Kunst en Leven. Jaargang 1

[p. 35]

VI., Een werk van Lukas Gassel van Helmond

Onder de Nederlandse meesters van vóór Otto Venius en Rubens vindt men er slechts weinige, van wie de werken zo bij uitstek zeldzaam zijn als die van Lukas Gassel of van Helmond, die vóór het jaar 1520 te Helmond in het hertogdom Brabant geboren, zich evenals zijn landsman Pieter Brueghel I in het Zuiden kwam vestigen en te Brussel overleed na 1561. Van Mander leert ons hem kennen als een van die schilders, die ‘de studie der beelden, daer de meeste cracht der Gonst in gheleghen is, besijden stellen, zijnde alleen vernoeght met eenighe cleene bootskens oft pollekens tot hun Landtschappen.’ En hij voegt er bij: ‘Hij wrocht seer wel van Landtschappen in Oly en Water-verwe: doch hij wrocht niet veel.’ Een oordeel, waar wij, hedendaagsen, al bitter weinig baat in vinden met het oog op de nadere kennis van 's mans werken.

Al even weinig nut levert de Latijnse rijmelarij op, die Lampsonius tot zijn eer dichtte, en waarin - in van Manders verdietsing - deze regel voorkomt:

Als ghy Landtschap en hut maalt met gheleerde handt.

In werkelikheid was Gassel, zonder te mogen aanspraak maken op een overweldigende oorspronkelikheid en een nooit of nimmer uitgeput rakende fantazie als de Vieze Brueghel, zonder zelfs een meer dan gewoon temperament als eigenlik schilder, als koloriest, zo men wil, te bezitten, toch in zo verre anders dan zo vele, ja, wel de meeste van zijn tijdgenoten, dat hij, waar deze allen, trouw gebleven aan de nasionale overleveringen van eenvoud en waarheid of verzot op Ietaljaanse iedealiezering en pathos, zich toch meestal tevreden stelden, op enigsins veigen wijze te herhalen wat anderen vóór hen hadden gezeid, de van

[p. 36]

Broederlam af tot Metsijs en van Kleef toe meestgegeerde onderwerpen volgens de meestgezochte schemata te behandelen; dat hij daar al heel vroeg, misschien wel van eerst af, poogde te banen een nieuwe weg, te ontginnen een nieuwe ader, die zeker minder rijk en kostelik dan die van vroegere perioden, toch even zeker meer modern zou zijn.

Het kleine aantal schilderijen, die van hem in enige weinige muzea en biezondere verzamelingen verspreid zijn - verscheidene daarvan staan dan noch op de naam van een paar van zijn tijdgenoten, o.a. van Brueghel te Napels en van Henri met de Bles in de Uffizi te Florensië, - ontstonden, zoals blijkt uit de daarop aangebrachte jaartallen, tussen 1538, toen hij dus ongeveer twintig jaar oud was, en zijn dood. Alle zonder onderscheid zijn deze stukken landschappen, die min of meer aan het zelfde ‘oorbeeld’, aan de zelfde opvatting beantwoorden, en zich, ik beken het, enigsins aansluiten bij het panoramies-romantiese landschap van Joachim de Patenier en wellicht noch meer bij dat van Hendrik met de Bles. Meestal stellen zij voor, achter een eerste effen plan, heuvels en bergen, waarop kastelen en andere gebouwen hun tinnen en torens ten hemel verheffen, met aan hun voet een met vele of weinige boten bedekte rievier, die zich, in aldoor bleker tinten, verliest in de af-blauwende of wech-grijzende horiezon. In die landschappen heerst dan bedrijvigheid van mijnwerkers, ijzergieters, smeden en wat dies meer, kleine zorgvuldig getekende ventjes, van wie de stijve houterigheid niet weinig afsteekt bij de verrassende levendigheid van Brueghels boeren.

Gassel tekende zijn werken doorgaans met de ineengevlochten voorletters van zijn voor- en famielienaam, in dezen vorm ongeveer:

en nam soms, zeker wel om meer kans te hebben op een voordelige verkoop, een of ander toneeltje uit de Bijbel of de Levens van de Heiligen in zijn voorstelling op.

