Leesgoed. Jaargang 14

[p. 13]

Kindervrienden
Enkele kindertijdschriften uit de achttiende eeuw bekeken
Door Nettie Heimeriks

Twee eeuwen terug begint de geschiedenis van het huidige kindertijdschrift en de kinderbijlage in het periodiek voor volwassenen. Periodiciteit, of uitgave in afleveringen, is het criterium om een uitgave tijdschrift te noemen; voor het overige zijn er in essentie misschien overeenkomsten (de wil tot opvoeden, vormen), maar vooral verschillen. Een bescheiden terugblik. De auteur is docent aan de Frederik Muller Academie in Amsterdam, en tevens lid van de redactie van Leesgoed.

Er zijn geen ter zake doende publikaties over het ontstaan, gebruik en functie van vroege nederlandstalige kindertijdschriften. Tot bronnenonderzoek is verricht blijft het beoordelen van tekst en strekking van tijdschriften, boeken en andere materialen uit andere perioden en voor een ander publiek even subjectief als onoordeelkundig.

Zo rond het midden van de achttiende eeuw bestond het minimum leespakket voor elk schoolkind uit een spelboekje, een bijbels verhaal in het zgn. storiegoedgenre en de Fransche Tieranny. Uit verklaringen van ooggetuigen en de afbeeldingen op schilderijen en prenten kunnen wij ons een voorstelling maken van de schooltjes: een schoolmeester of - meesteres met harde hand, en - voorzover aan het gezicht valt af te lezen - met vaak een droge keel, die niet gehinderd door inspectie en leerplannen de kinderen der minvermogenden zo veel probeerde bij te brengen dat zij wat konden lezen, schrijven en rekenen. De iets meer welgestelden stuurden hun kinderen naar iets duurdere, dus iets betere scholen, en de kinderen van echt welgestelde ouders ontvingen thuis onderwijs.

De leesvaardigheid van jonge kinderen - vanaf drie jaar - werd ontwikkeld door het kind vertrouwd te maken met klank en vorm van de letters. Die kinderen liet men het Onze Vader opzeggen en spellen met de betreffende tekst van het Haneboekje voor hun neus. Daar zij op die leeftijd dit gebed van buiten kenden werd hen op deze wijze de functie van de letters duidelijk gemaakt. Het rekenen en de schrijfkunst werden afzonderlijk onderwezen voor hen die dat voor hun ambacht of werkkring nodig hadden. Overigens kenden veel steden armenscholen die van stadswege ingesteld en bestuurd werden. Naast ABC's of Haneboeken en andere instructieboeken voor aardrijkskunde, geschiedenis, natuurlijke historie en catechese bestonden er kinderbijbels, etiquetteboekjes, reisverhalen, brievenboeken, emblemataboeken, bundels met spreekwoorden en raadsels, toneelspelletjes, miniatuurboekjes, plakboeken en beweegbare boeken. Ruim voldoende leesstof, zowel voor de kinderen van de burgerij als voor de kinderen van handwerkslieden en boeren, die ongetwijfeld ook genoten van de volksboeken en de volks- en kinderprenten.

‘Die met deeze Printjes speelen, zal 't A B niet ligt vervelen.’ Met deze aanbeveling introduceerde Kornelis de Wit in 1759 zijn ‘nieuwlijks uitgevonden ABC Boek’. In dit boekje krijgen voor het eerste kleine prenten van dieren en voorwerpen een plaats naast de tekst. De Wit loopt in zekere zin vooruit op de vernieuwing van het leesonderwijs van Basedow, die met De Perponcher en - iets later - Swildens e.a. consequent de lijn van hun wereldbeschouwelijke overtuiging volgden en als goede Philantropijnen naast gedeeltelijke verlichting ook streefden naar middelen om door onderwijs de slechte economische omstandigheden van de massa te verbeteren. Voor de Philantropijnen was aanschouwelijk onderwijs een principekwestie. Korte teksten en veel aantrekkelijke illustraties werd het devies.

