Dien langen Duyvel van Nieukoop. Twee pamfletten uit 1651 over baljuw Jan van Sevenhoven

twee pamfletten uit 1651 over baljuw Jan van Sevenhoven

6. Recht in de Republiek

Ten tijde van het Buer-praetje en het Kroegh-praetien is de Republiek een feit. Vanaf het ‘Plakkaat van Verlatinghe’ (1581) berustte de soevereiniteit bij de Staten-Generaal, nadat ze de gehoorzaamheid aan Philips II hadden opgezegd. Bij de Vrede van Munster in 1648, die een eind maakte aan de Tachtigjarige Oorlog met Spanje, werd een officiële bekrachtiging aan deze situatie gegeven (Rietbergen 1992: 79-84).

Hoewel de Staten-Generaal, en de andere Unieorganen, tegenover het buitenland de indruk wekten de hoogste staatsorganen te zijn, waren het de Staten van de verschillende provinciën die uiteindelijk de dienst uitmaakten. Daarnaast had, binnen die gewesten, elke stad en iedere hoge heerlijkheid een eigen bestuur, eigen wetten en eigen rechtspraak. De Staten-Generaal hebben aanvankelijk geprobeerd de wetgevende macht over de gehele Republiek uit te oefenen, maar dat is niet gelukt. Na ongeveer 1600 komt de hoogste wetgevende macht uitsluitend toe aan de Staten van de afzonderlijke provinciën. Alleen over de Generaliteitslanden (Staats-Brabant, Staats-Vlaanderen en Staats-Limburg) wordt zij nog door de Staten-Generaal uitgeoefend (Jansen/Verlooij 1993: 47; Gerbenzon/Algra 1972: 118-119).

In het geval van Holland berustte de oude grafelijke waardigheid bij de soevereine Staten van Holland, zetelend in Den Haag. Het handhaven van de wet, een van de oude grafelijke functies, werd behartigd door het uit de grafelijke raad voortgekomen Hof van Holland. De stadhouder was hiervan de voorzitter. Het Hof was vooral belast met civiele appèlzaken; mensen die door een stedelijke of districtsschepenbank waren veroordeeld, konden bij het Hof in hoger beroep. Ook degenen die de rechterlijke macht in de steden en op het platteland vertegenwoordigden, vielen onder de supervisie van het Hof. In de heerlijkheden (autonome gebieden, bestuurd door een Heer of Vrouwe) kwam de wetgevende macht in beginsel aan de Heer toe. Een officier (drossaart, baljuw, of baljuw-en-schout) had in de lagere lichamen (steden, districten, heerlijkheden) de taak om het recht van de landsregering of dat van de Heer of Vrouwe te doen gelden (Smits-Veldt 1983: 22).

De baljuw

Het ambt van de baljuw komt voort uit een algemeen West-Europees verschijnsel in de 12e en 13e eeuw. De invoering van de baljuwsfunctie is dan een uiting van de macht der landsheren, die hun territoria in baljuwsdistricten indelen, waar de baljuw als hun plaatsvervanger optrad. Het is mogelijk een onderscheid te maken tussen regionale of grote baljuwschappen, de grotere bestuurlijk-juridische districten, en de lokale of kleine baljuwschappen. In de laatste groep bestaat nog het onderscheid tussen grafelijke en heerlijke baljuwschappen. In de grafelijke baljuwschappen werd de baljuw door de graaf of later door de overheid benoemd; in de heerlijke baljuwschappen worden de baljuws direct door de lokale Heer aangesteld. Dit kon echter alleen als de lokale Heer de hoge heerlijkheid over het desbetreffende gebied bezat (van den Arend 1993: 13-14).

Nieuwkoop, Noorden en Achttienhoven

Nieuwkoop was als hoge heerlijkheid een autonoom gebied met een Heer of Vrouwe die het bestuur van de graaf van Holland overnam. De hoge heerlijkheid Nieuwkoop had de hoge jurisdictie. De inwoners van Nieuwkoop mochten alleen door het gerecht van Nieuwkoop berecht worden. Dit gerecht bestond uit de baljuw en negen welgeboren mannen (Jansen/Verlooij 1996: 25-26).

