Logo DBNL
Roman van Lancelot (1846-1849)

Roman van Lancelot

(1846-1849)–Anoniem Lanceloet–rechtenstatus Auteursrechtvrij

naar het (eenig-bekende) handschrift der Koninklijke Bibliotheek


Vorige Volgende

IV. Gauthier map en de bronnen van zijn werk.

Wij kunnen thans er toe overgaan om de resultaten mede te deelen, die een voortgezet onderzoek omtrent den roman en den schrijver daarvan heeft opgeleverd.

Dat die schrijver Gauthier Map was behoeft geen betoog: zoowel het eind van onze vertaling, 2e D., bl. 275, leert zulks als het daarmede overeenkomende origineel: ‘Si se taist atant maistre Gauthier Map de l'istoire de Lancelot del' Lac, car bien l'a tout mené à fin selon les coses que en advinrent. Et défine ensi son livre, si outréement que après che n'en porroit nus raconter qu'il ne mentist de toutes choses105).’

Ook het einde van de Queste du St. Graal leert zulks (zie hier 2e D., bl. 76), gelijk mede het begin van het vierde boek (2e D., bl. 189). Van deze plaatsen heb ik (1e D., bl. xi) den origineelen tekst reeds opgegeven volgens de Histoire littéraire de la France (XV, 497), ik geef dien hier naar de lezing van ons MS. B. f. 294-265106):

‘Lors s'asistrent as tables por mengier, quar ten en estoit: si furent servi richement. Et com il orent mengié longuement et par loisir li rois commanda que l'en li féist venir les clers qui les aventures as chevaliers de leienz metoient en escrit. Lors dist li rois à Boorz que il déist ses aventures que il avoit véues; et il lor commença à conter de chief en chief si com il les avoit véues là où il avoit esté. Et quant il ot conté les granz aventures et les granz merveilles deu Seint-Graal qu'il avoit véues, et eles furent mises en escrit mot à mot si com il les avoit devisées et contées, oiant toz; et furent gardées en l'aumaire de Salebières, dont mestre Gautiers Map les trest por avoir l'estoire dont il voloit fère son

livre deu Graal por l'amor deu boen roi Henri son seigneur qui l'en avoit prié, et li fist l'estoire translater de Latin en François. Si s'en test atant li contes que il n'en dit plus à ceste foiz des aventures deu Graal.’

 

‘Après ce que meistre Gautier Map ot treitié des aventures del' Graal asseiz soufisanment si com il senbloit, si fu avis au roi Henri son segnor que ce qu'il avoit feit ne devoit soufire se il n'acontoit la fin de ceus don il avoit feit devant mencion, et coment il morurent de qui il avoit les proesces ramentéues en son livre; et porce recomença-il ceste deraaine partie. Et quant il l'out mise ensemble il l'apela La Mort au roi Artur, porce que vers la fin est escrit coment li rois Artus fu navreiz en la batalle de Salebières, et coment il se parti de Grifleit qui tant li fist conpaignie que après lui fu nus hom qui le véist vivant. Si commença meistre Gautiers en tel manière ceste deraine partie.’

En Hélie de Borron, die onder de regering van Hendrik III den Tristan vervolgde, zegt:

‘Et mèismement je croi bien touchier sor les livres que maistres Gautiers Maup fist, qui fit lou propre livre de monsoingneur Lancelot dou Lac107).’

 

Over dien naam kan dus geen twijfel bestaan. Maar wie was deze Gauthier Map? In de inleiding op het eerste deel dezer uitgave (bl. xii) is die vraag nog niet voldoende opgelost. Het sedert in het licht verschenen belangrijke werk van Thomas Wright, Biographia Britannica literaria (Anglo-Norman Period), stelt ons in staat meerder licht over die nog duistere vraag te werpen. Wij deelen hier wat tot ons onderwerp dienstig is met zijne eigene woorden meê, bl. 295 vlgg.:

‘Walter Map was one of the most remarkable of the literary men at the court of Henry II. He was a native of the borders of Wales, probably of Gloucestershire or Herefordshire108); and his parents, he tells us, had rendered important services to king Henry both before and after his accession to the throne (De Nug. Cur. Distinc V, c. 6). Map studied in the University of Paris, where, as he informs us, he was witness to many of the tumults between te scholars and the townsmen (l.l. V, c. 5); and he tells us in another part of his work that he had attended the school of Girard la Pucelle109), wich was probably in or soon after 1160, when that eminent teacher is said to have commenced lecturing there. Soon after this he appears to have been at the court and in the favour of the English king. He was familiar in the household of Thomas Becket, and repeats con-

versations he had with that remarkable man, before he was made archbishop of Canterbury (l.l. II, 23), which event occured in 1162. In 1173 Walter Map presided at the assize at Gloucester as one of the judges ambulant110), and he can hardly then have been less than thirty years of age. In the same year he was with the court at Limoges, and had the care of providing for Peter archbishop of Tarentaise (l.l. II, 3); and he appears to have accompanied the king during his war against his sons (l.l. IV, 1). The next event of his life of which he gives us any notice was a mïssion to the court of Louis le Jeune, king of France, with whom he lived a short time on intimate terms; and soon after this he was sent by the English king to attend the council which had been called by pope Alexander III at Rome, and in his way was hospitably entertained at the court of Henry the Liberal, count of Champagne (l.l. V, 5). At this council Map was held in so much consideration that he was deputed to examine and argue with those deputies of the then rising sect of the Waldenses, who had been sent to Rome to obtain the papal authority for preaching and reading the Scriptures in the vernacular tongue (l.l. I, 31). This council was probally the Lateran council held in the year 1179.

‘Walter Map informs us that he was the personal enemy of the king's illegitimate son Geoffrey, afterwards archbishop of York, but that his own great influence with his sovereign shielded him from his resentment; Map had resisted several of Geoffrey's acts of extortion and injustice, and had answered his threats with cutting sneers. When Geoffry was elected to the see of Lincoln, about year 1176, Map was appointed to succeed him as canon of St. Paul's (l.l. V, 6), and with this appointment he also held that of precentor of Lincoln111). He likewise held many other smaller ecclesiastical perferments, among which was the parsonage of Westbury in Gloucestershire112).

