Dien langen Duyvel van Nieukoop. Twee pamfletten uit 1651 over baljuw Jan van Sevenhoven

twee pamfletten uit 1651 over baljuw Jan van Sevenhoven

5 De sociaal-economische aspecten van Nieuwkoop en de Nederlanden in de 17e eeuw

In de 12e eeuw arriveerden de eerste West-Friese ontginners in de moerassige omgeving waar nu Nieuwkoop ligt. Het laagveengebied werd ontgonnen voor akkerbouw (graan, koren en tarwe) en veeteelt. De ontginners sloten met de Heer van het gebied (de Graaf van Holland ofwel de Bisschop van Het Sticht - het riviertje de Meije ging later de grens vormen tussen deze twee gebieden) een overeenkomst tot ontvening, een zogenaamde ‘cope’. De naam Nieuwkoop kan dus etymologisch verklaard worden als een nieuwe cope, in vergelijking met een oudere cope: Oukoop.

De te ontvenen stukken werden verdeeld in ‘hoven’ (vandaar ‘hoeve’ in het pamflet en de namen Sevenhoven en Achttienhoven), dat zijn stroken grond waarvan de lengte ongeveer 2500 meter is en de breedte ongeveer 100 meter. Men was verplicht om, in ruil voor de verkregen grond, zogenaamde herendiensten te leveren. Dit hield in dat de mensen die zich vestigden tien procent van hun opbrengsten aan de Heer moesten afdragen en hem bovendien een zeker bedrag per hoeve als recognitie dienden te betalen. De Graaf van Holland was Heer van Nieuwkoop en hij kon de tienden die aan hem werden afgestaan, verkopen of schenken door middel van een oorkonde. Graaf Floris de Vijfde schonk bijvoorbeeld aan zijn kamenier een rente van twee hoed rogge van de Nieuwkoopse opbrengsten, waarvan in 1270 akte is opgemaakt.

Economie

Aan het bestaan van recognitietienden voor bijvoorbeeld lammeren of koren kunnen we zien dat landbouw en veeteelt al vanaf de eerste bestaansperiode van het dorp belangrijke bronnen van inkomsten waren voor de Nieuwkopers. Ook het smeedbedrijf was al voor de 16e eeuw van grote omvang. De smederijen produceerden in eerste instantie voornamelijk plaatselijke (agrarische) gereedschappen, maar met de opkomst van de overzeese handel ontstond een nieuwe afzetmarkt voor de smeden: de scheepswerven in Amsterdam. Er werd ook hennep verkocht, als grondstof voor touw.

Naast dit alles was ook turfwinning een zeer lucratieve bezigheid. De veengrond rond Nieuwkoop was hiervoor bij uitstek geschikt. Als een stuk land voor de productie van turf verveend was, ontstond er een waterplas, die kon dienen als rietland en waarin kon worden gevist. Dat riet gebruikten de Nieuwkopers om daken te bedekken of om baggerspecie mee af te dekken, als onderdeel van het turfproces (Van Hinsbergen 1962: 7). Door deze turfwinning ging er veel land verloren. De overheid probeerde al in de 16e eeuw door het uitvaardigen van diverse ordonnantiën het slagturven te beperken, aangezien het verlies van grond gepaard ging met een vermindering van de belastingopbrengst. Toezicht op het ontvenen was ondanks de uitvaardigingen niet goed mogelijk, want de vraag naar turf was zo groot geworden, dat men op eigen houtje ging produceren (Van Hinsbergen 1962: 7). Waarschijnlijk is ook het Hoogheemraadschap van Rijnland niet blij geweest met de ontvening, want door de toename van de plassen moest er ook meer water afgevoerd worden. Wat de afwatering betreft zat de Nieuwkoopse gemeente goed, want zij hoefde geen geld aan het Hoogheemraadschap van Rijnland te betalen voor de uitwatering in de Rijn. Er was namelijk aan het begin van de 13e eeuw een zeer gunstige overeenkomst, een zogenaamde ‘dading’, gesloten met het Rijnland, die inhield dat Nieuwkoop behalve door het Rijnland ook door het Amstelland kon uitwateren en daarom niet mee hoefde te betalen aan de sluizen in Spaarndam. Deze dading heeft eeuwenlang voor ruzies gezorgd, maar wanneer het tot een rechtszaak kwam, werd in het voordeel van Nieuwkoop beslist.

