Leesidee. Jaargang 9

[p. 740]

‘Woordenboeken zijn als theaters’

Het grootste woordenboek ter wereld ligt binnen ieders bereik. Vijf eeuwen Nederlandse taal, geregistreerd in 43 boekdelen staan sinds enkele jaren op een cd'tje.

Het woordenboek der Nederlandsche taal (WNT) - niet te verwarren met het Groot woordenboek der Nederlandse taal van Van Dale - is een eentalig, alfabetisch, historisch-descriptief wetenschappelijk woordenboek. Men is er in 1851 mee gestart. Matthias De Vries en L.A. Te Winkel, de grondleggers van onze huidige spelling, waren de eerste redacteurs. Het doel dat ze voor ogen hadden, was een ‘Nederlandsch taalmuseum’ op te bouwen, ‘naar onze beste vermogen geëvenredigd aan de hoge waarde onzer Nederlandsche taal’. Een zo volledig mogelijke inventaris te maken van het Nederlands gedurende een bepaalde periode, daar komt het op neer. Het heeft een aantal jaren geduurd tot men met een eerste concept voor het WNT van start kon gaan en nog was het besluit te ‘lichtvaardig’ genomen; de idee was dat dit gigantische werk wel zo'n drie jaar in beslag zou nemen, maar al gauw zag men dat het er best wel zes konden worden. Honderd vijftig jaar heeft men er uiteindelijk aan gewerkt! Met onvermoede gevolgen voor concept, werkwijze en resultaat. ‘Eene dwaasheid’, zou De Vries later zeggen van de oorspronkelijke idee. Hij viel zichzelf te hard, want het WNT is wereldwijd ongeëvenaard in omvang en in uitwerking.

Bij het afsluiten van het project in 1998 waren in het WNT de taalfasen van 1500 tot 1921, voor sommige letters tot 1977 en verder geïnventariseerd. Later werden nog drie volumes met ‘Aanvullingen’ gemaakt, zodat ook citaten van recentere datum voorkomen. Het WNT is een wetenschappelijk woordenboek, d.w.z. dat het op ‘gevallen’ gebaseerd is, het voorkomen van woorden tijdens een bepaalde periode, geïllustreerd met citaten. Het excerperen van bronnen gebeurde door zeer veel vrijwilligers, het kan dan ook niet anders dan dat er persoonlijke keuzes doorschemeren. In 1866 werd de eerste woordenlijst voor de spellingsamengesteld, bedoeld als praktisch hulpmiddel. Deze spelling werd tot het einde toe gebruikt, om redenen van uniformiteit. Dus: loopen met dubbele oo en Nederlandsch met sch, ook als ‘symbolisering van het besef dat het WNT een oude en rijke traditie voortzet. Zoiets als vakmanschap is meesterschap.’ Diverse latere redacteuren hadden het moeilijk met die regel, vandaar dat recenter afgewerkte delen een afwijkende spelling hebben.

Heel in het kort kan je stellen dat het WNT zich - in tegenstelling tot de woordenboeken die we dagelijks gebruiken - kenmerkt doordat: betekenissen worden beschreven op grond van citaten (ze vormen de bewijsplaatsen, die bovendien een (gedeeltelijke) context meegeven). Haar belang als hulpmiddel bij verklaring van oudere teksten voor taalwetenschappers en historici is onschatbaar, net als voor de etymologische beschrijving van oudere woorden. Bovendien kan je het WNT beschouwen als het ‘moederwoordenboek’ van de meeste hedendaagse woordenboeken.

Het WNT op cd-rom is een onovertroffen databank. Honderdvijftig jaar lexicografisch werk is volledig, doeltreffend opzoekbaar: op trefwoorden (volledig of op een deel van het woord) en artikelen, op woordcombinaties, je kan zoeken in de volledige tekst, op citaten of in de aanvullingen. De ‘Aanvullingen’, ca. 30.000 vnl. 20^e-eeuwse woorden, verschijnen op deze versie voor het eerst. Het ‘grootste woordenboek ter wereld’ met 400.000 trefwoorden is tegelijk een cultuur-historisch archief, een museum van een omvang en een waarde waarvan De Vries en Te Winkel nog niet hadden durven dromen.

