Dien langen Duyvel van Nieukoop. Twee pamfletten uit 1651 over baljuw Jan van Sevenhoven

twee pamfletten uit 1651 over baljuw Jan van Sevenhoven

7. Belastingen, ijken en weesmeesters

In de pamfletten Buer-praetje en Kroegh-praetien worden enkele misdaden van de baljuw van Nieuwkoop uiteengezet, waarvan enkele ook met belastingen te maken hebben. Evenals tegenwoordig zal er ook in de 17e eeuw met de belastingen gerommeld zijn. Daarom is het interessant om wat meer over die belastingen te weten, om te kijken hoeveel mogelijkheden er waren voor de baljuw van Nieuwkoop om invloed uit te oefenen op de belastingopbrengst en daardoor ook op zijn eigen extra inkomsten.

Belastingen

In de 16e eeuw veranderde de politieke structuur in de Nederlanden drastisch. De rol van de graaf, Heer en hertog van de verschillende gewesten werd in 1588 overgenomen door de Staten, die daarmee de hoogste soevereiniteit verkregen (Tresorier 1996: 57).

Sommige besluiten moesten echter in samenwerking genomen worden. Dit werd binnen de Republiek aangeduid met de term Generaliteit. De taken die de Generaliteit had, waren vastgelegd in de Unie van Utrecht. Een van die besluiten was de invoering van gelijke belastingen in alle gewesten. Dit was gunstig voor de Staten-Generaal, aangezien de belastingopbrengsten voor een groot deel doorvloeiden naar dit orgaan. In de praktijk was deze centrale invoering onmogelijk omdat er teveel verschillen waren tussen de gewesten, vooral op economisch gebied (Tresorier 1996: 59, 75). De belastingen waren dus niet echt goed geregeld. Het kwam erop neer dat in ieder gebied eigen belastingregels golden, met als enige uitzondering de belasting op Convooien en Licenten. Deze belasting, die sterk op tol leek, werd door de Staten geheven die daarmee de oorlogsvloot financierden. Maar er kleefde ook een groot nadeel aan: de handel werd ernstig belemmerd door deze belasting en er kwam dan ook steeds hevig verzet tegen. Geen lading kon in- of uitgevoerd worden zonder betaling. Daarom werd de belasting op Convooien en Licenten na de vrede van Munster in 1648 ondergebracht bij de normale in- en uitvoerrechten. Toch bleef deze belasting haar oorspronkelijke bedoeling houden (Grapperhaus 1986: 34).

Belastingen werden geheven door de Staten. Een gewest viel weer uiteen in kleinere delen, waaronder steden en dorpen. Deze gebieden hadden een eigen lokale gezaghebber; in Nieuwkoop was dat de Heer. Deze kwam de belasting echter niet persoonlijk ophalen; hij had verschillende mensen in dienst die de belastingen moesten ophalen en controleren. Degene die de belastingopbrengst moest controleren, was de baljuw.

Een baljuw kon als gerechtelijk ambtenaar in een bepaald rechtsgebied optreden als vertegenwoordiger van de landsheer. Hij was ook belast met het controleren van de belasting-inners in het gebied, de zogenaamde pachters, die voor hun activiteiten betaald werden. Een pachter was in dienst van de Heer en zorgde ervoor, door huis aan huis bij de mensen langs te gaan, dat de belastingen van de burgers bij de Heer terechtkwamen. Pachters waren niet geliefd bij de bevolking: zij waren immers altijd de boodschapper van het slechte nieuws, vergelijkbaar met de belastinginspecteur van tegenwoordig. De pachter moest ook optreden tegen mensen die hun belasting te laat of helemaal niet betaalden. Omdat de baljuw de pachters moest controleren, had hij grote invloed op hen.

Zoals blijkt uit het Kroegh-praetien (fol. A3v en A4r) kon hij daar ook misbruik van maken door een pachter om te kopen. De pachter moest ervoor zorgen dat de betaler een overtreding beging, zodat de baljuw hem een boete op kon leggen. In de Middeleeuwen was het gebruikelijk om misdaden af te kopen. De verstoorder van de openbare orde moest dan een boete aan de andere partij betalen. Maar een derde deel van die boete, het breuk- of zoengeld, moest dan aan de Graaf of Heer worden betaald (Engels 1848: 16).

Later werden die boeten lager en kwamen ze minder vaak voor, aangezien er ook andere straffen gegeven werden. In het Kroegh-praetien (fol. A4r) is er echter nog wel sprake van een derde deel. In dit geval is het niet de Heer, maar de baljuw, die het derde deel van de boete opstrijkt.