Draaide het in Nieuwkoop om handel in agrarische producten en turfhandel, voor de Republiek was de (buitenlandse) handel en de scheepvaart de voornaamste bron van inkomsten. Ten tijde van het Buer-praetje waren de Nederlanden al ruim een eeuw lang succesvol in de handel met het Oostzeegebied. Deze handel was zo belangrijk, dat men sprak van ‘moedernegotie’. De zucht naar winst dreef de handelaars aan het einde van de 16e eeuw steeds maar verder van huis. In navolging van Spanje en Portugal wilde men zijn specerijen direct in het land van herkomst gaan ophalen en zo begonnen de ontdekkingsreizen, waarbij het stichten van handelsposten leidde tot het ontstaan van een koloniaal imperium. In 1602 ‘fuseerden’ de diverse al bestaande handelscompagnieën tot een grote compagnie met een centraal bestuur (de Heren Zeventien), de VOC. Later, in 1621, werd ook nog een Westindische Compagnie opgericht, maar dit was een ‘minder eerlijke’ (in vergelijking tot het eerlijker geachte drijven van handel in het Oosten) onderneming, aangezien ze vooral gericht was op het tegenwerken van de Spaanse vaart op de Atlantische Oceaan door middel van zeeroverij. Een bekend voorbeeld van zo'n verovering is die van de Spaanse Zilvervloot door Piet Hein in 1628.

De economische en daarmee de politieke kracht van de Republiek was dus vooral te danken aan de groothandel. De grote handelswinsten zorgden voor het kapitaal dat kon worden geïnvesteerd in binnen- en buitenland. Zowel de individuele vermogens als het beschikbare kapitaal groeiden, en men belegde in de industrie, in droogmakerijen en in grondbezit. Ook werden er grote kredieten verleend aan buitenlandse vorsten: de opkomst van het bankwezen (Van Dillen 1970: 325). Door het accent op de overzeese handel is het niet verwonderlijk dat de zeegewesten (Holland en Zeeland), die uitgroeiden tot het centrum van de wereldhandel, welvarender waren dan de vijf inlandse gewesten, die grotendeels agrarische economieën bleven. Dit weerspiegelde zich ook in de belastingopbrengsten: Holland betaalde bijvoorbeeld 58% van de totale lasten. Holland had dan ook de meeste inwoners van de Unie, namelijk bijna de helft van het totale aantal. Anders dan in andere gebieden vaak het geval was, kwam de opbrengst van de belastingen vaak geheel ten goede aan het doel waarvoor ze geheven werden. Dit is te danken aan het nauwkeurig toezicht van de toenmalige Rekenkamer op de publieke uitgaven (Van Dillen 1970:289).

Nieuwkoop pikte ook een graantje mee van dit economische succes van Holland. De smederijen leverden bijvoorbeeld materialen voor de scheepsbouw en voor de walvisvaart (Jansen/ Verlooij 1992: 130-133). Maar toch lijkt het erop dat Nieuwkoop qua economische structuur meer weg heeft van de inlandse gewesten en dat de welvaart van de gemeenschap niet zozeer afhankelijk was van de winsten uit de overzeese handel alswel van de opbrengsten van de in het dorp beoefende ambachten (zie boven). Uitzondering op de regel vormt Jonkheer Michael Pauw, Ridder en Heer van Achttienhoven, die oprichter en bewindhebber van de Westindische Compagnie was (Eijs 1996b: 14).

De politieke situatie

Wat was er op politiek gebied zoal aan de hand rond 1650? Op nationaal niveau (avant-la-lettre) waren in de 17e eeuw de verschillende gewesten van de Republiek, verbonden in de Unie van Utrecht, juridisch zelfstandig. Hun vertegenwoordigers in de Staten-Generaal stonden gezamenlijk krachtens deze Unie voor externe aangelegenheden. Een voorbeeld hiervan is het besluit tot de Vrede van Munster in 1646 (gesloten in 1648 na twee jaar onderhandelen). De souvereiniteit van de Verenigde Nederlanden werd internationaal erkend, de Schelde zou gesloten blijven (waardoor Antwerpen als wereldhaven was uitgerangeerd) en de Nederlanders kregen vrije vaart op Oost- en West-Indië. Ten aanzien van het katholicisme gold, dat de vrijheid van geloof geaccepteerd was, maar dat openbare uitoefening niet was toegestaan. In het Buer-praetje blijkt inderdaad uit een toespeling dat het katholicisme nog geen sociaal geaccepteerd verschijnsel was (zie fol. A3v).