Noorden viel onder de hoge heerlijkheid Nieuwkoop. De baljuw van Nieuwkoop had de hoge en lage jurisdictie over Noorden en Nieuwkoop. Ongeveer eens in de veertien dagen hield hij een rechtdag, waarop de burgers zaken konden inbrengen. Deze vielen onder de civiele procedure. De civiele procedures werden altijd door een secretaris opgetekend. Hij kreeg daar rond 1650 twee stuivers per keer voor. De baljuw bekleedde dan het ambt van schout, een soort politiecommissaris. Achttienhoven had een eigen schout, die de civiele zaken afhandelde. Dit kwam omdat de Heer van Achttienhoven alleen beschikte over de lage jurisdictie. Achttienhoven viel wat betreft de middelbare en hogere jurisdictie onder de baljuw van Nieuwkoop.

De welgeboren mannen

De welgeboren mannen waren de rechters aan wie het exclusieve recht tot zittingname in het baljuwshof of in de baljuwsvierschaar toekwam. De term ‘vierschaar’ komt uit de tijd dat de baljuws samen met de welgeboren mannen in de buitenlucht bij elkaar kwamen om recht te spreken. De vierschaar werd gespannen met koorden op palen over vier hoeken; in de rechtszaal nemen de ‘scharen’ of banken de plaats van de koorden in (van den Arend 1993: 385). De naam welgeborenen stamt uit de Middeleeuwen, toen, omstreeks 1200, de Hollandse bevolking in twee groepen uiteenviel: de groep van huislieden (vrije en onvrije personen, onedelen) en de groep van welgeborenen (edelen). Sinds de invoering van de baljuwshoven in de 13e eeuw bestond er voor beide groepen een aparte rechtskring. De edelen of welgeborenen stonden terecht voor hun standgenoten in de hoge vierschaar van baljuw en welgeboren mannen. De huislieden of onedelen werden door hun eigen standgenoten berecht in de lage vierschaar van schout en schepenen. Dit bestaan van beide rechtskringen is typisch feodaal (van den Arend 1993: 22). Aanvankelijk waren de welgeboren mannen dus altijd edelen. De jurist Hugo de Groot beschrijft ze in zijn beroemde Inleydinge tot de Hollantsche regts-geleertheyt (van den Arend 1993: 86). De middeleeuwse welgeborenen mochten het volgende: hun wapen openlijk voeren; paardrijden met een spoor aan de voet; vrij zijn van de belastingvorm ‘het schot’; zitting nemen als welgeboren man in het baljuwshof; vrij zijn van zittingname als schepen.

Rond 1650 geldt het onderscheid edel/onedel niet meer in de dagelijkse rechtspraak. Hugo de Groot schrijft: ‘blijft alleen dit onderscheyt dat wel-geboren mannen werden gebruyckt als Regters van des Baliuws-Hof in plaetse van Leen-mannen, ende daer mede vry zijn van tot Schepen-Ampt verkoren te mogen werden’ (De Groot 1692: 37). Van den Arend (1993:86) verwoordt dit als volgt: ‘De vijftiende-eeuwse riddermatige edele is ten tijde van Hugo de Groot geworden tot een persoon die zitting heeft in het baljuwshof’.

Het waren wel alleen de respectabele, gegoede inwoners van Nieuwkoop die tot welgeboren man konden worden gekozen. Het waren welgestelde boeren of notabelen. De baljuw maakte voor de verkiezing een lijst van kandidaten, waaruit de Heer van Nieuwkoop een keuze maakte. Zij werden voor één, soms voor twee jaar aangesteld, maar dezelfde persoon kon na verloop van tijd weer hetzelfde ambt bekleden. Aanvankelijk bestond een baljuwshof uit minimaal acht welgeboren mannen; een maximum was er niet. De achtergrond van het onbeperkte aantal was wellicht de gedachte dat de meerderheid beslist (van den Arend 1993: 78). Een nadeel van die situatie kon zijn dat een procederende partij onbeëdigde welgeboren mannen, van wie bekend was dat ze aan hun kant stonden, kon verzoeken om deel te nemen aan de terechtzitting om zo een gunstiger resultaat te verkrijgen. In 1559 stelt Philips II voor het Hof Rijnland vast dat de baljuw voortaan jaarlijks 25 welgeboren mannen mag nomineren. Het maximum aantal welgeborenen dat gekozen mag worden, werd op dertien gesteld. Zij moesten een eed afleggen, die behelsde dat ze onpartijdig waren en altijd getrouw in de vierschaar aanwezig zouden zijn. In Nieuwkoop was het aantal welgeboren mannen lager; daar waren negen welgeboren mannen voor de criminele en zeven welgeboren mannen voor de civiele rechtspraak (van den Arend 1993: 78-79; Jansen/Verlooij 1996: 44-45).

