Kunst en Leven. Jaargang 1

(1902-1903)– [tijdschrift] Kunst en leven– rechtenstatus

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd



[pagina 1]
Aantekeningen over oude Kunst I. Een ‘stomme passye’ Bij een verzamelaar, die liefst ongenoemd wil blijven, ontdekte ik onlangs een reeksje prentjes, waarop ik de kenners van onze middeleeuwse grafiek gaarne wilde attent maken. Deze prentjes, een en dertig in getal, maken een afzonderlike groep uit in een vrij merkwaardige kolleksie oude Vlaamse ‘beeldekens’ of ‘santjes’, en ook ik hield ze aanvankelik voor werkelike bidprentjes, toen het mij, bij nader onderzoek, duidelik werd, dat zij veeleer moeten behoord hebben tot een of andere ‘Stomme Passye’, in de aard van diegene, welke Jakob Cornelisz in de eerste helft van de XVI^e eeuw op hout graveerde en waarvan blijkens een bijdrage van E.W. Moes een gaaf bewaarde afdruk berust in het Amsterdamse Rijksprentenkabienet. Dat de 80 prenten van deze laatste uitgaaf gekleurd en de door mij bedoelde enkel in zwartdruk uitgevoerd zijn, wordt hier terloops aangestipt. Dat de plaatjes inderdaad moeten herkomstig zijn uit een logies samengesteld geheel, en dat dit geheel méér nummers moet bevat hebben dan er nu noch voorhanden zijn, leid ik af uit deze twee feiten. 1^o dat de teksten, die op de keerzijden
[pagina 2]
van elk stukje te lezen zijn, geen betrekking hebben op het plaatje aan de rechterzijde, maar wel op een andere voorstelling op een ander velletje, 2^o dat in de volgorde van de onderwerpen opvallende leemten bestaan. N^r 5. Overigens zijn twee van de een en dertig plaatjes zuivere zinnebeeldige voorstellingen, die hoogst waarschijnlik oorspronkelik gediend hebben, om de volledige serie in onderscheiden hoofdgroepen te verdelen. Niet zonder moeite ben ik er in geslaagd, namelik door het verband tussen elk prentje en elk keerzijde-tekstje zo nauwkeurig mogelik te herstellen, de velletjes min of meer te rangschikken. Zonder enige twijfel ging een eerste (?) of... moet ik zeggen zoveelste plaatje? - dit is niet goed uit te maken, - verloren. Dit verloren plaatje zal zeker wel De Boodschap voorgesteld hebben. Inderdaad, de tekst, op de keerzijde van het prentje,
[pagina 3]
dat de Bezoeking voorstelt, heeft geen betrekking op om het even welk van de 31 noch voorhanden stukjes en luidt aldus: Ave Maria vooren of na Mids gabriels groete dat maegdekin zoete Van den heleghen geest Een kindekin ontfinc Der inghelen coninc Ende bleef maegt onbevreest. Ave Maria Lequel fut merveilleusement Concheupt en toy du saint esprit Quand a langel dis humblement Il me soit fait seloncq ton dit. Tel ik nu de ontbrekende Boodschap als n^r 1, dan volgen de 30 voorhanden velletjes aldus: N^r. 7. 2. De Bezoeking; 3. De Geboorte; 4 Maria windt het Kind in doekjes; 5. Maria lezend in een boek met naast haar S. Jozef, het Kindeken in de kribbe, en os en ezel; 6. De Geboorte aan de Herders veropenbaard; - hier ontbreken ongetwijfeld verscheidene nummers, o.a. een Aanbidding door de Herders; 7. Aanbidding door de Koningen, terwijl juist de tekst op n^r 8 op dit onderwerp slaat;
[pagina 4]
8. Jezus in de Tempel aangeboden; 9. een allegorie, Jezus' doorstoken hart in een doornenkroon met daaromheen de tekens van de Passie en dit opschrift: O wonde in Christi rechten voet het 's recht dat ghi oock sijt ghegroet. Wilt ons bijstaen duer huwe duegt dat wi mids hu werden verhuegt. N^r 19. Hier ontbreken nochmaals één of meer nummers, vermits het opschrift, op de keerzijde van 10 betrekking heeftop 11 en geen van de voorhanden teksten slaat op 10 zelf: 10. Maria spinnend en Jezus uit een boekje lezend in het huis te Nazareth; 11. Jezus te midden van de doktoren; 12. De Vlucht naar Egypte. Op de keerzijde van 12 komt deze tekst voor: Pater noster O dextre main poissante et forte Du redempteur ou gloire abonde Ouvre nous des sains cieulx la porte Quant nous partirons de ce monde. Pater noster Sijt ghegroet rechter hand christi...