Vlak na de Tachtigjarige Oorlog, in 1650, overleed stadhouder Willem II. Er was geen onmiddellijke opvolger, want Willems enige zoon werd pas negen dagen na zijn dood geboren. In deze situatie is toen in Den Haag de zogenaamde Grote Vergadering bijeen gekomen, waarin elk gewest was vertegenwoordigd. Er is besloten om op de terreinen van ‘Unie, militie en religie’ de souvereiniteit van de individuele gewesten te benadrukken (Rietbergen/Seegers 1992: 101) en om geen nieuwe stadhouder te benoemen. Dit laatste opdat de gewesten hiermee hun eigen macht veilig stelden. Ten tijde van het Buer-praetje bevond de Republiek zich dus in het zogenaamde eerste stadhouderloze tijdperk, dat tot 1672 zou duren.

Als er dan geen stadhouderlijke macht was, welke machten oefenden dan wel op politiek gebied hun invloed uit in Nieuwkoop?

In 1396, toen Hertog Albrecht van Beieren Graaf van Holland was, werd Nieuwkoop een Hoge Heerlijkheid, met andere woorden: Nieuwkoop kreeg een eigen hogere rechtspraak, waarbij een baljuw de bevoegdheid kreeg namens de Heer en de Graaf van Holland recht te spreken over delicten van ieder niveau; daarnaast was hij vaak ook nog dijkgraaf. In rechtszaken was het de taak van de baljuw om een vooronderzoek in te stellen en de verdachten te verhoren. Als het tot een bekentenis kwam, legde hij zowel de zaak als zijn eis voor aan de Welgeboren Mannen die het Gerecht vormden. De Welgeboren Mannen velden vervolgens een vonnis, waarna de baljuw er dan voor zorgde dat dat vonnis werd uitgevoerd (Verlooij 1994: 25).

Jurisdictie

Soms gebeurde het dat de Heer de rechtspraak geheel aan de baljuw overliet, die er vervolgens misbruik van maakte. Jan van Sevenhoven, baljuw van Nieuwkoop en Noorden in de 17e eeuw, is in het Buer-praetje een voorbeeld van zo'n baljuw. Zonder ‘toezicht van bovenaf’ kon een baljuw van een Hoge Heerlijkheid in principe helemaal zijn eigen gang gaan. Er waren namelijk tot ver in de 19e eeuw in Nederland geen Wetboeken van Strafrecht en Strafprocesrecht, die de rechterlijke macht op allerlei gebieden aan banden legden. In plaats daarvan waren er landelijke wetboeken, aangevuld door plaatselijke keuren. Doordat Nieuwkoop een kleine gemeenschap was, was sociale controle een belangrijke machtsfactor: mensen die zich ontrokken aan de sociale controle namen een marginale plaats in de maatschappij in, en creëerden daardoor voor zichzelf een slechte rechtspositie (Jansen/Verlooij 1996: 16). Er waren bijvoorbeeld wetten die bedelaars en zwervers rechteloos maakten en daarmee vogelvrij verklaarden. Maar niet alleen de bedelaars en de zwervers waren de klos, ook voor veel andere mensen wierp de Gouden Eeuw financieel gezien geen vruchten af. Grote groepen mensen leefden in armoede door economische tegenslagen. De armen die in het dorp bleven wonen, konden terugvallen op de diaconie (Jansen/Verlooij 1996: 23).

Het was lang niet altijd zeker wie er nou precies jurisdictie (bevoegdheid tot rechtspreken) had in een bepaald gebied. In de eerste helft van de 17e eeuw bestond er bijvoorbeeld een conflict tussen de Heer van Nieuwkoop, Johan de Bruyn van Buytewech, en de Heer van Achttienhoven, Michael Pauw. Het begon ermee dat enkele inwoners van Noorden in 1626 een brief schreven naar de Hoge Raad van Holland, waarin zij stelden dat zij op verzoek van Heer en Ridder Pauw niet de rechter van Nieuwkoop maar die van Achttienhoven als enige rechter erkenden, en waarin zij de Hoge Raad vroegen de Baljuw van Nieuwkoop te bevelen de procedures tegen hen te laten rusten: ‘niet te recht te gaan, noch te verschijnen voor het gerecht van Nieuwkoop en niemand anders dan hun gewone rechter te erkennen als de rechter van Achttienhoven’ (Eijs 1996b: 1). De Baljuw van Nieuwkoop had hen namelijk gedagvaard en bij verstek veroordeeld tot een boete van vier gulden onder bevel alsnog te verschijnen, op straffe van gijzeling. Vervolgens is de Bruyn van Buytewech in hoger beroep gegaan bij de Hoge Raad.