Magazynen

In dit klimaat ontstonden de eerste kindertijdschriften. In 1761 verscheen Magazyn der Kinderen, of: Zamenspraaken tusschen eene Wyze Gouvernante en verscheide van haare leerlingen van het eerste fatsoen, in welke men de jonge lieden doet denken, spreeken en zich gedragen elk naar haaren aart; getemperdheid en neigingen; De Gebreken der jeugd en derzelve verbetering aangetoond worden. Benevens een Kort Begrip van de Gewyde en Ongewyde Historie; met leerzame Vertellingen om te dienen tot een aangenaam tydverdryf, geschikt naar de tederheid haarer jaaren door juffrouw Le Prince de Beaumont; uit het Fransch vertaald.

Tweede druk Op Nieuw na de laatste Origineele uitgave overgezien, vermeerdert en verbeetert, 's Gravenhage, By Ottho van Thol, 1761 (4 delen, 3 banden, 8). Waarschijnlijk verscheen de eerste druk in 1758.

In de vertaling staat fatsoen voor distinction. De betekenis is benul, of het eerste begin van het oordeel des onderscheids. Magazyn der jonge juffrouwen verscheen tussen 1760 en 1770 in 5 delen en Magazyn der Armen, Werklieden, Dienstboden en Huislieden in 1770, twee delen in een band.

Madame Jeanne Marie Le Prince de Beaumont werd geboren in Rouen in 1711 en overleed in de omgeving van d'Annecy in 1780. Om aan een weinig geslaagd huwelijk te ontsnappen ging zij in 1745 naar Engeland. De ‘wijze gouvernante’ noemde zich een leerling van Rousseau, maar haar ideeën zijn niet minder verwant met die van Locke. In 1748 debuteerde zij met de roman Le Triomphe de la Vérité. Bekendheid verwierf ze met haar verhalen voor kinderen, die eerst in Londense kranten verschenen en later gebundeld werden als Le Magasin des Enfants (1757), Le Magasin des Adolescents (1760) en Le Magasin des Pauvres (1768).

In Magazyn voor Kinderen voert de gouvernante o.a. gesprekken met zeven meisjes, in leeftijd variërend van vijf tot dertien jaar. De gespreksstof is zeer divers: godsdienst en rede, historie en geografie, rijkdom en armoede, schoonheid die veracht wordt als geest ontbreekt (‘'t was een beeld, eene machine zonder geest’), èn mannen, vooral slechte. ‘Maar zijn alle manlui zoo, ma Bonne,’ vraagt juffer Mietje (oud vijf jaaren). ‘Is er geen teeken, daar men aan kan weten, of zij ons inderdaad beminnen, dan of zij de gek met ons drijven?’

Hoewel de ‘onbeschaafde ruwheid’ van de meeste volksboeken werd afgewezen vertelde de gouvernante ook sprookjes, zij het wel als opstapje voor moraliteiten. Madame schreef levendig en voor die tijd opmerkelijk informeel. Vanzelfsprekend staan bij haar het ontwikkelen van de intelligentie en de persoonlijkheid voorop. Het ideale kind in die tijd was ijverig en leergierig, maar bij Madame lijkt het leven van iedere dag ongecompliceerd, bijna gezellig. De invloed van ‘Magazynen’ in West-Europa is groot geweest, zeker driekwart eeuw lang. Nog in 1840 verscheen een, weliswaar omgewerkte, editie. De sprookjes, o.a. ‘La belle et la bête’, waren hierin weggelaten.

Kindervrienden

In Duitsland wordt als voorloper van het eerste kindertijdschrift de bijlage genoemd van het weekblad Zum besten Erziehung der Jugend door Böckh in Nordlingen (1771), met fabels, gesprekken en toneelstukjes.