[pagina 5]
Van de Nederlandse tekst zijn zeker wel drie regels wechgesneden. N^r 24. Hier stel ik een nieuwe, ditmaal veel groter leemte vast. Op de keerzijde van 13 spreekt de tekst van de Bruiloft van Kana, door geen van de prenten voorgesteld, terwijl het plaatje zelf verbeeldt: 13. De Opwekking van Lazarus. Dan volgen: 14. Magdalena, Jezus' voeten niet haar lokken afdrogend; 15. Jezus' Intocht te Jeruzalem; 16. Het laatste Avondmaal. De versjes, op de keerzijde van 17, doelen op Jezus' Doodsangst op de Olijfberg, waarvan geen prent is, terwijl het plaatje voorstelt Jezus' aangehouden; dan volgen: 18. Jezus vóór Herodes, met, ommezijde, een versje op 19. Jezus vóór Pilatus; 20. Jezus valselik beschuldigd, met, als tekst daarachter, een rijmpje op 21. Jezus vóór Kajaphas; 22. Jezus gegeeseld; 23. Jezus met doornen gekroond; 24. Jezus bespot; 25. Jezus aan het volk vertoond; 26. De Kruisdraging, met, als tekst daarachter, een zinspeling op de doorboring van Jezus' rechterzij; 27. Jezus op het Kruis genageld; 28. Jezus op het Kruis;
[pagina 6]
29. Christus tussen twee Moordenaars, met deze regel: hodie mecum eritis in paradiso; - hier, na weer een leemte, volgen 30. Christus beveelt Gode zijn geest; 31. Jezus' zijde wordt door Longinus doorboord; 32. Allegorie, in twee cirkels, omgeven door een soort van rozenkrans met de tekenen van de Passie, vier heiligen, in de bovenste kring Barbara en Katarina, in de onderste Appolonia en Agnes; daarachter een vers, betrekking hebbend op n^r 31. Alvorens de prentjes te bespreken, een woord over de teksten. Deze zijn er niet op gedrukt, maar met de hand geschreven in tamelik kleine gotiese karakters. Zij zijn drietalig: bovenaan vier Latijnse, dan zes en een enkele keer vier Nederlandse, eindelik vier Franse versregels. Ik laat de Nederlandse teksten hieronder volgen. Achter de woorden, die mij niet volkomen duidelik waren, stel ik een vraagteken. Boven de Nederlandse tekst staat geregeld: Ave Maria vooren of na of Ave Maria zonder meer; boven de Franse Ave Maria. Een enkele keer staat er iets anders. Ave Maria voorē of na Mids gabriels groete dat maegdekin zoete Van den heleghen gheest Een kindekin ontfinc Der inghelen coninc Ende bleef maegt onbevreest. Ave maria Naer dien zii haer heerde Ootmoedicheit leerde Int ghebergte zii trac Daar zii visiteerde Sint jan consacreerde Als elizabeth sprac. Ave maria Naer des keysers bevel Int coude weder snel Te bethleem in stede Baersde ghii met ioliit Tonser alder profiit Den prince van vrede. Ave maria Zoete coninghinne gods waerde vriendinne Ghii hebt hem ghegheven Hu borsten dii welke Van hemelscher melke Vervult ziin ghebleven Ave maria Dien ghii teil dien stonden In douxkiins ghewonden In dat hoy hebt gheleyt Tusschen die twee dieren Die naer haer manieren Hem lof hebben gheseit Ave maria Besneden naer die wet Van sonden onbesmet Acht daghen zijnde hout Ende Jhesus ghenaamt Waerdt zoot wel betaamt Hu danc wij menichvout.