Wetten en regels

In Holland waren slechts enkele delen van het recht, met name het huwelijks- en erfrecht, geregeld in de Politieke ordonnantiën (Gerbenzon/Algra 1972: 122). Een wetboek van strafrecht en strafprocesrecht was er nog niet. Wel vaardigde het Hof van Holland plakkaten, resolutiën en ordonnantiën uit. Ook de Heer van Nieuwkoop kon keuren uitvaardigen. De wetgevende macht kwam immers in beginsel aan hem toe. De straffen die opgelegd konden worden, variëren van een lichte boete tot de doodstraf. Pijnigingsmiddelen zoals de pijnbank mochten alleen worden gebruikt als de verdachte door de baljuw voor het baljuwshof was gebracht en de rechters tot de conclusie waren gekomen dat de verdachte te weinig medewerking had verleend en informatie had verschaft (van den Arend 1993: 393).

De welgeboren mannen straften niet geheel willekeurig. Zij lieten zich leiden door door het Hof van Holland uitgevaardigde ordonnantiën, boeken van rechtsgeleerden en algemeen geldende plakkaten van de Staten van Holland en plaatselijke keuren (Jansen/Verlooij 1993: 47). Dat de boeken van rechtsgeleerden gezaghebbend waren, blijkt ook uit het Buer-praetje (fol. A2r). Melten vertelt daar dat de baljuw zo maar de rechtdag opschort, zonder daar de kosten voor te dragen. Volgens hem is dat in strijd met ‘'t schrijven van Grootius en Hoogerbeets’. Waarschijnlijk wordt hier verwezen naar de Inleydinge tot de Hollandse Regts-Geleertheyt van Hugo de Groot. Twee andere juristen die aan dit werk meewerkten, waren Simon van Groenewegen en Rombout Hogerbeets. Hogerbeets nam informatie over ‘het aanleggen en volvoeren der processen, voor de respective Hoven van Holland’ voor zijn rekening (de Groot 1692: 37).

De Heer van Nieuwkoop, de baljuw en de welgeboren mannen hadden het recht keuren uit te vaardigen (Jansen/Verlooij 1993: 47). In het Kroegh-praetien wordt ook gerefereerd aan zo'n keur. Meynrecht verwijt de baljuw dat hij meer geld opeist dan hem toekomt voor het ijken van de gewichten: ‘en ondertusschen lieten sy den Ballju toe, dat hy de luy 4 mael soo veel of nam van ijcken als hem toe quam, te weten, daer de keuren seggen dat hem van yder pont dat nieut is, toekomt een oort van een stuyver, nam hy een heele stuyver’ (fol. B1r). De baljuw neemt dus een hele stuiver, terwijl hem maar een oord (een kwart stuiver) toekomt. Op dit punt kunnen we slechts instemmen met Meynrecht, want wat meldt een keur van de Heer van Nieuwkoop uit 1624 (Keuren 1983: 15-16)?

Keuren van de Gewigten en Maten
          XLIX
Den Bailliu sal voor 't regt van den Yk voor hem mogen eisschen als naar ouder gewoonten, te weten van een nieuw agtendeel vier stuivers.
          L
Van een nieuwe Boter-cop eene stuiver.
          LI
Van alle nieuwe pints-maten en andere houte en tinne Maaten groot en klein 't stuk een stuiver.
          LII
Van alle nieuwe looden en Gewichten beneden 't pont op elke stuiver een oort stuiver.