‘Map appears to have had a special employment in the court of the young king Henry, after he had been crowned by his father, until his untimely death in 1182, and he shows great affection for the memory of that prince, and speaks leniently of his errors (l.l. IV, 1). It appears by the anecdotes related by himself and by Giraldus Cambrensis that he accompanied king Henry II in nearly all his progresses. He was with him in Anjou soon after the election of Geoffrey to the archbishopric of York, in 1183 (l.l. V, 6). In 1196 Map was appointed archcleacon of Oxford113); from which date we lose sight of him entirely.

‘We owe these few details of the life of Walter Map chiefly to his own treatise De Nugis Curialium. He was evidently a man, not only of much learning and extensive reading, but of great taste for lighter literature. His mind appears to have been stored with legends and anecdotes, and he was universally admired for his ready wit and humour. He speaks of himself as enjoying the reputation of a poet (l.l. I, 10; IV, 2; V, 1), but he gives us no clue to the character of the compositions by which he had entitled himself to this name. His latin is very unequal; but we are perhaps not entirely competent to pronounce judgment in this respect, as the text in the unique manuscript of his prose Latin work which has come down to us is extremely corrupt. His style is in general not pure; he often becomes wearisome by his attempts at embellishment, and his writings are too much interspersed with puns and jests. His knowledge of the world was evidently extensive, and his observations on men and politics are judicious and acute. He sometimes rises above the prejudices of his age, as in his account of Arnold of Brescia in his book De Nugis Curialium, whilst at other times he is influenced by the weakest feelings of superstition, as in what he says of the miracles of Peter archbishop of Tarentaise and of the monk Gregory of Gloucester in the same work. Map is distinguished by the same love of the popular legends of his country which was so remarkable in his friend Giraldus Cambrensis. His sketch of the history of the Anglo-Norman kings down to his own time, with which his treatise De Nugis Curialium closes, is invaluable.’

Hetgeen er verder over zijne latijnsche werken gezegd wordt (p. 299-303) laten wij, als niet tot ons bestek behoorende, achterwege, om bl. 303 weêr te vervolgen:

‘Walter Map was distinguished as a writer in the Anglo-Norman language, as well as in Latin. It is to him we owe a large portion of the cycle of the romances of the Round Table in the earliest form in which they are known. This first series of these romances consists of the Roman de St. Graal, or the history of the Graal before its pretended arrival in Britain, brought by Joseph of Arimathea; of the Roman de Merlin; of the Roman de Lancelot du Lac; of the Quête du Saint Graal, which is a sequel to the adventures of Lancelot; and of the death of king Arthur, forming the Roman de la Mort Arthus. The three latter were the work of Map, as we learn from the concluding paragraph of the Mort Arthus114); and from a later writer of another brench of the series, Helie de Borron, who completed the Roman de Tristan in the reign of Henry III: ‘Et méismement je croi bien touchier sor les livres que maistres Gautiers Maup fist, qui fit lou propre livre de monsoigneur Lancelot dou Lac115).’

‘These authorities appear to intimate that Map translated his romances from a Latin original which is distinctly stated in some of the manuscripts116); but we have no other evidence of the existence of such an original, and it is probable that a great part of the incidents of the story was the work of the writer's own imagination, the whole being founded on popular legends then floating about. The love of legendary stories which characterises the treatise De Nugis Curialium, is very consistent with the fact that Walter Map was the author of the French Lancelot and its sequel, but it is singular that the writer of the latter should not, among the numerous legends and romances in the other work, mate the slightest allusion to any incident of the romantic cycle of king Arthur.’

Wat nu Robert de Borron betreft, die als mede-arbeider aan den Lancelot genoemd wordt (1e D., bl. xii), it was vroeger van gedachte dat hij ‘den roman meer had uitgebreid of misschien in proza omgewerkt’ (l.l. bl. xiii en xviii); dat oordeel is zoo weinig waar als dat van Paulin Paris, dat wij t.a.p. bestreden hebben.

Borron wordt slechts in een enkel hs. der XVe eeuw in betrekking tot den Lancelot genoemd117) en nog wel ten onrechte. Aan Robert de Borron ‘we owe the Roman du Saint Graal and the Roman de Merlin, wich form the first portion of the series completed by Walter Map118).’ Waarschijnlijk dat de afschrijver, die het eind van den Lancelot nog niet had ingezien, zich voorstelde dat dit werk, dat een vervolg op den Graal-roman uitmaakte119) en den Merlyn120), ook van dezelfde hand als die verhalen moest zijn.

Betrekkelijk de taal die Map bezigde bestaat twijfel (zie ons eerste deel, bl. xiii)121). Zie hier wat er van de zaak is. Het lijdt wel geen twijfel, gelijk Thomas Wright aanneemt, dat een aantal bijzonderheden van den roman het uitvloeisel is van Maps eigene verbeelding, terwijl het geheel steunde op verhalen en overleveringen, die in den mond des volks waren of der jongleurs. Hij zal wel niets anders gedaan hebben dan wat Paulin

Paris van Hélie de Borron veronderstelt122), das hij ‘avoit suivi d'assez près les traditions écrites ou chantées par les bardes de l'Armorique.’

Dat hij werkelijk verschillende verhalen kent blijkt als hij spreekt van li contes des Brectes (hier bl. x), l'istoire des ovres Mellin (bl. xii), li contes de Lionel123) (bl. lxv en lxviii), l'estoire de la vie Helain le blanc (bl. cxxxvi)124); terwijl hij ook met de Lais Bretons niet onbekend is, waarvan hij gewaagt (bl. lxxiii), gelijk hij den Lai d'Orfers bij name noemt (bl. cxxxix).

De schrijver zegt echter niet dat hij zijn roman uit dergelijke bronnen samenstelde: hij wil ons diets maken dat zijn werk eene veel authentieker oorsprong had.

Herhaaldelijk betuigt hij dat Artur door zijne klerken de heldendaden der ridders uit hunnen eigenen mond, in daartoe bestemde registers (les livres des aventures), deed opschrijven, zie b.v. hier bl. lxv, cxl en vooral lxi, waar de namen dier klerken, die vier in getal waren, zelfs worden genoemd125).

Die registers, zegt hij, werden ‘gardées en l'aumaire de Salebières’ (zie de geheele plaats hierboven bl. clxxxvi, verg. bl. clxxv). Zulk een beweren is niet ongewoon. Zoo leest men in den roman de Berthe (p. 2), dat de dichter in de abdij van Saint-Denis met den monnik Savari kennis maakte,

 
Qui le livre as ystoires me montra, où je vi
 
L'ystoire de Bertai et de Pepin aussi.