[pagina 7]
Ave maria Drie coninghen quamen Wanneer zii vernamen Die sterre schinen claer Beghiften (?) anbaden Hem god vul ghenaden Die sterre brochtse daer. Ave maria Op den vertichsten dach Men hu bringhen hem sach Met ghiften ten temple Dien Symeon ontfinc De prophetesse ghinc Verclaren texempele. Ave maria Ter feesten als ghii ghinct Daer ghii jhesū met brinct Ghi hem druckich verloort Mer hii gaf exemple In siin vaders temple Daer ghii vruegt in oorboort Ave maria Naer dien hebbende ducht van herodes naamt vlucht Na der giptenaers lant Zo dinghel van vrede Joseph in warede In siinen slaep ontbant. Pater noster O dextre main poissante et forte enz. Pater noster Sijt gegroet rechter hant christi.... Ave maria Ter brulocht wil hij siin Daer hij water in wijn Thuwen wille keerde Zijn discipelen ront Hij daer mede ter stont In duegden fundeerde. Ave maria Die ziin macht ontdecte Drie doden verwecte Menich mensche ghenas Den blenden gheboren Dede sien doven horen Den duvel hij huut las. Ave maria Christus voeten dor wyesch Magdaleene zii hiesch Van zonden ghenaden Hij sprac gaet in vreden Ic vergheef ter steden Hier huwe mesdaden. Ave maria Op den palmen zondach Men christus comen sach Op den hesel in stat Die svriindaegs daer naer Met den cruce zeer zwaer Huytleeden al mat. Ave Maria Doen hij drie werften badt Wyert hij zweetende nat Van water met bloede Dat nighelic(?) confoort Was van hem daer ghehoort Zeer bedruct van moede Ave Maria Die Jueden hem vinghen Die zine ontghinghen Christus bleeft in de noot Wreedelic ghebonden Onbesmet van zonden Ghelevert in ziin doot Ave Maria Voor pilatus hi quam Als een onnosel lam Ghelevert huut nide Van vele valschede Deewighe warede Ghewroucht ten dien tide
[pagina 8]
Ave Maria Tot cayphae ghesonden Wert hij ten dien stonden Daer den raet was vergaert Met valschen ghetughen Wilden zij trecht bughen Naer haren valschen raet Ave Maria Pilatus wil wesen Ontsleghen van desen Dien hij herodes sand Die ihesum heeft beghect In een wit cleet ghedect Dien hij onnosel vand Ave Maria Als pilatus dit verstaen heeft dede hij ihesus slaen Met gheeselen zwaerlic Daer mede wildij quijt Ontslaen der ioden nijt Die dit hebben ghedaen Ave Maria Doe ghinghen die knechten Een crone scarp vlechten Van doornen seer pijnlic Dien zij int helich hooft Ons heeren dit ghelooft Wronghen anschouelic }? anschinelic }? Ave Maria Voor annas es hij brocht Daer wert hij ondersocht Van zijnder doctrine Int aenschijn ghesleghen Dwelc hij heef verdreghen Al dedet hem pine Pater noster O helighe wonde in christus zij Metter sperre ontdaen zeer (vrij) Daer huut ran water ende bloet Wilt ons verleene dat ewighe (goet) Ave Maria Hu cruce ghedreghen hebdi duer die weghen Tot up monte calvaer Veel helighe vrauwen Hu liden bescauwen Ende volgden hu naer Ave Maria Hu heleghe cleedere Die knechten niet wreedere Huut trocken ons achten Duer handen ende voeten Slaende int ghemoeten Int cruce met crachte Ave Maria Seven woorden sprac Christus vor hij vertrac Dit es deerste sermoen Vader wilt vergheven Die mij nemen dleven Sen weten wat sij doen Ave Maria Ten sesten hij proufde Den edich hem bedroufde Segghende tes vervult Dus hebbende die wreede Pijnghers met leede Onzen heere verduult Ave Maria Tsevenste word dat was Daer hij ons me ghenas Zeere lude onbevreest Vader in uwen handen Bevrijt van vianden Beveel ic mijnen gheest Ave Maria Naer dien was zijn zijde Van longinus wide Metter sperre ontdaen Daer saleghe vloede Om onsher behoede Zijn (?) ghegaen De eerste letter van elk eerste vers is in 't rood.