De macht van de baljuw

De wettelijke bevoegdheden van de baljuw konden gemakkelijk aanleiding geven tot misbruik. Politie en justitie hadden in hem één hoofd. De baljuw moest de orde bewaren en misdadigers opsporen en tegelijkertijd trad hij als hoofd van de rechtbank op als rechtsvorderaar. Zijn inkomsten bestonden uit een vaste bezoldiging, maar daarnaast moest hij leven van de opbrengsten van zijn ambt; tweederde van de opgelegde boeten kwam hem toe. Vooral dit laatste kon voor de baljuw een stimulans zijn om zijn macht te misbruiken. Het ligt voor de hand dat de baljuw met een zeker fanatisme op dievenjacht ging: hoe meer arrestanten, hoe hoger zijn inkomsten. Bovendien kon men een geldelijke schikking met de baljuw treffen om strafvervolging te voorkomen. Als iemand het gevaar liep dat er een rechtszaak tegen hem zou worden aangespannen, kon hij een ‘request tot submissie’ indienen. De straf bestond dan uit een hoge geldboete en de criminele feiten en verzachtende omstandigheden werden opgetekend. Een andere manier om een regeling met de baljuw te treffen was ‘compositie’. Het verschil met submissie is dat de zaak dan niet officieel werd vastgelegd. Ook legde de baljuw dan geen rekenschap af bij de Hollandse Rekenkamer, zoals hij verplicht was. De baljuw kon deze mogelijkheid om te ‘composeren’ behoorlijk uitbuiten door te dreigen met de procedure van gevangenschap en eventueel pijniging. Het slachtoffer kon zo, uit angst voor de dreigementen, behoorlijk wat geld afhandig gemaakt worden.

Naast deze twijfelachtige bron van inkomsten leefde de baljuw van de verkoop van verbeurd verklaarde goederen. Volgens Jansen en Verlooij (1996: 27) waren andere taken van de baljuw, soms samen met de welgeboren mannen: ‘curators benoemen over desolate boedels, het passeren van akten van onroerende goederen, het maken van wetten (keuren), het leveren van krijgsvolk ten tijde van oorlog, toestemming geven aan vroedvrouwen, bakkers, tappers en chirurgijns om hun beroep uit te oefenen en de controle op natte en droge maten en gewichten’. Een baljuw kon ook nevenbetrekkingen hebben zoals dijkgraaf en schout (Smits-Veldt 1983: 23-24). In Nieuwkoop was dit het geval (Jansen/Verlooij 1996: 27-29).

De procedures

Wanneer de baljuw iemand in hechtenis wilde nemen, moest hij een arrestatiebevel, een ‘decreet van apprehensie’, hebben. Dit kon door de welgeboren mannen worden verstrekt. De baljuw moest dan aantonen dat er voldoende grond bestond om iemand te arresteren en aan een verhoor te onderwerpen. Als aan deze voorwaarde was voldaan, werd de verdachte in een zogenaamde gijzelkamer opgesloten. Dit was nog geen strafmaatregel, maar dit gebeurde om ervoor te zorgen dat de verdachte niet kon vluchten zolang het onderzoek liep. Gijzeling kwam oorspronkelijk uit het civiele recht en werd gebruikt om een gijzelaar zijn schulden te laten betalen. Als na het onderzoek bleek dat er crimineel geprocedeerd moest worden, dan vroeg de baljuw toestemming aan de welgeboren mannen om de gegijzelde van civiele gijzeling over te brengen in ‘criminele gevangenis’. De procedure die gevolgd moest worden veranderde dan, maar de verdachte bleef gewoon in dezelfde gijzelkamer zitten (Jansen/Verlooij 1993: 38-42). Het was altijd zo dat wanneer de verdachte bekende, dit voldoende was om tot een veroordeling te komen. Meer dan één getuigenverklaring was ook vaak voldoende. Met slechts één getuigenverklaring kon echter niet tot veroordeling worden overgegaan, naar de regel uit het Romeinse recht: unus testis, nullus testis.