In de Chanson des Saines heet het van dat gedicht (T. I, p. 3),

 
Dont ancor est l'estoire à Saint-Faron à Miax.

En in een van de hss. der Chanson des Lorrains126) heet het:

 
Mais or porrés la droite estoire oïr
 
Si con ele est à Coloigne en escrit127).

Ook in den roman de Cligès van Chrestien de Troies heet het (MS. de Cangé no. 73, f. 54 vo.):

 
Ceste estoire trovons escrite
 
En un des livres de l'aumaire
 
Monseignor Saint-Père à Biauvez;
 
De là fu li contes estrez
 
Qui tesmoinne l'estoire à voire.

Uit die registers nu geeft Wouter Map te kennen dat hij zijn boek samenstelde: ‘dont mestre Gautiers Map les trest por avoir l'estoire dont il voloit fère son livre.’

Van daar dat hij kon beweren dat zijn werk was eene ‘histoire extraite de toutes les histoires128),’ daar hij zijne bron noemt li contes des estoires (zie hier bl. xi). Die bron nu was geschreven in 't latijn, en koning Hendrik: ‘li fist l'estoire translater de latin en françois.’ Die woorden zijn duidelijk: zij toonen overtuigend aan dat het werk van Map in het fransch geschreven was. Zoo deze plaats kwalijk verstaan werd en aanleiding gaf tot eene verkeerde opvatting, zoo bij oudere als nieuwere schrijvers, 't is omdat de hss. in die opvatting voorgaan. Zoo heeft ons hs. A (hiervoor bl. vii) het pronomen li uitgelaten, en zegt alleen van den koning ‘qui fist l'estoire translater de latin en françois,’ en evenzoo het hs. uit de Histoire littéraire de France, door ons Deel 1, bl. xi, aangehaald. Dat ook de vertaler zich voorstelde dat Map het denkbeeldige latijnsche origineel in het fransch vertaalde blijkt duidelijk, 3e B., vs. 11147 en 52 (2e D., bl. 76), waar hij zegt dat Map

 
Die gescriften ane nam
 
Ende daer ute trac in walscher tale
 
-------
 
Dat hine trac uten latine
 
In walscer talen met sire pine.

Het spreekt van zelf, dat al wat Paulin Paris bouwt op de veronderstelling dat Map in het latijn schreef (zie ons 1e Deel, bl. xiii-xvii) moet vervallen129).

Wanneer ik dus kan aannemen dat Map zijnen roman geput heeft uit verhalen en overleveringen130), dan heb ik daarmede tevens de oplossing der vraag, of de prozaroman uit een voorafgaand verhaal in verzen zich ontwikkeld heeft. De la Villemarqué is de eenigste die deze vraag toestemmend beantwoordt, als hij zegt131): ‘La plus ancienne rédaction française de cet ouvrage, la rédaction rimée, s'est perdue dans les transformations en prose. - On en ignore la date précise, mais on s'accorde [?] à la croire du milieu du XIIe siècle: celle qui s'en rapproche le plus par l'anciennete est la version de Gautier Map.’ Ook Val. Schmidt en Ginguené zijn in het algemeen van oordeel, dat de proza-romans zich uit gedichten ontwikkeld hebben132).

Het zal thans niet te stout zijn te beweren, dat die rédaction rimée eene hypothese is, waarvoor men geen historischen grond kan vinden. En als ik nu nogmaals de vraag stel omtrent de prioriteit der proza-romans of der berijmde verhalen, dan geloof ik te kunnen aantoonen, dat het werk van Gauthier Map ouder is dan de gedichten van Chrestien de Troies - en wel op beter gronden dan die Paulin Paris heeft bijgebracht133) Ik bepaal mij tot den Chevalier au lion, den Percheval en de Charrette.

Het is te bejammeren dat wij geen bepaalden datum kunnen aanwijzen voor het ontstaan van den Lancelot noch van de werken van Chrestien de Troies. Wat de laatsten betreft, weten wij alleen dat de chevalier au lion, de Charrette, en de Perceval tot zijne

jongste werken behooren, want in den proloog van den roman van Cliges maakt hij alleen melding van den Erec134). Van die drie laatste gedichten meent men dat de Iwein ouder is dan de twee anderen135), die niet door Chrestiens werden voltooid, daar hij aan Godefroi de Leigni zelf het afmaken der Charrette schijnt opgedragen te hebben136), en de dood hem misschien verraschte voor dat hij den Perceval kon ten einde brengen. Van dien dood nu is het stellige jaartal niet aan te wijzen: men weifelt tusschen 1191 en 1198137). Hij droeg den Perceval - of liever Li contes del' Graal als hij het zelf noemt138) - op aan le cuen Phelippe de Flandres, die geen ander kan geweest zijn dan Philips van den Elsas, die van 1169 tot 1191 regeerde. De Charrette is opgedragen aan ma dame de Champeigne, die hij wel niet bij name noemt, maar die volgens Ginguené139) en Reiffenberg140), geene andere kan geweest zijn dan Maria de dochter van Hendrik den edelmoedige, graaf van Champagne, die in 1185 huwde met den bekenden Boudewijn van Constantinopel, en in 1204 te Ptolemais stierf. - Dit vermoeden wordt niet weinig bevestigd als men zich herinnert dat zij de dochter was van den vorst die Gauthier Map zoo welwillend had ontfangen141).

Zoo Chrestien, die waarschijnlijk in de hoofdstad van Champagne, waarvan hij zijnen bijnaam heeft, t'huis behoort, dit land verliet, zulks zal waarschijnlijk geweest zijn in 1185 toen hij 's graven dochter bij haar huwelijk heeft kunnen volgen naar het hof van den schoonvader des Franschen konings, die tevens de schoonbroeder van graaf Philips was.

Dit aannemende dan moeten de twee laatstgenoemde werken tusschen 1185 en 1191 geschreven zijn, daar zij waarschijnlijk ongeveer te gelijker tijd ontstonden en stellig vóór den dood des graven.