Het woordenboek der Nederlandsche taal op cd-rom, SDU, 2003, 1 cd-rom + handleiding, €245. ISBN 90-12-09325-2

nederlands 831 / nederlandse taal; woordenboeken

Het WNT stelt ‘de eigen identiteit en het historisch erfgoed tentoon, zoals ook een kunsthistorisch museum een cultuurgemeenschap confronteert met haar eigen historische fundamenten.’
P.G.J. Van Sterkenburg, Inst. voor Nederlandse Lexicologie, Leiden

‘Woordenboeken zijn als theaters. Opvattingen en inzichten van de tijd waarin ze geschreven zijn, worden er in ten tonele gevoerd. Men herkent de personages erin die het schreven.’
P.G.J. van Sterkenburg

Ondanks de mooie intenties om in het WNT alles te inventariseren, won de purist De Vries het vaak op de documentalist: taal was voor hem een kunstproduct en natuurlijke of regionale evoluties stonden hem regelmatig tegen. Het waren groeistuipen volgens hem. die hij regelmatig ‘bijstuurde’ (onder het kopje ‘aanm.’) In de eerste fase was het WNT dus wel normatief bezig. Gaandeweg kregen de ‘aanmerkingen’ een beschrijvend karakter. Na 1892 komen er vrijwel geen aanbevelingen meer voor. Niettemin was de huidige opvatting van de woordenboekmakers, dat men registreert wat er zich in de taal voordoet, los van de persoonlijke smaak of het eigen oordeel omtrent goed of fout toen nog veraf. In 1913 voegde een redacteur bij het lemma 'riant toe: “dit woord wordt vaak gedachteloos te pas en te onpas gebezigd”. En wat te denken van de inconsequente opname van het woord ‘glaasje’ (een afleiding, dus in principe geen lemma) als eerste woord van deel Vijf, omdat het volgende lemma ‘glacéhandschoen’ was, een leenwoord en dat wilde men niet op de rug van het boek hebben staan.

[p. 741]

Nederlands als tweede taal (nt 2)

Dit woordenboek is bedoeld voor wie het Nederlands als tweede taal wil leren. Dat toont zich niet alleen in de selectie van de 14.000 lemma's (courante woordenschat, veel voorkomende uitdrukkingen), maar ook in belangrijke mate in de opzet. Nederlands als tweede taal verschilt hierin van een gewoon vertaalwoordenboek dat er gekozen is voor eenvoudige omschrijvingen die voor de dagelijkse praktijk bedoeld zijn, en de opbouw van de artikels vereenvoudigd werd: geen standaard vermelding van woordsoort, er worden geen afkortingen gebruikt, geen vermelding van genus, maar het lidwoord is opgenomen. Woorden die tot de basiskennis behoren worden gemarkeerd. waar nodig helpt een illustratie bij de woordverklaring.

De belangrijkste doelen zijn teksten te leren begrijpen en het Nederlands in het dagelijks verkeer kunnen gebruiken; vandaar de pragmatische omschrijvingen zoals: ‘fazant: een grote vogel met een lange staart’. Een illustratie moet nu en dan voor de herkenning zorgen. Er wordt ook veel met voorbeeldzinnen en uitdrukkingen gewerkt en er is een cd'tje bijgevoegd met de uitspraak van alle opgenomen woorden.

Een hele fijne extra is dat bij een aantal lemma's ook culturele en maatschappelijke informatie over Nederland en België is meegegeven. Bv. bij het woord ‘museum’ is een verwijzing opgenomen naar ‘uitgaan’. Daar staat een kadertje bij met info over de uitgaansgewoonten in België en Nederland en je wordt vandaar verder doorverwezen naar ‘maaltijden’, ‘drank’, ‘sport’. Bij ‘familie’ krijg je een uitgebreide stamboom van overgrootouders tot achterkleinkinderen waarin elke familieband voorkomt, bij ‘politiek’ een beknopt overzicht van de structuren in Nederland en België etc. Een stukje encyclopedie voor de dagelijkse praktijk dus. Wel vraag ik me af wat de eerste betekenisomschrijving van ‘smeerlap: iemand die vies is of vieze dingen doet’ in de dagelijkse praktijk teweeg kan brengen.