Wanneer de gepleegde misdaad zo ernstig was, dat de veroordeling tot een lijfstraf kon leiden, werd de extra-ordinaire procedure toegepast. Deze procedure was niet ongewoon, zoals de naam doet vermoeden, maar juist heel normaal. De extra-ordinaire procedure was niet openbaar en de verdachte had geen recht op juridische bijstand. Ongeveer 24 uur na gevangenneming namen de baljuw en twee welgeboren mannen het eerste verhoor af.

Het doel was een bekentenis van de verdachte, want dan was de zaak rond. Als men na het eerste verhoor geen bekentenis had, dan volgde er na enkele dagen een tweede, ‘nader examen’. Bleef de verdachte ontkennen dan kon de baljuw de welgeboren mannen toestemming vragen voor een ‘scherper examen’. De baljuw en de welgeboren mannen bedreigden de verdachte met pijniging. Vaak was de dreiging al voldoende om de verdachte aan de praat te krijgen, maar wanneer dit niet het geval was, werd hij of zij gegeseld. Soms werd daarna ook nog de werkelijke ‘tortuur’ door de scherprechter uitgevoerd. De bekentenis moest buiten de folterkamer herhaald worden.

Wanneer het niet lukte om door middel van de extra-ordinaire procedure een bekentenis los te krijgen, ging men over op de civiele procedure. Het was dan geen civiele procedure in letterlijke zin (een burgerlijke zaak), maar een manier om verder te kunnen procederen als de extra-ordinaire procedure geen resultaat had opgeleverd. De verdachte had dan recht op juridische bijstand, die in Nieuwkoop ruimschoots voorhanden was. In de criminele en civiele dingboeken treedt een flink aantal procureurs op, onder wie de ook in de pamfletten genoemde Pieter Padenburgh en Jochem Sael. Meestal bestond de straf in zo'n geval uit een boete; een lijfstraf was uitzondering. Als het onderzoek was afgerond, vatte de baljuw zijn bewijsmateriaal schriftelijk samen. Deze samenvatting werd ‘eisch ende conclusie crimineel’ genoemd en voorgelegd aan de welgeboren mannen. De baljuw deed een voorstel voor een gepaste straf en de welgeboren mannen gaven hun definitieve oordeel (Jansen/Verlooij 1993: 43-44).

In de Civiele dingboeken van Nieuwkoop ('s-Gravenhage, ARA: inv. nr. 44) is opgetekend dat de uitspraak werd gedaan door schout en schepenen (het betrof dan dus een civiele procedure). In de Criminele dingboeken ('s-Gravenhage, ARA: inv. nr. 25) staat vermeld dat schout en vierschaar recht spraken (het betrof dan een criminele procedure). Het gaat hier waarschijnlijk om dezelfde personen van wie de titel per procedure verschilde.

De straf

Geseling was een veel voorkomende straf. Verbanning kwam ook vaak voor. Soms werden de veroordeelden verbannen uit de jurisdictie, maar meestal uit een groter gebied: verbanning uit Holland, West-Friesland en Zeeland (Jansen/Verlooij 1993: 61). In zaken waarbij zware lijfstraffen of de doodstraf werden geëist, was het college van welgeboren mannen verplicht het advies te vragen van drie onpartijdige rechtsgeleerden (Jansen/Verlooij 1993: 45). De doodstraf werd gewoonlijk voltrokken door middel van ophanging aan de galg. Nieuwkoop had geen eigen beul; wanneer er een nodig was, dan riep de Nieuwkoopse baljuw de diensten van de door het Hof van Holland aangestelde beul in via de Haarlemse schout. Dit was van oudsher de gewoonte omdat Floris V in 1291 had bepaald dat de grafelijke rechtsplegingen in Haarlem en Egmond moesten worden gehouden (Jansen/Verlooij 1993: 65).

Het is niet waarschijnlijk dat er een beul voor de auteurs van het Buer-praetje en het Kroegh-praetien uit Haarlem heeft moeten overkomen. Als zij al door de baljuw ontdekt zijn, hebben zij vermoedelijk niet de doodstraf gekregen. Er zijn weliswaar vele keuren tegen het verspreiden van opruiende geschriften uitgevaardigd, maar de straf bestond meestal uit verbanning, na geseling en/of brandmerken.