In dien tijd nu moet, naar mij voorkomt, Gauthier Map te veel in ernstige zaken verdiept zijn geweest om zich bezig te houden met het schrijven van romans: en alles schijnt samen te loopen om te doen vermoeden, dat hij den Lancelot geschreven heeft kort na 1160, bij zijne eerste intrede in de wereld.

Indien Chrestien den Perceval berijmde naar een ouder verhaal,

 
Dont li cuens li bailla le livre,

hij dichtte ook de Charrette op verzoek van de gravin, en buitendien

 
Matière et san li done et livre
 
La contesse.

Zien wij nu of hij daarmeê de proza van Gauthier Map bedoelt, en of hij naar hem verwijst wanneer hij de uitdrukking bezigt si com li contes afiche (vs. 464), dan of die conte ook de bron is waaruit Map geput heeft. De beide nu openbaar gemaakte lezingen maken de vergelijking mogelijk der beide teksten, en uit die vergelijking zal de waarheid te voorschijn treden. Dit zal in het algemeen tot rezultaten leiden aangaande de vraag naar de prioriteit hierboven gesteld; want zoo wij kunnen aantoonen dat de Charrette naar het werk van Map berijmd is, dan zal men later, als men overeenkomst tusschen den Lancelot en den Perceval bespeurt, niet kunnen beweren dat dit rijmwerk gediend heeft tot de samenstelling van onzen roman, gelijk ik vroeger aannam.

Zie hier nu wat ons de vergelijking leert:

De inhoud der beide werken is dezelfde, en ook in de bijzonderheden komen zij in den regel overeen.

Wij zullen ons niet ophouden om die plaatsen der beide lezingen tegenover elkander te stellen, die ons treffen door de volkomen gelijkheid der uitdrukkingen; zij zijn zoo talrijk, dat wij nagenoeg die geheele stukken op nieuw zouden moeten afdrukken. Het zij genoeg hier te doen opmerken, dat die overeenkomst ten stelligste bewijst, dat die twee lezingen niet zijn opgesteld naar een mondeling verhaal (contes), maar dat de eene blijkbaar ten voorbeeld van de andere heeft gestrekt.

Nu zal het niet moeielijk zijn uit te maken wie van beiden de oudste is: de punten waarin beide verhalen van elkander afwijken zullen ons dit leeren. Blijkt het dat het eene uitmunt door eenvoud en natuurlijkheid, dat het nimmer jaagt naar effekt, dat het eenvoudig weg vertelt zonder zich veel om den vorm te bekommeren, die daardoor juist wat droog wordt; dat het bijna nooit wijdluftig schildert of redeneert: - en wanneer daarentegen het andere gedicht ons tracht te boeien door meer schitterende beschrijvingen; als het minder naar natuurlijkheid streeft dan naar kunstmatige behandeling; als vorm en versiercelen daarin dikwijls zwaarder wegen dan de inhoud; als des dichters stijl bloemrijk is, en als hij dikwerf zich vermeidt in poëtische of wel philosophische uitweidingen; wanneer wij zien dat hij met begeerig oor zijne eigene klanken opvangt - dan zullen wij uit dit alles reeds mogen opmaken, dat het eerste ten voorbeeld van het tweede gediend heeft. En dat alles springt bij den eersten opslag in het oog. Vinden wij nu daarenboven, dat in het eerste een aantal zaken hoogst natuurlijk worden verklaard, omdat zij noodwendig voortvloeien uit feiten die in een vroeger gedeelte van de geschiedenis des helds verhaald zijn, terwijl diezelfde zaken maar eene zeer onvoldoende oplossing erlangen in het tweede stuk, omdat dit niet van die vroegere voorvallen spreekt; zien wij voorts dat men in het

berijmde verhaal toespelingen vindt op vroegere gedeelten van den Lancelot, die in het prozaverhaal niet voorkomen - dan wordt ons besluit daardoor bevestigd, en wij komen tot de overtuiging, dat Chrestien de Troies zijn werk gedicht heeft naar aanleiding van het onberijmde verhaal van Gauthier Map.

't Behoeft naauwelijks vermeld, dat al wat in het proza betrekking heeft op vroegere deelen van den roman, of wat dient om de Charrette aan het vorige te verbinden, niet voorkomt in de verzen van Chrestiens. Zoo vindt men er niet gewaagd van den dood van Galehot, waardoor dan ook de hofdag van koning Artur in het eene gezegd wordt: ‘fu moult provre la cort et moult troblée’ (bl. lxxviii), terwijl de dichter dien noemt ‘riche et bele’ (vs. 32). Op dien hofdag verschijnt, in beide stukken, een ridder ‘toz armez de hauberc et de chauses de fer’ (l.c. en vs. 46). In het proza maakt hij zich bekend aIs Meleagant, die Lancelot ten strijd komt vorderen: als deze afwezig is stelt Meleagant den koning voor zich met een van diens ridders te meten, op voorwaarde dat, zoo hij verwonnen wordt, al de ridders van Arturs hof die in het rijk van Gorre gevangen gehouden worden, de vrijheid zullen erlangen, terwijl in het tegenovergestelde geval de koningin Ginevra hem als gevangene zal volgen.

In de verzen van Chrestien verzwijgt de vreemdeling zijn naam, spreekt niet van Lancelot, en doet den koning alleen het voorstel betrekkelijk de koningin. (De vss. 62, 71, 72, 74 komen letterlijk met het proza overeen.)

Keye strijdt met den vreemdeling en wordt overwonnen, gelijk het proza verhaalt, terwijl de dichter het alleen laat vermoeden uit het paard van den verwonnene, dat zonder zijnen ruiter uit het bosch komt. Tot hiertoe heeft de dichter Lancelot niet genoemd, en als hij zich eindelijk aan Walewein vertoont, wordt zijn naam nog verzwegen: hij wordt alleen een ridder geheeten. Door den held der volgende aventuren niet te noemen, wekt Chrestiens wel de nieuwsgierigheid, maar hij heldert ons het daarzijn van zijnen held niet op. Zoo hij diens naam verzwijgt, herhaaldelijk laat hij evenwel merken dat hij de minnaar is der koningin, en dat de liefde alleen hem verheft boven alle maatschappelijke konsideratien (B. v, vs. 365-374). Daardoor alleen reeds blijkt het, dat de geschiedenis van Lancelot reeds als bekend moet worden geacht bij den dichter of zijne lezers.

