 1500, maar de hele onderneming is nooit winstgevend geworden. Overigens is Signal voor 99% het werk van Nancy. Ik mag de rekeningen betalen en kan er van tijd tot tijd mijn gal in spuwen.’

- Wat ben je nu in de eerste plaats: criticus, schrijver, onderwijzer?

‘Die drie aspecten komen steeds samen maar het schrijven staat altijd voorop. Daaraan ontleen ik de energie me ook met andere zaken bezig te houden. Boeken als The reluctant reader, Booktalk of Introducing Books to Children zijn min of meer het resultaat van mijn onderwijservaringen, zowel die op de middelbare school als in opleidingen voor onderwijzers. Met die ervaring durf ik dan te beweren dat ieder kind een lezer kan worden. Zelfs het kind dat in volledig gedepriveerde omstandigheden verkeert, waar thuis nooit een boek te vinden zal zijn, kan je op weg helpen naar de literatuur als je er maar het juiste onderwijs voor zoekt en het juiste boek.’

- De makkelijk-lezen-boekjes?

‘Daar hebben we nu juist helemaal geen behoefte aan. Die zijn alleen maar makkelijk voor de onderwijzer. Kinderen die niet kunnen of niet willen lezen, moet je benaderen zoals je een tweejarige confronteert met literatuur. Je zoekt mooie plaatjesboeken waaruit ze hun keuze kunnen maken. Als je dat hele spectrum van boeken overziet, blijkt er een grote variëteit te bestaan aan soorten boeken, met verschillende moeilijkheidsgraden, ideeën, verschillende soorten taalgebruik, keuze genoeg voor een tienjarig kind dat niet zo goed zou kunnen lezen. De echt belangrijke vraag is hoe we in het onderwijs kunnen bemiddelen tussen die enorme verzameling boeken en het kind. Absolute voorwaarde daarvoor is dat de onderwijzer de boeken kent, een leesklimaat creëert waar kinderen niet onderuit kunnen. En dus moet de onderwijzer zelf ook heel veel lezen. Al die boekjes volgens een bepaald leesniveau werken de luiheid van de onderwijzer maar in de hand. Die produceert dan alleen nog het juiste leesniveau-boek zonder het kind of het boek te hoeven kennen. En zo werkt het niet.’

‘Nu zit ik alweer te katten op de onderwijzers. Ik weet heus dat ze een vreselijk moeilijke baan hebben. Toch ben ik daar fel in, juist omdat zíj uiteindelijk de mogelijkheden in handen hebben om van kinderen lezers, denkers te maken.’

- Hoe zie jij de taak van de kinderboekenkritiek?

‘Behalve de evaluerende die eigen is aan elke vorm van kritiek, houdt de criticus van het kinderboek zich vooral bezig met de rol van de lezer. Toevallig is dat ook een populair onderwerp in de literatuur-wetenschap. Daar zitten we goed mee, want kinderboeken bieden bij uitstek de gelegenheid de rol van de lezer te verkennen. Bij literatuur voor volwassenen kan de criticus daar nog aan voorbij gaan. Bij kinderboeken moéten we ons ook bezig houden met het publiek waarvoor die kinderboeken bestemd zijn. Wat betekent het als de auteurweet dat zijn werk door kinderen gelezen zal worden? Welke invloed heeft dat op de manier van vertellen, op de taal en misschien zelfs op de psychologische diepgang? Al dat soort vragen moeten aan de orde komen.’

- Alhoewel ik dat standpunt theoretisch deel, zie ik toch een aantal praktische moeilijkheden, omdat rekening houden met het publiek al gauw verzandt in het toevallige oordeel van een kind.

‘Het probleem is inderdaad dat we nog niet voldoende technieken hebben ontwikkeld om uit te vinden wat kinderen werkelijk denken. Veel onderzoekers leggen gewild of ongewild hun vooronderstellingen op aan de ondervraagden. De reactie van een paar willekeurige lezers zegt natuurlijk niets over de kwaliteit van een boek. Lang niet iedereen houdt van Shakespeare en toch blijft hij onbetwist een groot schrijver.’

‘Het achterhalen hoe kinderen reageren op een boek behoort voor een deel tot het arbeidsveld van de criticus, die bezig is de aard van literatuur vast te stellen, en voor een ander deel tot het onderwijs. Hoe kun je een kind helpen zijn eigen ideeën te ontwikkelen en uit te drukken. Zo vormen de onderwijzer en de kinderboekencriticus eigenlijk een ideaal koppel. Ze hebben elkaar nodig. Lezen is een ontwikkelingsproces en het onderwijs moet daarop aansluiten in psychologische en didactische zin.’