Matje Verburg e.a.: Nederlands als tweede taal (NT2), Van Dale Lexicografie, 2003, 792 p.: ill. + cd-rom, €13,50. ISBN 90-6648-733-X

nederlands 838.5 / nederlandse taal voor anderstaligen / nederlandse taal: woordenboeken

[Jen de Groeve]

[WNT cd-rom]

De aanschaf van de WNT cd-rom, kan geen reden zijn om geen Grote Van Dale (op cd-rom) in huis te halen. Of vice versa. Tussen het ‘grootste’ en het ‘groot’ woordenboek der Nederlands(ch)e taal bestaat het grootst mogelijke verschil. De eerste reden ligt voor de hand: het WNT archiveert het Nederlands zoals het sinds ca 1500 bestond en evolueerde; de grote Van Dale houdt zich bezig met hedendaags Nederlands. Het WNT is een museum. Van Dale is een - zeer uit de kluiten gewassen - handwoordenboek. Het verschil tussen beide was van in het prille begin aanwezig. Het WNT startte in 1851, de eerste Van Dale verscheen in 1872 (het jaar waarin Van Dale overleed) en werd meteen zeer lovend ontvangen. Er was nl. nood aan een hanteerbare leidraad en het werk aan het WNT vorderde veel te traag om daarin te voorzien.

Er was bovendien behoefte aan een norm. In de eerste helft van de 19^e eeuw waren bv. verschillende spellingsystemen beschikbaar en bij taalkundigen en in onderwijsmiddens bestond er geen eensgezindheid over. Toen De Vries en Te Winkel met het WNT van start gingen, moest er voor een verantwoord systeem gekozen worden. De hoofdregel was die van de beschaafde uitspraak: ‘schrijf zoals je spreekt’. In 1866 resulteert dat in de eerste Woordenlijst der Nederlandsche taal (het huidige Groene Boekje) en Van Dale nam voor zijn woordenboek de spelling van De Vries en Te Winkel als richtsnoer. Redelijk wat consensus dus, alhoewel er nog een lange weg te gaan blijft.

Dat Van Dale niet alleen een norm hanteert inzake spelling, maar ook inzake taalgebruik, is een tweede verschilpunt dat zijn woordenboek geenszins overbodig maakte - hoewel ook de redacteuren van het WNT aanvankelijk vaak een paar aanbevelingen kwijt moesten. De huidige Grote Van Dale wordt in de inleiding (13e druk) omschreven als een ‘impliciet normatief’ woordenboek. D.w.z. dat men uitgaat van moderne standaardtaal, die als ‘stilistisch neutraal’ beschouwd wordt. Alle lemma's beantwoorden daaraan, tenzij ze een ‘label’ meekrijgen dat het woord of de uitdrukking omschrijft als ‘archaïsch’, ‘niet algemeen’, ‘Belgisch Nederlands’ etc.

Versie 1.3 van Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal is intussen verschenen. Het is een van de gebruiksvriendelijkste en compleetste databanken die ik ken. Deze versie heeft opnieuw een aantal toevoegingen t.o.v. de vorige, nl. de Praktijkgids Afkortingen, op deze bladzijde besproken, is integraal opgenomen; alle werkwoordsvervoegingen zijn toegevoegd en de ‘Taal van het jaar twee’, alle woorden die in 2002 voor het eerst in kranten werden gebruikt, is in een apart venster te raadplegen.

Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal, Van Dale Lexicografie, 2003, 1 cd-rom + handleiding, €205. ISBN 90-6648-471-3

nederlands 831 / nederlandse taal; woordenboeken

[Johan Hendrik van Dale]

Johan Hendrik Van Dale (1828-1872) was schoolmeester, archivaris, taalkundige en schrijver van het bekendste en gerenommeerdste woordenboek van het Nederlands, de Grote Van Dale. Terwijl in Leiden het WNT grootscheeps van start ging, schreef hij in Sluis aan zijn persoonlijk project. Over de man wiens naam een woordenboek werd, schreef Lo van Driel Een leven in woorden, een minutieus portret van leven en werk.

Lo van Driel: Een leven in woorden. Walburg Press 2003, 448 p.: ill., €29,50. ISBN 90-5730-257-8

nederlands 831 / johan hendrik van dale