Als Lancelot en Walewein op het kasteel gekomen zijn, waar zij den nacht zullen doorbrengen, bedekt de eerste (in het proza) zijn gelaat om door zijn vriend niet herkend te worden; en eerst later, als hij zijn leven waagt om de koningin te zien voorbij trekken, herkent Walewein hem (bl. lxxxviii). In het gedicht wordt hij daarbij niet herkend (vs. 569), hetgeen de geheimzinnigheid wel bevordert, maar alles behalve natuurlijk is. - Als beiden vertrokken zijn wordt de burchtvrouw nieuwsgierig te weten wie die ridder is (bl.lxxxix); zij veronderstelt dat het Lancelot is, en zendt hem eene jonkfrouw achterna

die zij de noodige middelen aan de hand geeft om zich van de waarheid harer gissing te overtuigen. Dit geeft ons den sleutel tot het aventuur dat volgt (bl. xc). Niet aldus bij den poëet. De dame die, bij hem, de ridders aan den viersprong ontmoet, komt er zonder dat men ons zegt waarom (607); zij wijst aan den ridder van de kar den weg dien de koningin genomen heeft, en alvorens van hem te scheiden doet zij hem (even als in het proza) belooven ‘un guerredon à son gré.’ Als onze ridder haar later weder ontmoet (vs. 933), heeft de dichter reeds weder vergeten wie zij is. Zonder zich bekend te maken, vergt zij van den ridder de belofte dat hij haar dien nacht zal te wille zijn.

 
Et cil dès que il ne puet mialz,
 
L'otroie si com ele vialt (vs. 956),

eene onvoegsaamheid die Wouter Map hun niet laat begaan142).

Wanneer verder de prozaschrijver toespeling maakt op den val auz faux amants (bl. xcii), vroeger in den roman van Lancelot vermeld (bl. lxix), dan spreekt de dichter daarvan natuurlijk niet.

Lancelot komt eindelijk in de wonderlijke begraafplaats (bl. xcv) en ziet daar ‘bien .xxx. et iiij.’ tomben. Map zegt van die tomben niets meer, maar bij Chrestien heet het (vs. 1860):

 
Et s'avoit lettres sor chascune
 
Qui les nons de ces devisoient
 
Qui dedanz les tonbes gerroient.

En dat waren Walewein, Ywein en eenige anderen.

Dit is eene herinnering aan den roman van Lancelot: als de ridder van dien naam aankomt op het kasteel van de Douloureuse-Garde, vindt hij daar eene dergelijke begraafplaats met graftomben, waarop de namen geschreven staan van hen die daaronder hunne laatste rustplaats zullen vinden, zie hiervoor bl. xxiv.

Voorts als de ridder van de kar de zerk heeft opgelicht, die de uitstekendste dier tomben dekt, vindt hij daarin (volgens het proza) het lijk van Galahat (bl. xcvi); in het berijmde verhaal daarentegen heet het (vs. 1950):

 
Cil qui lèvera
 
Cele lame seus par son cors
 
Gitera ces et celes fors
 
Qui sont an la terre an prison.

Ook dit is uit den Lancelot nagebootst: men vergelijke slechts hierboven bl. xxiv. - De dichter zegt niet dat zijn held iets in dat graf vindt, en dit is natuurlijk, daar hij geene melding maakt van al wat betrekking heeft op den heiligen graal, waarom dan ook het geheimzinnige aventuur, dat hierop in het proza verhaald wordt (bl. xcvi-xcvii), niet bij hem voorkomt.

Lancelot en de jonkfrouw scheiden eindelijk van elkaar: in het proza voegt zij hem toe (bl. xcviii) ‘ai tant que ge sai vostre non,’ en daarmede had zij haar doel bereikt. Wanneer zij bij Chrestiens vertrekt zonder dien naam zelfs te gissen (vs. 2000-2010), blijkt ons dat de dichter zich weinig bekommert om het natuurlijke van zijn verhaal, dat de gedachte niet bij hem opkomt dat er eene eenvoudige reden bestaat die de laatste gebeurtenissen verklaart.

In hetgeen volgt wijkt de dichter meer van zijn voorbeeld af: hij vermeldt het eerstvolgende aventuur niet, en ook in het verhaal van wat op het kasteel plaats grijpt waar Lancelot ontfangen wordt, als in dat van het volgende gevecht (bl. c-cv) heeft eenige afwijking plaats.

Onze ridder verneemt dat de gevangenen in opstand zijn en dat er gestreden wordt: hij ijlt hun ter hulp. Volgens den dichter geraakt Lancelot met de zijnen, terwijl zij eenen ridder vervolgen, binnen eene vesting die zich achter hen sluit (vs. 2312-2333).

 
Et cil en furent molt dolant
 
Car il cuident qu'anchanté soient.

Men zal toestemmen dat dit niet zeer natuurlijk is, daar er geene reden ter wereld bestond om hier aan tooverij te denken. Blijkbaar wordt dan ook deze episode alleen ingelascht om te kunnen spreken van zekeren ring dien de ridder droeg,

 
Don la pierre tel force avoit
 
Qu'anchantemanz ne le pooit
 
Tenir puis qu'il l'avoit véue.

Die talisman was het geschenk eener dame:

 
Cele dame une fée estoit
 
Qui l'anel doné li avoit,
 
Et si le norri an s'anfanee.

En dit is blijkbaar wederom eene herinnering aan hetgeen wij in den Lancelot lezen (boven, bl. xx): later wordt die ring met een enkel woord in het proza herdacht (bl. cviii; verg. vs. 3125).

Weldra worden wij getroffen door een verschil in de beide lezingen, dat ten duidelijkste pleit voor den hoogeren ouderdom van het proza. Nadat Lancelot de koningin heeft bevrijd, brengt de koning Bandemagus hem bij Keye (bl. cxiv) die hem toevoegt: ‘Bien veigniez,

li sires des chevaliers! Certes, moult est hors del' sen qui devant vos enquiert et enprent chevaleries;’ en daarop praten zij als oude vrienden.

Die welwillende taal in den mond van Keye verwondert ons, want in den regel wordt hij overal voorgesteld als ijverzuchtig, norsch, en steeds vaardig met hoonende woorden. Zoo schildert hem dan ook in dit geval Chrestiens en hij laat hem (vs. 4007) ‘au premerain mot’ zeggen:

 
‘Com m'as honi!’ - ‘Et je de quoi,
 
Fet Lanceloz, dites-le moi,
 
Quel honie vos ai-ge donc feite?’
 