In 1772 verscheen op initiatief van de taalkundige Johann Christoph Adelung het Leipziger Wochenblatt für Kinder. Adelung studeerde aan de universiteit van Halle, was leraar aan het Evangelisches

[p. 14]

Gymnasium in Erfurt en vestigde zich in 1763 in Leipzig als uitgever, vertaler en schrijver van schoolboeken. Toen hij besloot - met een onbekend gebleven medewerker - tot uitgave van het Wochenblatt had hij al reputatie verworven met zijn leerboek Unterweisung in den vornehmsten Künsten und Wissenschaften. In de inleiding voor ouders licht hij opzet en gebruik van het weekblad toe: kennis en inzicht verwerven. Hij benadrukte dat het niet eenvoudig was om de juiste toon te vinden. Het batig saldo was bestemd voor de hongerige kinderen in het Ertsgebergte. Het tijdschrift werd welwillend maar niet zonder kritiek ontvangen. Ongeveer de helft van de inhoud nam Adelung over uit de Franse kinderliteratuur, hij vertaalde ook zelf, voor het overige waren de bijdragen van Duitse auteurs, gedichten van J.Chr.F. Gellert en sprookjes, brieven, blijspelen, zedepreken, raadsels, aardrijkskundige en natuurkundige beschrijvingen enz. van vele andere medewerkers. Onder druk, waarschijnlijk omdat zijn pedagogische inzichten van meet af aan achterhaald waren, gaf hij de redactie uit handen. Zo kwam op 26 december 1774 een einde aan het Wochenblatt. Uitgever Crusius vond een waardig opvolger in Chr.F. Weisse die het blad voortzette als kwartaaluitgave onder de titel Der Kinderfreund. Tussen 1775 en 1782 verschenen 24 afleveringen. Weisse studeerde theologie en klassieke talen in Leipzig. Hij was lange tijd zeer bevriend met G.E. Lessing en populair bij kinderen door Kleine Lieder für Kinder. Die gedichtjes waren ook in het bezit van Hendrik van Alphen, die er een aantal bewerkte, zoals ‘Der Gehorsam’ (‘Het hondjen’) en ‘Der Kräusel’ (‘De drijftol’). Weisse is een typische vertegenwoordiger van de Duitse Verlichting. Met de stromingen uit het laatste kwart van de 18e eeuw, zoals de ‘Sturm und Drang’, had hij weinig affiniteit. Zijn opvattingen over kinderliteratuur tonen grote verwantschap met de theorieën van Basedow. Het tijdschrift werd enthousiast ontvangen, ook in nederlandstalige gewesten.

In 1791-1792 verscheen de derde druk van De vriend der kinderen in Haarlem met gravures van P.H. Jonxis en J. de Wit naar J. Bulthuis. Die uitgave heeft als aanbeveling: ‘Den geleerden bestierderen der loflijke Maatschappij tot nut van 't algemeen wordt deze vernieuwde uitgave van “Den vriend der kinderen”, als een geschikt medewerkende middel, ter bevordering van hun heilzaam plan.’ Het eerste deel van de eerste druk was niet geïllustreerd. ‘Men heeft de Hoogduitsche uitgave versierd met Plaatjes, wij hebben 't beter geoordeeld dezelven tot nog agterwege te laten, om het werkje niet te kostlyk te doen worden; ten einde het te meerder onder de Kinderen te vertieren. Worden wy in de verdere uitgave aangemoedigd, dan zal er vervolgens altoos gelegenheid zijn, om de Plaatjes vervolgens afzonderlyk af te geven, en het Werkje daardoor, als het voltooid zal zyn, te verfraaiien.’ (Haarlem, gedrukt by C.H. Bohn, boekverkoper, 1779.)