Het volmaakste van al zijn tot nu toe bekende werken is wel De Kopermijn, n^r 730, Uffizi, aldaar, zoals ik zei, op grond van zekere werkelik niet geheel uit de lucht gegrepen gelijkenissen, aan de Bles gegeven, terwijl verder mogen genoemd worden: 680, Landschap met Thamar en Juda, geteekend LG (inéén) en gejaarmerkt 1548, en 681, Landschap met een Stad op de Oever van een Stroom, met een illustrasie

[p. 37]

Verzameling Hidde Nyland
Lukas Gassel
Landschap met S. Hieronymus

[p. 38]

op een plaats uit Ovidius' Herscheppingen, de fabel van Argus, Mercurius en de in een koe veranderde Io, beide in het Keizerlik Muzeum te Wenen; n^r 180, Muzeum te Brussel, getekend GL (inéén) en met het jaarcijfer An̄o 1544; verder, in de Verzameling van Ridder V. de Stuers, referendaris voor Schone Kunsten te 's Gravenhage, een in 1889 te Amsterdam aangekocht stukje, Christus verschijnt aan Petrus; een Christus de zieken genezend bij de heer Consul E.F. Weber, te Hamburg, in 1902 onder n^r 294 te Brugge, voortreffelik bewaard, voorzien van het gewone monogram en het jaar 1538; en eindelik noch stukken te Dresden en in de Liechtensteien-galerij te Wenen.

Onlangs nu, enige uren verwijlend in de woning van een gunstig gekend Noord-Nederlands kunstvriend, die o.a. een voortreffelike en talrijke verzameling schilderijen van hedendaagse Hollanders bezit, trof ik een onder glas ingelijst schilderijtje, op hout, waarin ik een werk van Lukas Gassel meen te herkennen.

Het stukje, betrekkelik zeer gaaf gebleven, - aan het hoofd van de S. Jeroen op de voorgrond schijnt wat getoetst te zijn, - steekt in zo ver af bij andere mij bekende taferelen van de zelfde hand, dat de kleur, helder als akwarel, een veel vroliker gamma vertoont. De gehele voorstelling, ik beken het gaarne, herinnert aan Bles. Zij levert zelfs, namelik als onderwerp en Inscenierung, een treffende gelijkenis op met een St. Hieronymus, eigendom van de heer E. de Brabandere te Thorhout, eik, H. 26 1/2, Br. 31 1/2, toegeschreven in Weale's kataloog van de Brugse tentoonstelling aan CNA, door Prof. Hulin, in zijn Cat. crit. aan de monogrammist CNA of CMA 1547, door Prof. Dr. Friedländer echter op grond van een authentiek handmerk teruggeschonken aan Cornelis Metsijs. Het Thorhoutse stukje, daargelaten de kleurbehandeling, verschilt echter hierdoor van het door ons bedoelde, dat het de voorstelling in omgekeerde richting geeft en door enkele bijzaken van minder belang. Overigens komt ook het stukje in de Patenier's manier, aan den heer J. Helbig, Luik, behorend, er al even zeer mede overeen. Om het stukje aan van Gassel te durven toeschrijven, steun ik op een veel grotere overeenstemming van de manier met die van deze kunstenaar dan met die van anderen.

Wat hiervan zij, ziehier wat het schilderijtje, dat zeer fris gebleven is, vertoont: eerste plan, geknield vóór een oude boom, aan de voet waarvan zijn kardienaalshoed en zijn mantel zijn opgehangen, knielt, in

[p. 39]

boetpij, de benen en de borst bloot, starend naar een doodskop, de Heilige Hieronymus, houdend in de rechte hand een kei, waarmee hij zich voor de borst slaat. Op het tweede plan, van het eerste door een ‘zonk’ of diepte gescheiden, een heuvel, afglooiend links naar een noch al brede rievier, rechts naar een soort molenbeek met een vlonder over; het derde plan is ingenomen, links door een berg in de aard van Ehrenbreitstein bij Koblentz, met een uitgestrekt slot; rechts met de zich al verder en verder uitstrekkende rievier en haar met groen en huizen en mensen bedekte oevers.

Wij geven in dit nummer een zinkografie naar het bewust schilderij en drukken de wens uit, dat het zeer lieve werkje niet, als zovele andere van onze eigen meesters, naar Duitsland, Engeland of Amerika verhuize!

Caveant consules! terwijl het noch tijd is.

H..