- ‘Molt grant, que tu as à chief treite
 
La chose que ge n'i poi treire,
 
S'as fet ce que ge ne poi feire.’

Ziedaar eene taal meer overeenkomende met Keyes karakter, gelijk ook de dichter het voorstelt (vs. 5184). Moet men nu uit de vergelijking dier twee plaatsen niet opmaken, dat het karakter van den drossaat onder de handen van de dichters van lieverlede was veranderd, dat zij hem allengskens van grootmoedig, nijdig; van dapper, overmoedig; van driftig, onbeschoft doen worden? Die overdrevenheid, waarnaar zijn karakter van den beginne af aan overhelde, moest hem weldra stempelen tot die belachelijke figuur

 
Daer hem die Walen mede meyen,

gelijk Maerlant zegt143). In allen gevalle, toen dit karakter algemeen was aangenomen kon geen schrijver, die op de hoogte zijner letterkunde was, er meer op terug komen, zoodat het verhaal waarin hij nog als beter wordt voorgesteld, ouder moet zijn dan die welke in zijne schildering het bekende type volgen.

Het is niet onbelangrijk den tijd van die karakterverwisseling, al is het dan ook slechts bij benadering, te kunnen vaststellen.

Wij komen weldra op een even belangrijk verschil in de beide verhalen. Als Lancelot bij de koningin wordt toegelaten, verwacht men dat zij hem dank zal zeggen voor al wat hij bestaan heeft om haar te bevrijden. Het tegendeel gebeurt: zij wil hem zelfs niet toespreken (bl. cxiii en vs. 3945 vlg.). Later deelt zij hem de reden van die handelwijs mede: volgens den dichter is het omdat hij de kar bestegen heeft (vs. 4484-89), hetgeen voor schandelijk gehouden werd. Die handelwijs der koningin heeft recht ons te verbazen, zij is ondankbaar en niet in overeenstemming met hare betrekking tot den ridder. Map geeft dan ook eene vrij wat natuurlijker reden op, bl. cxvi; maar omdat hetgeen men daar leest samenhangt met een vroeger voorval uit den roman van Lancelot (zie bl. lxxiv), dat de dichter niet vermeld heeft, kan hij ook hier niet zoo natuurlijk zijn als Map.

De vergelijking dezer plaatsen alleen is genoegzaam om den noodzakelijken samenhang

van de Charrette met den grooten proza-roman te bewijzen, en daardoor tevens de prioriteit boven de verzen van Chrestien.

De episode met Bohort (bl. cxxi-cxxiv) komt bij Chrestien niet voor, daar deze ridder niet in zijn kader paste: hij vat den draad der geschiedenis weêr op ter gelegenheid van het tornooi dat de koning te Pomeglai geeft. Zoo hij daaraan al eene andere oorzaak geeft dan het proza (vs. 5359 vlgg.), de naam der vrouwe van Noauz die hij daar invoert, bewijst dat hij het werk van Wouter Map kende, waarin zij voorkomt, zie bl. xxi-xxii.

De beschrijving van dat tornooi is bij Chrestien veel breeder: onder de ridders die hij opnoemt komt (vs. 5776) Governauz de Roberdic voor, dien wij ook in den Erec aantreffen als Caverrons de Rebedic144); en (vs. 5788)

 
Ignaurès li covoitiez,
 
Li amoreus et li pleisanz,

welke ridder in een afzonderlijken Lai145) bezongen wordt, dien de uitgevers voor een voortbrengsel der XIIe eeuw aanzien.

Overigens levert de beschrijving van dat tornooi op nieuw het bewijs, dat de dichter het werk van Map voor zich had. - Als Lancelot zich naar het krijt begeeft ontfangt hij de armes vermoilles van Meleagants drossaart (vs. 5499), waarom hij dan ook, vs. 6026, heet:

 
Cil qui porte l'escu vermoil.

Hoe komt het nu dat hij, vs. 5957, genoemd wordt de ridder

 
As armes de sinople taintes?

't Is omdat de dichter voor een oogenblik schijnt te vergeten welke wapenen hij hem gegeven heeft, terwijl hij in het proza vond dat hij ‘porte escu de sinople, taint à trois escueles d'argent’ (bl. cxxvi).

Het einde van het berijmde verhaal volgt het proza op den voet: wij treffen er overigens dezelfde uitweidingen in aan als in het vroegere gedeelte: Godefroi de Leigni streeft niet meer naar natuurlijkheid dan zijn voorganger; men ziet zulks terstond als men in beide redaktiën vergelijkt op wat wijze Meleagants zuster de gevangenis van Lancelot ontdekt. Godefroi schijnt intusschen minder heerschappij te voeren over zijne taal, en de gemeene spreekwoorden, die hij nu en dan in zijn verhaal lascht, bewijzen dat hij niet, als Chrestien, gewoon was alleen voor een edel gehoor te spreken.

Dit veelvuldig karakteristiek verschil in de beide redaktiën, zoowel als de vele uitbreidingen die het gedicht aan het ongebonden verhaal geeft, bewijzen, dunkt mij, ten

duidelijkste dat Chrestien bij de samenstelling van zijn gedicht het meer natuurlijke en eenvoudige verhaal van Wouter Map voor zich had.

 

Wanneer nu het voorlaatste werk van Chrestien jonger is dan het proza van Map, dan zal noodzakelijk zijn laatste arbeid mede niet ouder kunnen zijn. Vinden wij dus overeenkomst tusschen sommige deelen van den Lancelot en den Perceval, dan zullen wij niet meer beweren (gelijk ik vroeger aannam)146) dat dit gedicht bij de samenstelling van onzen roman gebruikt is.

Percevals intrede in de wereld, volgens Map, hebben wij bl. cxlii vlgg. medegedeeld: uit de vergelijking van die bladen met den inhoud van Chrestiens Perceval147) blijkt, dat, ondanks de treffende overeenkomst, ook hier veel verschil plaats heeft, dat men daaraan moet toeschrijven, dat beide schrijvers wel uit dezelfde bron hebben geput, maar het verhaal naar de verschillende behoefte van hun werk wijzigden. Dat verhaal nu zweefde op de tong der zangers en spooksprekers, in oorspronkelijker vorm dan het mabinogi van Peredur, en nog heden wordt het dus in Bretagne gezongen148).