[pagina 9]
Wat nu de prentjes zelf betreft, deze zijn niet alleen uiterst naïef van opvatting, maar tevens zeer ongelijk van artiestieke behandeling. Ofschoon ongetwijfeld het werk van een Nederlander, vertonen zij toch enige verwantschap met de arbeid van zekere Duitse ‘Stecher’ en snijders, o.a., dunkt mij, met dat van de zogenoemde Meister mit den Banderollen. Ook naar de grafiese tekniek te oordelen, die uiterst priemietief is, zou de auteur een hele spanne tijds vóór Lukas (1494?-1533), waarschijnlik wel in de eerste helft van de XV^e eeuw moeten geleefd hebben. Als opvatting en voorstelling, niet zozeer als uitvoering, zwemen de plaatjes ook wat naar de zeven Passionsdarstellungen met het jaartal 1446 uit het Berlijner kabienet. Blijkbaar streefde de onbekende auteur er in de verste verte niet naar, harmonie in zijn werk te brengen. Niet ééns heeft hij zich de moeite gegeven, de herhaaldelik terugkerende personen, b.v. Jozef, Maria, de predikende of lijdende Jezus, telkens in de zelfde gedaante te vertonen. De Jozef van n^r 3 is een geheel andere dan die op n^r 4, n^r 5 en op n^r 12. Op elk plaatje is Maria een geheel nieuwe verschijning. In de n'^s 3 en 4 is de Inscenirung, de topografie haast letterlik dezelfde. Alleen de achtergrond en een paar kleine biezonderheden noch in de uitbeelding van het stalleken en de kribbe zijn wat verschillend. Zeer plezierig is de Veropenbaring aan de Herders: terwijl drie engelen, een grote en twee kleinere, in de lucht verschijnen, is één tweede rechtgestaan, met een zonderling gebaar van verbazing, terwijl een andere de handen vouwt als om te bidden en een derde met ongemene ernst de doedelzak bespeelt. Eigenaardig is dit: de schaapjes op de voorgrond zijn lilliputties klein; die op het midden- en achterplan veel groter; een hondje ligt, heel zoet, te slapen. Een zeer kurieus weefgetouw vertoont het huisje te Nazareth. Hoe het werkt, hoe zelfs de Moedermaagd het vasthoudt, is een raadsel. Biezonder plezierig is 11. De schoolvossen-neuswijsheid van
[pagina 10]
de doctoren is er tiepies op weergegeven. Op de voorgrond zit een noch jong godgeleerde, die, door houding en gebaar, voor een model van jeugdige zelfoverschatting kan doorgaan. Ook om juistheid, waarschijnlikheid van verhoudingen gaf de tekenaar niet veel. De vooraan staande fieguren zijn vaak kleiner dan die op het tweede of derde plan, zoals o.a. 14, 15, 27 en andere kunnen bewijzen. Mistekenen durfde hij ook - vrij onbeschaamd zelfs nu en dan. Vooral detien à vijftien laatste nummers verraden een verbazend gebrek aan kennis van de vorm, aan scherpte van blik. Treffend is het onderscheid dan ook tussen die plaatjes en de allegorie met de vier heiligen: hoe klein ook van afmeting, zijn deze fieguurtjes met smaak, ja, met onmiskenbare zwier getekend; hun klederen vallen neer in bijna elegante plooien. Of zou deze allegorie wellicht toch van een andere hand zijn? Onwaarschijnlikheden ontbreken ook niet; zo o.a. is Jezus niet gebonden aan, maar op de kolom: zijn voeten staan, gekruist, op het pieterstaaltje van de zuil; de beulen staan verscheidene passen er achter, wat niet belet dat degene, die er het verst achter staat, Jezus toch met de linker vuist, met een gebaar naar achter toe, wel te verstaan, voorwaarts op het hoofd treft. De prentjes zijn - op een verschil van één millimeter na - door de band 8 × 6.5 □ cm. groot. Een viertal worden in deze korte aantekening afgedrukt. Wellicht stellen zij een of ander van onze medewerkers in staat, wat meer licht op oorsprong en graveerder van de verzameling te werpen. A.K..

Vorige Volgende

Aantekeningen over oude Kunst

I. Een ‘stomme passye’