Leesgoed. Jaargang 14

[p. 15]

Weekblad voor Neêrlands Jongelingschap
Opvoeding tot vlijt en deugdzaamheid
Door Piet Mooren

Zoals elders in dit nummer al wordt gesteld: ondanks alle aandacht die er in letterkundige universitaire kringen voor de achttiende eeuw is zijn er nog gebieden waarop veel studie verricht zou kunnen worden, en de achttiende-eeuwse nederlandstalige kinderliteratuur, waaronder ook de periodieken voor kinderen gerekend kunnen worden, is daar een van. Elders in dit nummer wordt een bescheiden terugblik op ontstaan en ontwikkeling van zulke periodieken gegeven. Hieronder wordt één tijdschrift nader bekeken. De auteur is wetenschappelijk medewerker van de Katholieke Universiteit Brabant, medewerker van de Tilburgse schoolbegeleidingsdienst, en lid van de redactie van Leesgoed.

Vier jaar lang deed het Weekblad voor Neêrlands Jongelingschap zijn best om de hoop van het vaderland het goede voorbeeld in extenso voor te houden. Met acht bladzijden in octavoformaat gaf het blad elke week in vertelling, toneelstukje, raadsel, gedicht of recensie voorbeelden van deugd, satire of leerzaamheid. Op dat aambeeld van deugd en vlijt werd steeds weer gehamerd, al gebeurde dat al die vier jaren (1783-1786) niet zonder variatie. Bij deze morele opvoeding die het blad voor ogen stond werd veelvuldig het goede voorbeeld gehanteerd, zoals in het levensverhaal van Grootvader Eerrijk, dat als een soort feuilleton met intervallen verspreid over drie jaargangen verscheen. De oefening in geduld die met het lezen van het verhaal gemoeid was, spoorde alleszins met de strekking van het verhaal. Grootvader Eerrijk, die als rentmeester zijn meester en diens onderdanen altijd naar eer en geweten heeft gediend, doet zijn naam volop eer aan. Op de vraag van zijn buurman hoe hij toch zo'n eerzaam en tevreden mens is geworden, roept hij voor zijn antwoord al zijn en buurmans kinderen en kleinkinderen bijeen. Twaalf afleveringen lang - van nr. 26 van de tweede tot nr. 52 van de vierde en laatste jaargangen - hangen ze aan zijn lippen. En ook nadat hij hen voor het laatst op het hart drukt deugdzaam en naarstig te leven, dood en eeuwigheid steeds in gedachten te houden en tegen elke valse raad en altijd op Gods vriendschap te vertrouwen om daarna met een laatste lofzang op het hemelse geluk te sterven, kunnen ze van hem maar geen afscheid nemen: ‘De kinderen vloogen om zijnen dooden hals, en konden niet, dan met moeite bewoogen worden, om het ontzielde lichaam van hunnen braaven oude vriend te verlaaten’.

Behalve van het goede voorbeeld wordt onbedoeld ook van het spannende, slechte voorbeeld gebruik gemaakt. Een mooi verhaal vormt de brief van Heer d'Ormond aan zijn neef.

In die brief ontdekt de schrijver, een rijk en voornaam heer, dat zoon Karel van nature niet wil deugen. Wat hij ook bedenkt, Karel komt niet tot inkeer. Hij vraagt aan de gouverneur streng op hem toe te zien en voorziet Karel tenslotte van een levend voorbeeld van deugd en vlijt in de persoon van Frans, een van de acht kinderen van een arme dorpspredikant. Ook die ingreep bleef zonder succes:

‘Gij zult mij vraagen waarmede Karel, terwijl hij niet leerde, den tijd doorbracht? Hij liep het huis door, plaagde dienstboden, sloeg of kneep de honden en katten, trok den vliegen die hij ving de vleugels en poten af, of reed ze aan een speld, en vermaakte zich zeer, als hij de hennen konde jagen, dat ze alle over de muur vlogen. Konde hij stil de deur uitkomen, dan liep hij na het huis van eenen vleeschhouwer; want hij zag gaerne een schaap de keel afsteken, en het bloed van een onnozel lam stroomen; en als hij jongens op straat vondt, die hij over konde, dan tergde hij ze zoo lange, totdat ze hem eenige onbeleeftheid aan deeden, en dan klopte hij ze af, om 'er zich over te wreeken. Kwamen 'er arme kinderen voor zijne deur, dan gaf hij hun een duit of twee, maar daar voor moesten zij hem vrijheid geeven, om hen tegen den neus te knippen, of in de ooren te knijpen. En wierdt er een misdadiger opgehangen, dan was Karel altoos onder de toeschouwers en vermaakte zich zeer als hij den ongelukkigen lange zag spartelen’.