Betrekkelijk dat verschil van voorstelling wil ik de aandacht slechts op een punt vestigen, dat ik reeds vroeger heb aangestipt149): Chrestien doet ons tegenwoordig zijn bij de trapsgewijze ontwikkeling van zijnen held150), dien hij van een ruwen dorper tot een volmaakten ridder vervormt, en evenzoo van een goddeloozen verachter van den godsdienst, tot den geloovigen vromen Christen, die waardig wordt bevonden den heiligen graal te ontdekken151). Daarom meldt hij ons van zijn vroegeren levensloop:

 
Ce sont cinq ans trestot entier
 
Ains que il entrast en mostier;
 
Nè Dieu nè sa crois n'aora.
 
Tot ainsi cinq ans demora152).

Map daarentegen, voor wien Perceval slechts eene bijfiguur is, toont ons niet alle perioden van die verandering, die hij tot zijn doel niet noodig had153): hij gewaagt ter naauwernood van Percevals eerste aventuren (2e B., vs. 36276) en zegt dat hij ‘ert

acostumés d'oïr messe et matines et totes les hores deu jor’ (zie hier bl. cxlix of in de vertaling 2e B., vs. 36268, in 't 1e Deel bl. 245); en daarin volgde hij de overlevering die tot in zijn tijd schijnt gebloeid te hebben; want de la Villemarqué heeft zeer juist doen opmerken154), dat ‘l'impiété dans laquelle tombe Perceval est de l'invention des romanciers:’ zij wordt in de oudste verhalen (het mabinogi van Peredur b.v.) niet gevonden.

Dat Map bij den aanvang van zijn werk met de Perceval-sage niet juist bekend was, zon men mogen opmaken uit de plaats die wij, bl. xiv, hebben medegedeeld. Later schijnt hij die sage meer van nabij te hebben leeren kennen, en hij maakt er enkele toespelingen op in zijn roman, zie b.v. hier bl. lxxxvii en xc, of ontleent er zelfs tooneelen aan, als b.v. het gevecht tusschen Perceval en Hestor (bl. cxlix) en later een aventuur van Bohort155).

 

Wij hebben nog te spreken van den Ywein of den chevalier au lion. Herhaaldelijk vinden wij in den Lancelot melding gemaakt van ‘Yvains del' lionel’ (bl. xxv, xlix), en in den Erec156) heet hij Yvains de Loenel. Blijkt uit die vermelding niet dat het gedicht van Chrestien ouder was dan de Lancelot? Schijnbaar ja; maar is het wel zeker dat met dien naam de bijnaam uit Chrestiens gedicht wordt bedoeld? Zoo ja, dan is daarmede de prioriteit van dit stuk bewezen, want voor dat het gedicht was, was die naam nog onbekend; immers wij lezen daarin, dat als Ywein zich dien naam geeft men hem antwoordt (Mabinog. 1 Part., p. 188 b):

 
- Onques mais ne vos véimes
 
Nè vostre non parler n'oïmes;

en verder (l.c. p. 210 b):

 
N'onques oï parler n'avoie
 
De chevalier que je séusse,
 
En terre où esté éusse,
 
Qui li chevaliers au lyon
 
Fust apelez nus par son non.

Maar als men die prioriteit aanneemt, terwijl daarentegen Chrestiens straks besproken

gedichten twintig of dertig jaren jonger zijn dan Maps werk, dan zou er een tijdperk van even zoovele jaren zijn waarin hij de lier had laten rusten om eerst na verloop daarvan weêr met de Charrette en den Perceval op te treden, hetgeen al niet waarschijnlijk is.

Buitendien, om voor of omstreeks 1160 gedichten te vervaardigen, waaruit blijkt dat hij eene geletterde opvoeding ontfangen had157), moest hij ten minste wel vijf en twintig of dertig jaren oud zijn, en dat zou voor het jaar zijner geboorte 1130 of 1135 geven, zoodat hij, toen hij in 1185 de dochter des graven van Champagne volgde, tusschen de vijftig en zestig jaren oud was. Nu zal het niet zeer waarschijnlijk voorkomen, dat eene jeugdige vorstin een minnezanger van dien leeftijd onder haar gevolg had; terwijl het vuur, waarmede hij in de Charrette van de liefde spreekt, evenmin overeenkomstig is met dien vermeenden ouderdom.

Maar men heeft gelukkig niet noodig zijne toevlucht te nemen tot die gissingen, die altijd maar op eene veronderstelling steunen. Wanneer Wouter Map herhaaldelijk van Yvain del' Lionel gewaagt, dan behoeft hij daarmede niet het oog te hebben op de overlevering die Chrestien heeft vereeuwigd, hoewel hij die waarschijnlijk kende158); - want in den Lancelot zelf vinden wij eene andere opheldering van dien naam (zie hier bl. lxv, de noot, verg. bl. lxviii). - Buitendien weten wij nu stellig dat Map het gedicht van Chrestien niet heeft kunnen kennen, omdat het jonger is dan de Charrette. Een paar aanhalingen zullen dit bewijzen.

In de Mabinogion van Lady Guest, waar die roman is afdrukt, leest men, Part. 2, p. 178, kol. 1, dat eene dame verhaalt:

 
Mes la reïne en a menée
 
Uns chevaliers, ce me dit l'en,
 
Dont li rois fist que hors dou sen
 
Quant après lui li envoia;
 
Si cuit que Kex la convoia
 
Jusqu'au chevalier qui l'enmoine.
 
S'en est entrez en moult grant poine
 
Mesires Gauvains qui la quiert:
 
Jamès nul jor en repos n'iert
 
Jusque tant qu'il l'aura trovée.

Voorts l.c. p. 180, koll. 2:

 
Où trouver monseignor Gauvain?
 
Cil ne le préist pas en vain,
 
Car ma fame est sa suer germaine;
 
Mès la fame le roi demaine
 
Uns chevaliers d'estrange terre,
 
Si l'ala à la cort requerre,
 
Neporquant jà ne l'en éust
 
Menée por rien qu'il séust,
 
Mès Kex, qui en enbricona
 
Le roi tant qu'il la li bailla,
 
La roïne, et mist en sa garde.
 