Tol

Ook een belangrijke belasting voor de schippers was de tol, een lokale belastingheffing, die zeer lucratief was voor de soeverein van een gebied, vooral daar waar veel binnenvaartschepen doorheen moesten. Maar juist hierdoor kwamen er problemen voor de handel en scheepvaart, hetgeen uiteindelijk niet gunstig was voor de gebieden die van de handel moesten leven. Om de handel weer op te laten bloeien, was er de mogelijkheid om de schippers tolvrijheden te verlenen (Engels 1848: 20, 25).

Vervoer per schip was een dure aangelegenheid, want ook over de te vervoeren goederen moest nog belasting betaald worden. Deze belastingen verschilden niet veel van de tolgelden. De schippers in het Kroegh-praetien vervoerden turf. Als zij met hun schip met turf door de sluizen van Gouda of Rotterdam voeren, of over de Maas en de IJssel - of, zoals in het geval van de schippers uit het Buer-praetje die naar Middelburg gingen, de tol van Yersekeroord - dan moesten zij voor elke duizend kilo turf ongeveer zeven penningen betalen (een penning was een zestiende deel van een stuiver). Daarnaast werden er ook nog extra heffingen toegevoegd voor schepen die uit vergelegen gebieden kwamen (Engels 1848: 18, 19).

Niet alleen schippers moesten belasting betalen; ook op de waag werden de goederen belast. Voor honderd pond boter moest men zes penningen betalen en voor elke honderd pond thee tien penningen. Op alle levensmiddelen, brandstoffen, dieren en alcoholische dranken lag een heffing.

De boeren hadden weer een ander probleem. Op hun goederen werden tienden geheven: zij moesten een tiende deel van hun goederen afstaan aan de Staten. Dit was van toepassing op grondstoffen, maar ook op landopbrengsten en halffabrikaten. De plaatselijke leider deed ook wel eens afstand van de heffing, zodat er meer geproduceerd kon worden, wat weer tot welvaartsstijging in het gebied leidde. Deze belastingen werden geheven op de roerende goederen, maar er werd ook belasting geheven op inkomsten en onroerende goederen. De boeren moesten bijvoorbeeld morgengeld betalen: een belasting die geheven werd over elke morgen land die een boer bezat. Een morgen land stond ongeveer gelijk aan 0,85 hectare (Engels 1848: 190).

Omdat er dus zeer veel verschillende belastingen waren, moest er ook gecontroleerd worden of die belastingen wel geïnd werden. Die controle was echter ver te zoeken. Er waren grote verschillen tussen de heffingen in de verschillende gewesten, die op hun beurt belasting moesten afdragen aan de Staten-Generaal. De verschillende steden moesten ongeveer twee keer per jaar een bede doen aan de Staten. Dit geld werd meestal gebruikt om de schatkist aan te vullen, of om oorlog te voeren. Vóór de 16e eeuw werden die beden meestal wel gewillig betaald, maar in de 16e eeuw kwam er verzet tegen. Vooral de Hollandse steden raakten achterop met de betalingen (Engels 1848: 70, 71).

IJken

Belastingen werden geheven over bepaalde eenheden van goederen, meestal gewichten. Er werd bijvoorbeeld een bedrag vastgesteld over honderd pond of duizend kilo. Men moest dan wel zeker weten of het gewicht betrouwbaar was. Daarom moesten gewichten geijkt worden, hetgeen gebeurde door daartoe bevoegde personen, de zogenaamde ijkmeesters. De ijkmeester moest ervoor zorgen dat de gewichten een constante massa hadden. Als hij dat had uitgerekend en het gewicht werd goed bevonden, dan sloeg de ijkmeester zijn stempel in het gewicht. Er waren verschillende soorten gewichten. De zwaarste gewichtseenheid voor de handel was het pond, waarvan de massa iets minder dan vijfhonderd gram was. Zwaardere gewichtseenheden werden in veelvouden van het pond aangeduid. Een zestiende deel van een pond was een ons. Gewichten lager dan een ons hadden meestal geen naam.

Kostbare stoffen, zoals goud, edelstenen, medicamenten en dure kleurstoffen werden in een andere eenheid gewogen. Hiervoor werd de marc gebruikt, die gelijk stond aan een half pond. De nauwkeurigheidswaarde van de marc moest hoger zijn dan van de andere gewichten, omdat het hier om zeer dure stoffen ging. Elke keer als de massa van een gewicht afnam, werd er - meestal aan de onderkant - een nieuw propje lood ingeslagen om de massa weer op het juiste niveau te brengen. Er werd dan opnieuw een stempel van de ijkmeester ingeslagen. Tegenwoordig worden er door de nieuwe elektromagnetische weegschalen geen gewichten meer gebruikt en daarom verdwijnt het ijken langzamerhand uit onze cultuur (Wittop Koning/Houben 1980: 15-19).