De op geschiedkundige bronnen gebaseerde uitspraak van de Hoge Raad volgde negen jaar later (in 1634) en hield het volgende in (Eijs 1996b: 1-8, 10-19; Eijs 1997a: 8-13; Eijs 1997b: 5-11): uit de bronnen blijkt dat nog voordat Nieuwkoop aan het eind van de 14e eeuw als een Hoge Heerlijkheid werd uitgeleend door de Graven van Holland, de Ambachtsheerlijkheid van Achttienhoven apart tot een leen was uitgegeven. Het gevolg hiervan is geweest dat de Heren en Vrouwen van Nieuwkoop altijd gerechtigd zijn geweest tot het bezit van de heerlijkheid van Nieuwkoop en Noorden, zowel wat betreft de hoge en de middelbare jurisdictie als wat betreft de lage jurisdictie. Inzake Achttienhoven bestond ditzelfde recht, met uitzondering van de lage jurisdictie. Het recht hierop bleef bij degenen aan wie de Ambachtsheerlijkheid in leen was uitgegeven.

De Hoge Raad is vervolgens na diepgaand onderzoek tot de conclusie gekomen dat de Heren en Vrouwen van Nieuwkoop, op grond van de eerste uitgifte in leen van Nieuwkoop door Jacoba van Beijeren in 1428, dientengevolge ook steeds in het bezit zijn geweest van de Heerlijkheid Noorden. Aangezien de heerlijkheden Nieuwkoop, Noorden en Achttienhoven eeuwenlang als een heerlijkheid zijn beschouwd en Nieuwkoop altijd zeggenschap in Noorden heeft gehad op sociaal, economisch en religieus gebied, stelt de Hoge Raad De Bruyn van Buytewech in het gelijk. Sappig detail vormt de reactie van Pauw op de uitspraak: hij schijnt al zijn zelfbeheersing verloren te hebben en een oorlogsuitrusting gestuurd te hebben naar het huis van de schout om te laten zien dat de strijd nog niet gestreden was!

Religie

Een van de typerende kenmerken van de Republiek in de Gouden Eeuw is de tolerantie ten aanzien van het geloof. Natuurlijk was er op religieus gebied veel strijd, maar bedenk dat juist het feit dat er strijd gevoerd kon worden een voorbeeld is van die tolerantie. Er was een overheersende overtuiging, maar men gedoogde tot op zekere hoogte de afwijkende meningen. Voordat we kijken naar de religieuze kant van Nieuwkoop is het noodzakelijk eerst even kennis te nemen van de kerkelijke situatie in de Nederlanden van de 17e eeuw.

In 1609 begon het Twaalfjarig Bestand en omdat er toen even geen grote vijand meer was, laaide de inlandse strijd in de noordelijke gewesten op. Hand in hand met het conflict tussen Prins Maurits (die de oorlog wilde voortzetten en onder anderen de fanatieke protestanten achter zich had, die het katholieke Spanje wilden bestrijden) en Johan van Oldenbarnevelt (die voor het Bestand was en onder anderen veel kooplieden achter zich had, die geen profijt hadden van aansluiting van het verarmende Zuiden) ging de strijd tussen de Gomaristen en de Arminianen, waarbij Maurits de zijde van de Gomaristen koos en Van Oldenbarnevelt die van de Arminianen.

Wat hield deze strijd in? Kort gezegd kwam het er op neer dat de Leidse hoogleraren Arminius en Gomarus afwijkende opvattingen hadden met betrekking tot de calvinistische leer van de predestinatie, de leer die stelt dat God in beginsel heeft vastgesteld welk mens het heil deelachtig zal worden en wie niet. Arminius was het hier niet mee eens. Beide theologen kregen volgelingen en in 1610 werd er door de Arminianen (ook wel: de Rekkelijken) een remonstrantie tegen de predestinatie ingediend bij de Staten-Generaal. In 1611 dienden de Gomaristen (ook wel: de Preciezen) als reactie hierop een contraremonstrantie in. Hierdoor ontstonden de namen remonstranten en contraremonstranten voor de beide partijen. De Staten-Generaal hebben getracht de zaak te sussen, maar zonder resultaat (Rietbergen/Seegers 1992: 80).