Si fu fous, et celle musarde,
 
Qui en son conduit se fia;
 
........
 
Et messires Gauvains li preuz
 
........
 
Il est alé après celui
 
Cui Dex doint et honte et ennui,
 
Qui menée en a la reïne.

l.c. p. 190, koll. 1:

 
Atant vint l'autre suer à cort,
 
Afublée d'un mantel cort
 
D'escarlate, forré d'ermine.
 
S'avoit trois jorz que la reïne
 
Estoit de la prison venue,
 
Où Méléaganz l'ot tenue,
 
Et trestuit li autre prison,
 
Et Lancelot par traïson
 
Estoit remès dedenz la tor.’

Blijkt dus ten stelligste dat Map niet uit den Ywein kan hebben geput, het tegenovergestelde is niet onaannemelijk, en de krankzinnigheid van Ywein (l.c. p. 167), zoowel als de strafoefening van Lunette, kon wel aan den Lancelot ontleend zijn.

 

 

Zoo nu de drie door ons behandelde gedichten van Chrestien jonger zijn dan de Lancelot, dan zal, om de redenen zoo straks ontwikkeld, dit ook wel het geval moeten zijn met zijne overige gedichten. Men kan daarbij de vraag opperen, of de Chrestien, die als dichter van al die stukken genoemd wordt, wel een en dezelfde persoon is? Leroux de

Lincy heeft zulks betwijfeld159), op grond dat in een handschrift, waar de chevalier au lion op den Cligès volgt, deze roman eindigt met regel:

 
Or comence oevre Crestien,

zoodat het eerste stuk van eene andere hand zou moeten zijn. Maar zelf gist die geleerde daar dat hier misschien eene fout schuilt van den afschrijver, en dat men zou moeten lezen: Or finist; hetgeen bevestigd wordt door de lezing van een ander handschrift160), waar men vindt:

 
Chi fenist l'oevre Chrestyen.

Buitendien is de overeenkomst van taal, spreekwijze en rijmwoorden zoo groot in al deze gedichten, dat men niet kan twijfelen of zij zijn uit ééne pen gevloeid. In het gedicht du chevalier à l'espée161) leest men overigens eene plaats die ons in die overtuiging versterkt. Het heet daar:

 
L'en ne162) doit Crestien de Troies,
 
Ce m'est vis, par raison blasmer,
 
Qui sot dou roi Artu conter,
 
De sa cort et de sa meniée,
 
Qui tant fu loée et prisiée,
 
Et qui les fez des autres conte
 
Et onques de lui [Gauvain] ne tient conte.

 

Heeft eene episode uit den Lancelot Chrestien de Troies stof geleverd om er zijn Roman de la Charrette naar te berijmen, ook andere dichters hebben uit dezelfde bron geput. Het fabliau, getiteld Le val des faux amans, b.v. is een berijmd uittreksel uit onzen roman. Le Grand d'Aussy, die er eene analysis van gegeven heeft163), zegt: ‘On ne sera pas surpris qu'une aventure aussi brillante pour Lancelot se trouve dans le roman de son nom, mais pour la lier au reste de l'ouvrage il a fallu changer quelque chose au dénouement. Ainsi Morgain, après que les prisonniers sont délivrés, enlève le héros qui par là se trouve entraîné dans d'autres aventures.’ Zoo ergens te veranderen viel dan was het in het berijmde164) uittreksel, niet in de episode van den proza-roman, die men leest hierboven bl. lxix-lxxiii.

De uitkomst van dit vernieuwde onderzoek is nu deze,

1o.dat Wouter Map de auteur is van den roman van Lancelot, dien hij in het fransch schreef,
2o.dat de proza-romans in den regel ouder zijn dan de berijmde verhalen van Chrestiens.

 

Thans nog een enkel woord over de verhouding van onze vertaling tot het origineel.

In den regel heeft de vertaler zijnen grondtekst letterlijk gevolgd, gelijk men reeds kan opmaken uit de vergelijking van de stukken van het origineel, in de vorige bladen opgenomen, met de overeenkomende plaatsen in onze vertaling. Soms echter bevat de Mnl. tekst iets meer dan de fransche, als, behalve de reeds aangewezen groote interpolatiën, de toegevoegde prologen, enkele moralisatiën, enz.; terwijl nu en dan iets verkort schijnt of overgeslagen, hetgeen echter kan liggen aan het stuk dat de vertaler voor zich had, daar wij, bl. lxiii vlgg., reeds hebben gezien dat niet alle handschriften dezelfde lezing gaven.

Ten einde die verhouding gelijdelijk na te gaan, zullen wij onze vertaling op den voet volgen in het aanteekenen der plaatsen die verschil opleveren, hetgeen ons tevens in de gelegenheid zal stellen om enkele duistere lezingen op te helderen, door er de oorspronkelijke woorden bij te voegen. Die vergelijking volgt met den tekst van Chrestiens Charrette als bijlagen.

 

Ik kan dus hier mijne taak als geëindigd beschouwen. De Roman van Lancelot moge thans zijne plaats innemen in de rij der werken die zullen dienen ter opbouwing onzer taal, tot bron voor de geschiedenis onzer letterkunde en beschaving.

Lang en moeielijk was het werk dat ik volbracht: vele waren de uren die ik er aan besteedde, ingespannen zorg heb ik er voor ten beste gehad. Maar de jaren op dezen arbeid doorgebracht, de krachten er aan besteed reken ik niet verloren, en ik zal mij ruimschoots beloond rekenen wanneer ik het doel dat ik mij voorstelde heb bereikt, wanneer bevoegde beoordeelaars achten dat ik geen onbruikbaren arbeid geleverd heb, en dat door deze bijdrage eene nieuwe, niet onbelangrijke schrede gedaan is op het veld der middeneeuwsche letterkunde

Ik mag noch wil evenwel mijn werk als geëindigd beschouwen, voor dat ik bij vernieuwing mijnen eerbiedigen en innigen dank heb betuigd aan de hooge landsregering, die liefde genoeg voor de wetenschappelijke ontwikkeling onzes volks, voor den letterkundigen roem des Vaderlands bezat, om een zoo kostbaar werk als deze uitgave in het leven te roepen!

 

Deventer, December 1849.

jonckbloet.


Vorige Volgende