In het Kroegh-praetien (fol. B1v) zorgt de baljuw bij het ijken voor opschudding. Hij neemt grotere winsten dan hem toekomen. Hij krijgt een klein deel van het geld dat de ijkmeester krijgt voor het ijken van bepaalde gewichten, maar hij neemt meer dan het dubbele.

Weesmeesters

Ook bij tragische omstandigheden probeerde deze baljuw winst voor zichzelf te behalen. In de 17e eeuw waren er veel wezen en halfwezen. Als er geen mogelijkheid was voor de wezen om in een huisgezin bij familie of voogden opgenomen te worden, dan werden ze in een weeshuis geplaatst. Er was echter ook een zakelijke kant, die niet door de weeshuizen behandeld werd. De financiële aangelegenheden lagen in handen van de weesmeesters in de weeskamers. Zij beheerden de financiën van de wezen tot zij meerderjarig waren. Bij halfwezen lag de zaak anders: deze kinderen hoefden niet in een weeshuis; zij hadden namelijk nog een vader of een moeder.

Vaak deed de langstlevende ouder uitkoop met de kinderen. Als een vader uitkoop deed met zijn kinderen, hadden zij recht op hun moederlijk erfdeel. Dit was echter erg moeilijk om op te brengen voor de vader, omdat het geld meestal in een huis of een stuk grond vastzat. De vader beloofde dan aan bloedverwanten en met toestemming van de weeskamer om de kinderen, die dan minderjarig waren, op te voeden en te onderhouden. Hij zou hun dan een bedrag uitkeren als ze meerderjarig werden of op eerdere leeftijd zouden trouwen. De vader moest dan de schulden, als die er waren, op zich nemen. Deze manier van erfenisverdeling was in die tijd zeer gebruikelijk. Vooral bij gezinnen waarvan de inkomsten onzeker waren, zoals die van handelaars en zelfstandigen, was deze uitkoop gewenst, en in sommige steden, zoals Dordrecht, was die zelfs voorgeschreven (Vinke 1855: 94).

Soms werd er ook geen uitkoop gedaan, omdat er geen grond was of omdat de langstlevende ouder dat niet wilde. In dat geval vond er een boedelscheiding plaats. In de 17e eeuw heette dat vertichting. Het land, het huis en de goederen werden dan verdeeld onder de erfgenamen. Ook dit moest voor de weeskamer gebeuren met toestemming van de voogden en bloedverwanten (Vinke 1855: 96, 97). In het Buer-praetje (fol. A3r) wordt gezegd, dat de baljuw zich ook met de uitkoop bemoeit. Hij regelt de uitkoop of de boedelscheiding en vraagt daar een schandelijk hoog salaris voor. Op fol. A4r wordt verteld dat de weesmeesters een klacht ingediend hebben over de baljuw, omdat hij de weduwen en wezen uitbuit. Dit is een rare situatie, aangezien het niet gebruikelijk is dat de baljuw zich met dit soort zaken bemoeit. Op fol. A3r wordt ook nog gezegd, dat het de baljuw in dit geval niet gelukt is om een hoog bedrag eruit te slepen, omdat de weduwnaar en zijn kinderen melding hebben gemaakt van dit voorval bij de weesmeesters. De baljuw heeft het nu maar hierbij gelaten, omdat hij bang is dat andere mensen ook te weten komen, dat het niet de bedoeling is om de uitkoop voor zo'n hoog bedrag te regelen. De officiële uitkoop en boedelscheiding gingen echter via de weeskamer en niet via de baljuw.

Samenvattend kan dus gezegd worden, dat de baljuw wel degelijk invloed kon uitoefenen op de belastingen in een klein gebied. Dit kwam door de geringe controle van de steden onderling en door de vele verschillende belastingen die geheven moesten worden. Het was al met al een redelijk chaotische mengeling van allerlei regeltjes die maar door enkele mensen gekend werden en dus slecht gecontroleerd konden worden. Veel burgers keken niet verder dan hun eigen dorp en hadden waarschijnlijk geen idee over wat de normale gang van zaken was. Daardoor kon de baljuw de boetes opleggen die hij wilde en werden de belastingen voor de burgers heel wat hoger dan nodig was.