Na jaren niksnutten in Leiden aan de universiteit leeft hij in Frankrijk en Engeland als gokker tussen valsspelers, totdat hij vanwege zijn speelschulden in het gevang belandt. Zijn moeder - vader draait zich al lang van ellende om in het graf - laat Frans hem daaruit helpen. Hij is in alles zijn tegendeel. Hij bouwt een glanzende carrière op, laat schoonbroer studeren, bezorgt schoonzussen een bruidsschat en schoonouders een onbezorgde oude dag, en weet Karel bovendien uit het gevang te bevrijden. Maar die is dan als een geraamte, tot de dood toe vol wroeging om een verknoeid leven.

Opvallend in dit verhaal is het verval van de gegoede stand, het maatschappelijk succes van de zoon van de dorpspredikant en de plaats van het arme volk in de bedelstand. Uit de rolverdeling blijkt enige onvrede met bestaande maatschappelijke posities. Ook de fabel ‘De Pauw en de Hen’ die op de brief van Heer d'Ormond volgt, brengt de adel of de gegoede stand - we zitten in de Pruikentijd - niet als het goede voorbeeld voor middenstand en arbeidersklasse naar voren. Ik citeer het samen met het nawoord:

De Pauw en de Hen

Eene hoogmoedige Pauw zag met medelijden en verachtinge neder op eene Hen, die haare staartpennen verlooren hadt.
Wel - riep hij uit - de Heer, dien wij toebehoren, moet wel zeer goedhartig zijn, dewijl hij zulk een lelijk beest nog in het leeven laat; als het mijne zaak was, ik zoude er spoedig raad mede weeten.
Niet lang daarna verloor hij zelf alle de veeren van zijnen staart, op welke hij zo hoogmoedig was, en waarom hij gedacht had, dat alle vogelen hem met een nijdig oog moesten aanzien. Nauwelijks hadt de eigenaar dit bemerkt, of hij gaf bevel aan zijn volk om den Pauw dood te slaan. Welke eene onrechtvaardigheid! - schreeuwde de staartloze Pauw. - Deze Hen is reeds zolang zonder staart geweest, en gij laat haar in het leven, terwijl gij mij zo ras ik mijne veederen verloren heb, laat dood slaan. Het verdienste van de Henne - antwoordde de eigenaar - bestaat niet in haare veeren. Zij voorziet mijne tafel van gezonde en smakelijke eyeren. Maar gij wordt alleen gevoerd, om ons oog met uwen staart te verlustigen. Zo ras gij dien kwijt zijn, hebt gij alle uwen verdiensten verlooren.
Nauwelijks had hij dit gezegd, of de Pauw wierdt dood geslagen.

Als men onder deezen Pauw een ‘jongen Heer verstaat, die geene andere verdiensten heeft, dan fraaije kleederen, en geene andere bezigheid, dan zich op de schikken; en zich onder het zinnebeeld der Henne eenen naarstigen Koopman, eenen oppassenden Handwerksman, of eenen arbeidzamen Boer voorstelt, zal men niet veel moeite hebben, om het oogmerk van deeze Fabel te ontdekken.
Bij aldien men over de verdiensten der menschen eens volgens dien zelfde regel wilde gaan oordelen, het zoude er met veele welriekende saletjonkertjes, en eene menigte propere bakkesjes van het andere geslacht bedroeft uitzien’.