Uiteindelijk heeft de meerderheid van de Staten-Generaal de zijde van Prins Maurits en dus van de contraremonstranten gekozen en zijn de remonstranten tijdens de Synode van Dordrecht (1618-1619) veroordeeld. De remonstranten gingen vervolgens ‘ondergronds’ of weken uit naar het Zuiden. Pas na de dood van Prins Maurits in 1625 werden remonstrantse bijeenkomsten weer oogluikend toegestaan.

Het grootse deel van de protestantse gemeenschap in Nieuwkoop was remonstrantsgezind. Door de verdraagzaamheid van Johan de Bruyn van Buytewech (die zelf katholiek was) kwamen veel remonstranten uit de omgeving naar Nieuwkoop (Broekhuijse-Brom e.a. 1994: 102). De remonstrantse gemeente kwam eerst bijeen in diverse schuilplaatsen en later in een kerk die een stukje van de openbare weg af lag.

De kerk als instelling heeft ook altijd sociale functies gehad. De ‘gewone’ kerk in Nieuwkoop, dat wil zeggen de gereformeerde kerk, regelde, los van het werk van de armmeesters, via zijn diakenen de armenzorg. Dat de kerk oorspronkelijk ook de rol van rechthuis vervulde (Van Hinsbergen 1962: 171), lijkt zeer onwaarschijnlijk: ‘de soeninge van moorden ende doetslagen’, waarvan sprake is door de kerkenraad, betreft juist de regeling buiten de wet tussen dader en familie van het slachtoffer.

Onderwijs

Het onderwijs stond al vanaf de Middeleeuwen onder kerkelijk toezicht en diende voornamelijk om de kinderen nauwer aan de kerk te binden. Er was een uitwisseling tussen functies in de kerk en functies in het onderwijs: de schoolmeester was bijvoorbeeld ook koster, voorlezer, of doodgraver, terwijl godsdienstles een belangrijke plaats innam onder de leervakken (Van Hinsbergen 1962: 122). Zijn kennis van lezen, schrijven en rekenen bezorgde de schoolmeester in sociaal opzicht aanzien in het dorp. Omdat veel mensen analfabeet waren, werd zijn hulp bij inschrijvingen in registers en particuliere correspondentie gewaardeerd. Er bestond praktisch geen controle van hogerhand op het onderwijs. Zolang een schoolmeester zich maar had laten inschrijven als lid van de gereformeerde kerk en trouw genoeg zijn kerkelijke en onderwijskundige plichten nakwam, kon hij blijven. De schoolmeester werd benoemd door de kerk en het ambachtsbestuur. Hij verdiende een vast bedrag per kind per week voor het lesgeven. Voor kinderen van arme ouders kon hij meestal een bijdrage uit de dorpskas krijgen.

De kinderen gingen doorgaans vanaf de leeftijd van zeven jaar naar school. Veel ouders die ver van de school woonden, waren bang om hun jonge kinderen naar school te laten gaan. Temidden van al dat water zat een ongeluk immers in een klein hoekje. Daarom werden er wel eens clandestiene schooltjes opgericht, zogenaamde ‘bijscholen’. Omdat deze schooltjes niet ondersteund werden door de kerkenraad, verdwenen ze vaak gauw weer. Een redelijk succesvolle bijschool, die in ieder geval drie jaar heeft bestaan, was die van Kornelis Evertssoon (Van Hinsbergen 1962: 123).

Voor kinderen beneden de zeven jaar werden soms ook bijscholen opgericht. De kerk en het dorpsbestuur hadden hier niets over te zeggen, maar de ambachtsheer of -vrouw wel. Deze ‘kleuterschooltjes’ werden meestal geleid door vrouwen: de echtgenotes of weduwes van inwoners van Nieuwkoop, die hiermee hun financiële situatie probeerden te verbeteren, want het was voor de meeste gezinnen in Nieuwkoop niet makkelijk om rond te komen (van Hinsbergen 1962: 124).