Ik leg uit wat in het juryrapport vermeld staat over Je moet dansen op mijn graf, dat in feite hoger gooide dan Tirannen maar dat door de jury met het oog op de moeilijkheidsgraad naar de Vlag-en-Wimpellijst ging. Wat vindt Aidan Chambers daarvan?

‘Prachtig. Ik hou wel van een relletje. Ik geloof inderdaad niet dat het zinvol is boeken naar voren te schuiven, alleen maar omdat ze een prijs hebben gekregen. Kinderen moeten kunnen begrijpen wat een boek hen te zeggen heeft. Maar elke discussie is beter dan geen discussie. Door eens goed over een boek na te denken begint zo'n boek eigenlijk pas te leven.’

‘Overigens vraag ik me ernstig af of het niet eens tijd wordt het begrip kinderliteratuur te herzien. Kinderliteratuur is niet exclusief voor kinderen. Het is literatuur, geschreven met het oog op kinderen, die door iedereen gelezen kan worden. Dat betekent dus dat sommige kinderen bepaalde kinderboeken nooit zullen lezen. Door psychologen wordt literatuur niet uitsluitend gezien als een verborgen plek maar ook als een plek om te groeien. Complexiteit en rijkdom zijn dan belangrijk. Je kindertijd, de emoties van het opgroeien horen bij een gezonde volwassenheid en daarom kan je er altijd over blijven lezen. Ik voel me nog zo dikwijls een jongen van 6, met de gevoelens en verlangens en de verwarring van die leeftijd. Soms twijfel ik of ik ooit volwassen ben geworden.’

‘Volgens Einstein is ook literatuur een kwestie van denkexperimenten, het aftasten van nieuwe mogelijkheden. Een schrijver, een auteur probeert niet het leven fotografisch vast te leggen, hij experimenteert. Stel x ontmoet y, wat gebeurt er dan? Ik ben geïnteresseerd in die experimenten, het is een manier om jezelf te leren kennen. En taal verschaft ons de mogelijkheden daarvoor. Een verhaal is

[p. 22]

dan een zeer geschikt vervoermiddel.’

Experimenteren op een Hollandse school

Inmiddels is de middag voorbij. 's Avonds zetten we het gesprek voort in een wat groter gezelschap, genietend van een uitgelezen maaltijd. Bij het afscheid stelt hij voor de volgende dag mee te gaan naar een van mijn klassen. 4 VWO misschien, die leerlingen verstaan wat Engels, maar spreken zij het ook? Het lijkt me een wild maar aardig experimenten dankzij de vertelkunst van Aidan Chambers wordt het een overweldigend succes.

In eerste instantie reageert de klas giechelend en provocerend. ‘Heeft u uw minnaar meegebracht, juf? Wel wat erg grijs hè!’

Als ik ze vertel dat Aidan Chambers een schrijver is die een zilveren griffel heeft gewonnen, worden ze nieuwsgierig. Nu nog de drempel van de vreemde taal over. Binnen vijf minuten heeft Aidan Chambers ze omgetoverd tot een modelklas van Engelse makelij. Ze hangen aan zijn lippen. Hij ziet meteen wat ze niet begrijpen, legt opnieuw uit, verzint voorbeelden, gesticuleert en krijgt de lachers op zijn hand. Hij geeft een ethymologische verklaring voor zijn naam via het Keltisch en gevechten op de Schotse hoogvlakten, verklaart de diepere betekenis van de titels van zijn boeken en laat ze vragen stellen. Heel aarzelend komt er een: ‘Hoe verzint u uw boeken? Waar haalt u de inspiratie vandaan?’

En dan volgt een college van half uur over de relatie tussen werkelijkheid en fantasie. Hoe een schrijver moet worstelen met de ideeën die hij uit zijn omgeving haalt en met zijn eigen emoties. Verwondering is het belangrijkste en dan de juiste vertelvorm zoeken. Niks inspiratie, gewoon keihard werken, de lezer nieuwsgierig maken. Niet precies zeggen wat je bedoelt maar de gelegenheid scheppen tot denken, tot combineren.

Diep onder de indruk verlaten ze het lokaal. De volgende les, als Aidan Chambers al lang weer vertrokken is, luisteren ze bijna even ademloos naar een aantal fragmenten uit Tirannen en uit Je moet dansen op mijn graf. Bijna zonder uitzondering willen ze in de herfstvakantie die boeken gaan lezen.