Na deze sociale kritiek geeft de oosterse vertelling die daarop volgt weer een voorbeeld van persoonlijke inkeer. Een geleerde Persiaan gaat naar de tempel om te klagen dat hij geen geld heeft om schoenen te kopen. De man zonder voeten die hij daar ziet, overtuigt hem echter van de onredelijkheid van zijn klacht. Tevredenheid met het eigen lot is ook de boodschap van het gedicht dat deze afleveringen afsluit. Het gaat over een kind dat diep ongelukkig is over de dood van

[p. 16]

haar vinkje. Zij krijgt echter te verstaan wat de titel van het gedicht wil zeggen: ‘Het voegt den sterveling zich in zijn lot te schikken’.

Brief, fabel, oosterse vertelling en gedicht vormen samen een aflevering van het weekblad dat aldus in alle onderdelen de lezer de spiegel van een deugd- en ondeugdzaam leven voorhoudt, aanspoort tot ijver, vermaant niet te klagen, wijst op de arrogante pracht en praal van de leisure class, het slechtere lot van de ander een reden tot zelfverheffing vindt en tevredenheid met het eigen lot een plicht acht. Oproep tot deugdzaamheid en vlijt vormt naast deze satire een appèl tot middenstand en arbeidersklasse tot maatschappelijke deelname en vooruitgang. Voor deze klassen is het Weekblad een zedenspiegel waarin saletjonkers evenals oppassende predikantenzonen hun verdiende loon vinden. Deugdzaam leven en nuttige kennis spelen in het laatste voorbeeld een centrale rol.

Voor de overdracht van nuttige kennis zorgen vooral didactische vertellingen en samenspraken. De leerstof daarin ligt op het terrein van de kennis der natuur, aardrijkskunde en nationale heemkunde met onderwerpen als insecten, grote visserij (de haringvangst, groot voor 's lands economie), kleine visserij (walvisvangst, klein voor 's lands economie), winter en sterrenhemel. De natuur is niet alleen een leermeester ten behoeve van het leven hier op aarde, maar om ook tot Godskennis te komen. De auteur van de gedichten in het weekblad bekent dat hij ‘een groot liefhebber is van de beschouwing der Natuure (...), want gij vindt in mijne vaersjes, dat ik gestadig van de Natuur opklim tot den vader der Natuure, van het Schepsel tot den Schepper’. Als verdere bron voor deze natuurtheologie verwijst hij naar Martinet^1.. In deze opvatting van de natuur als goddelijke ervaringsbron komt hij overeen met wat elders in het Weekblad de kern is van diverse didactische vertellingen en samenspraken. Eén voorbeeld, het gesprek tussen Willem en zijn gouverneur Dorant over de winter. Beklaagt Willem zich aan het begin nog over de kou in de winter en over deafwezigheid van bloemen, vogels en mals gras, van het gezonde en het schone van het jaargetij laat hij zich al snel overtuigen. Met name de pracht van sneeuwvlokken en hun vermogen zonnestralen te weerkaatsen boeit hem zeer:

(Willem): ‘Maar zeg mij toch eens, als het u belieft, waar vandaan komt het, dat de sneeuw zulke fraaie figuren heeft? Men kan niets zien, dat zoo schoon is, als deeze fijne zeshoekige sterretjes en bloemetjes.’

(Dorant): ‘Dat is een geheim van de natuure, mijn lieve kind, dat ik u niet kan uitleggen. Men zegt dat zeekere zout- of salpeterdeeltjes, die in de dampen zijn, en eene regelmaatige figuur hebben, zoo bij één loopen. Dat deeze deeltjes op die wijze bij elkanderen loopen, en zeshoeken maaken, laat zich noch wel begrijpen; maar dat zij zoo velerlei gedaantes hebben en zoo kunstig zijn, begrijp ik niet. Zo gij vlijtig leert, en voortvaart u wèl te gedragen, zal ik uwen Papa verzoeken, dat hij den Cathechismus der Natuure van ds. Martinet voor U gelieve te koopen, daar zult gij eene plaat vinden, waar op, uit de groote menigte van verschillende figuren, die de sneeuwvlokken hebbe, twaalf afgebeeld zijn, over welker schoonheid gij u verwonderen zult.’ (Willem): ‘Weet ds. Martinet ook niet hoe het komt, dat de sneeuw zulke mooie figuren heeft?’
(Dorant): ‘Ik geloof het niet, dat iemand dit volkomen zal begrijpen, dan ik het ander leeven, daar alle de geheimen der natuure ons van langzamerhand zullen ontdekt worden. Ondertusschen moeten wij hieruit de wijsheid en macht van den liefderijken Schepper hoe langs hoe meer leeren kennen, die in de kleinste dingen, dewelke wij zoo dikwijls onachtzaam over het hoofd zien, wonderen ten toon spreiden, die de schranderste menschen niet begrijpen kunnen. Hoe nauwkeuriger wij de natuur onderzoeken, zoo veel te meer onbegrijpelijke en verbaazende dingen zullen wij ontdekken. En hoe veel grooter zal dan niet onze verwondering zijn, als wij eens de manier op welke deeze wonderen ontstaan, en derzelver geheele oogmerk en nuttigheid leeren kennen’.