L'Ami des Enfants

Arnaud Berquin was Frankrijk's ‘Kindervriend’. Hij werd in 1747 in Bordeaux geboren, studeerde daar aan het Jezuïten-college, waar hij bevriend raakte met Dominique Joseph Garat, de opvolger van Danton. Beiden waren meer dan geboeid door de toenmalige moderne dichters en Berquin ging op goed geluk naar Parijs om die dichters te ontmoeten en andere talen te studeren. Daar verscheen in 1774 zijn eerste bundel, Idylles, het jaar daarop gevolgd door een tweede en in 1776 verscheen Romances, waarin al enkele gedichten voor kinderen waren opgenomen. In 1777 verscheen Lectures pour les enfants ou choix de petits contes. Het wordt waarschijnlijk geacht dat hij in 1776 gouverneur werd van Caroline en Pauline Panckoucke, drie en zeven jaar oud en dochters van de bekende uitgever-boekhandelaar Charles-Joseph Panckoucke. In de salon van diens vrouw zou Berquin d'Alembert ontmoet hebben, maar op wiens voorspraak dan ook, kort daarna verleende hij medewerking aan uitgaven van Panckoucke, met name aan Moniteur en Mercure de France. Dichtbij de villa van de familie vestigde Berquin eind 1782 het bureau van L'Ami des Enfants. Opmerkelijk is dat de ‘leeftijd’ van het tijdschrift gelijke tred hield met de leeftijd van zijn pupillen. L'Ami des Enfants (1782-1783) werd in 1784-1785 opgevolgd door L'Ami de l'Adolescente en in 1786 door L'introduction familière à la connaissance de la nature.

Zijn kindertijdschriften vulde Berquin aan met korte stukjes, voornamelijk proza en toneel. Dit genre werd langzamerhand zo populair dat in het Frans nog steeds de term berquinque bestaat als aanduiding voor een moraliserend verhaal, met de nu negatieve bijbetekenis van onbeduidend. Het tijdschrift L'Ami des Enfants verscheen maandelijks en werd als abonnement verspreid, in totaal 24 afleveringen met elk 144 pagina's. De antiquair Gumuchian beschrijft het als ‘un des plus charmants livres illustrés de cette époque’, met kopergravures van De Launey, Maillet, Delignon e.a. naar A. Borel.

Het werk had vrijwel onmiddellijk veel succes. Nog in 1782 werd het in Zweden geïmporteerd en verschenen roofdrukken in Zwitserland en Nederland (Amsterdam, Les Librairies Associées, 1782-1783, 4 delen). In 1783 volgden Londen en Leipzig, 1786 Verenigde Staten, 1792 Spanje, 1796 Italië. Dit internationale succes duurde tot eind 19e eeuw. Vanuit Frankrijk en Engeland werd het ook naar India en Tahiti verspreid.

Berquin schreef ook kinderverhalen en vertaalde o.a. uit het Nederlands De kleine Grandison van mevrouw M.G. de Cambon-van der Werken. Het werd als Le petit Grandisson in 1787 uitgegeven ‘au bureau de l'Ami des Enfants, rue de l'Université, au coin de celle du Bac’.

Er is niets bekend over contacten met de auteur en evenmin over zijn kennis ervan. In de eerste editie werd de naam van de vertaler niet genoemd op het titelblad (‘traduction libre du Hollandois’) maar in de Franse editie die in 1791 bij Isaac van Cleef in Den Haag werd uitgegeven komt zijn naam voor.

Kort voor zijn dood (1791) was hij kandidaat voor het ambt van gouverneur van de zoon van Lodewijk XVI.

In Nederland roemt Crito de Fransman in Over kinderboeken: ‘Een kinderschrijver die als zoodanig wordt aangemoedigd door de hoogste wetenschappelijke instellingen. Dit viel aan Berquin van de Académie Française te beurt, door de bekroning van zijn Ami des Enfants... Alleen van dezulken die op letterkundig gebied ook tot iets anders, en iets beters in staat zijn, kan men voor kinderen iets goeds verwachten. Het vereischt daarenboven een rijpen geest en een rijk gemoed. Het is geen kinderwerk... Maar dan zegt ook een Vinet: les bons livres d'Enfants sont les meilleurs parmi les livres d'hommes.’ Een Nederlandse vertaling verscheen in 1809, tenzij De vriend der jeugd, bevattende eene verzameling van vertellingen, Brieven, Gesprekken e.a. benevens een kleen maar aandoenlijk en leerzaam toneelspel druk, Amsterdam, J.R. Poster, 1803, volgens de catalogus van Rijn) een eerdere editie is.