In het Weekblad vormt de natuur steeds een trap in de kennis Gods. Tegen die achtergrond heeft het blad weinig op met de zgn. sentimentele geschriften die toen in Engeland en Duitsland zeer in de belangstelling stonden of zoals het weekblad schreef ‘gelijk de paddestoelen zijn opgekomen’. Het blad probeert het tij te keren: ‘Zij maken het hart, hetwelk buiten die in die jaaren reeds vatbaar genoeg is voor dergelijke indrukselen, zoo gevoelig voor aandoeningen van liefde, dat zij het grootste spoorigheden verleid te worden’. ‘Het hart en de geheele smaak van eenen jongeling, die het ongeluk heeft van zich door de stroom van zulke geschriften, zoo als een Werther, (...) en om er ook een oorspronkelijk Hollandsch namaaksel bij de voegen, eene Julia te laaten wegsleepen, loopt gevaar om geheel bedorven, en hij zelf om voor alle manlijke verrichtingen tot welke hij zich moest voorbereiden, geheel onbekwaam te worden.’

Naast deze afkeer van sentimentele geschriften zijn sprookjes in het weekblad opvallend afwezig.

Het streven van het blad om de jonge lezers een deugdzaam en nuttig leven voor te houden blijkt uit de redactionele spreiding van literaire en journalistieke vormen in de eerste jaargang: 68 bladzijden worden besteed aan brieven, 62 aan historische vertellingen, 61 aan moraliserende vertellingen, 38 aan gedichten, 34 aan bijbelse vertellingen, 16 aan toneenspelen, 8 aan recensies, 5 aan allegorieën, 4 aan didactische vertogen, 3 aan raadsels, 3 aanredactionele verklaringen, 2 aan parabels, 2 aan fabels, 2 aan oosterse vertellingen.

Voorbeelden van brieven, moraliserende vertellingen, gedichten, fabels en oosterse vertellingen die tot deugd opwekken, zagen we al, evenals een exempel van een samenspraak gericht op kennis en godsvrucht. Ook toneelspelen, allegorieën en raadsels zijn niet zozeer vanwege het amusement dan wel vanwege de leerzaamheid opgenomen, ook al is de eerste indruk een andere. Of in de woorden van het blad: ‘Kinderen moeten eene Uitspanning hebben. Van deze waarheid ben ik zoo vast overtuigd, dat ik menigmalen een uurtje aan het vermaak mijner kinderen opoffere, en hen, waarmee zij zich over een dag wel gekweeten hebben, beloone, door des avonds aan hunne uitspanningen deel te nemen. Ik doe dit te liever, om dat hunne verkiezing noch al meest op zulke uitspanningen valt, waarvan zij eenig nut kunnen hebben, bijv. het van buiten leeren en opzeggen van eenig gedeelte uit een Toneelstuk’.

De genrevoorkeur van het weekblad demonstreert de pedagogische strekking van het blad. Dat dit jeugdblad als opvoedingsmiddel werd gezien blijkt uit de voorkeur voor brief-, vertel- en dialoogvorm, waarmee de identificatie sterk wordt vergroot. Met name in de samenspraak van opvoeder en opvoeding zouden de vragen en antwoorden van de jongeling die van de lezer kunnen zijn.

1. Bert Paasman. J.F Martinet. Een Zutphens filosoof in de achttiende eeuw. - Zutphen: Boekhandel Van Someren en H.W. ten Bosch, 1971.