Kunst en Leven. Jaargang 1

[p. 1]

Nota's over realisties schilderen

Fragment

Het realisme is de grondslag van het kunstgewrocht en het tijdperk van zijn invloed zal aan het nageslacht de meest kenmerkende taferelen leveren. Het realisme kan zich ontwikkelen en ontwikkelt zich inderdaad tot in zijn uiterste strekkingen, en zolang de kunst zich aan zijn weldoende invloed zal onderwerpen, zal zij tegen verval gevrijwaard zijn; want, mag soms gevoeligheid al eens oorzaak zijn van verval, het ‘ambacht’ leidt er altijd heen, zo het zijn effekten, zijn tekening, zijn koloriet niet grondvest op de natuur. Soms zijn het de theorieën, die de kunstenaars van de studie van de natuur verwijderen, en dan ook gaat de kunst aan 't kwijnen en aan 't sterven.

De iedee en het gevoel kunnen de artiest nu wel steunen en leiden in de opvatting van een gewrocht; ze zijn echter niet bij machte, het volledig uit te werken.

Het realisme heeft het impressionnisme tot stand gebracht, dat zelf noch realisme is. Minder stoffelik, zoekt het in de nuancen effekten, subtielieteiten, die de natuur tot in 't oneindige ontvouwt en die het eigenlik gezeid realisme niet in staat was te vatten. Zijn leerstelling eiste, dat alles in volle verfdeeg of ‘pâte’ werd geschilderd, en bond de handen aan de artiesten, die ze verplichtte morceau-schildering te leveren.

Het echte impressionnisme, zoals zekere kunstenaars het verstaan, is het vrije, individuele realisme. De faktuur stelt zich volkomen ten dienste van het gevoel, spruitende uit het geziene, het gevoelde, of ook uit het naar en uit de geziene dingen zuiver gefantazeerde. Men moet er toe komen, dat de kunst volledig de indieviedualieteit weerkaatst! De artiesten zullen zeldzaam, de pastiesjeurs talrijk zijn; maar de geboren kunstenaars zullen overheerlik en nieuw werk voortbrengen.

[p. 2]

Volkomen vrijheid, maar volstrekte oprechtheid in de vertolking van de persoonlike gevoelens, door de natuur ingegeven: daarin zal de oorspronkelikheid schuilen van de kunstenaar en zijn reden van bestaan.

In elk kunstenaar schuilt een mens. Volgens deze belang zal stellen in de maatschappij, de wetenschap, de natuur, in dromerij, bespiegeling, zal zijn kunst verschillende grondtrekken vertonen. Elke school dient veroordeeld te worden, als ze de wezenlike schildersstudiën uitsluit, de leertijd, waardoor elk artiest zich moet bekwamen.

De een zal de maatschappelike vraagstukken aandurven, waartoe de aard van zijn geest hem aantrekt; de ander zal een tweede richting inslaan, overeenstemmend met zijn persoonlikheid. De kwestie van de vorm, van de orientering van de kunst is waarlik kinderachtig en tijdrovend.

Aan een kunstenaar het iedeaal betwisten, waar zijn ziel aan gehecht is, waar zijn hart voor klopt, is onzinnig en wreed. Laten wij godsdienstig onze affekten eerbiedigen: in de kunst zullen zij ons verder leiden dan al de theorieën van de hele wereld.

Men houdt van de natuur meer dan men denkt, en zo soms een kunstperiode er van afwijkt, dan is het, omdat alles op de duur vermoeit: ziet men soms niet als iets smakeloos het geluk verwerpen, omdat men er al te zeer aan gewoon en daardoor vermoeid geworden is? Evenzo, bij het einde van een mooi tijdperk, laat de kunst de natuur voor hersenschimmen varen; menende hoger te vliegen, valt zij des te lager; maar daarna zal ze tot de natuur terugkeren en zich weer verheffen: dat is de evolutie van de kunst.

Het romantisme naderde de natuur; het realisme was er te midden in en in haar materialiteit; op zijn beurt zweeft er het wel begrepen impressionnisme heen; het idealisme verwijdert er zich opnieuw van.

Het romantisme, dat het konventionele verwerpt, wendt noch aan bituum, glazuren, zwart; het realisme, integendeel, verwerpt deze middelen en het impressionnisme drijft tot het uiterste de heldere klaarheid van de open lucht; niets weerhoudt het in die richting. Het druist soms aan tegen de smaak van hen, die zich noch niet helemaal konden ontworstelen aan glazuren, bruin, enz.. ‘Geschilderd papier!’ roepen zij uit, als ze staan vóór lentetafereeltjes vol levendige tonen, eindelik heel vrij van de oude theorieën. Maar de impressionniesten zijn in het ware. Hun werk, àls werk, is geen groter kunst, maar hun kunst staat hoger door de groter hoeveelheid waarheid, die ze bevat, of ten minste door het aksent, door de oprechtheid, waarmede

[p. 3]

zij de uitwendige schoonheid van de natuur vertolkt. Superieur is noch deze kunst, omdat men dit aksent, deze oprechtheid nooit tot zover had ontmoet, omdat haar baan de rationeele baan is.

Wij veroordelen maar degenen, die, soms zonder het te weten, de natuur de rug toekeren of er zich al te ver van verwijderen; wij roepen hun toe: ‘Past op voor 't gevaar!’ echter niet in de hoop, ze op hun stappen te doen terugkeren: hun overmoed is niet te keer te gaan. Maar wanneer hun tijd zal voorbij zijn, zal ons voorbeeld tot les dienen aan hen, die na ons komen.

Goed geschilderd, kunnen idealistiese of zelfs belachelike onderwerpen dragelik zijn en zelfs blijven. Maar zonder faktuur kan geen werk het volhouden, wat ook het denkbeeld of het gevoel zij, waaraan het zijn ontstaan te danken heeft.

De realistiese school was te zeer gesteld op mooi-gedaanheid, op bewonderenswaardige uitvoering; soms slaagde zij zó, dat er een wezenlike bekoring van uitging; maar zelden was zij suggestief: zij bepaalde er zich inderdaad bij, de uitwendige wezenlikheid weer te geven. Schilderde zij een figuur, - bijna altijd zag men het model dwars door 't werk; een landschap, - zij bracht u vóór een gezicht of een motief, dat ze bijna slaafs had gekopieerd; gelukkig noch, als het niet heel en al op morceau-schildering was uitgelopen.

Stellig voelden buitengewone artiesten zich al te zeer bekneld in deze realistiese opvatting; zij voelden, door de drang van hun ziel, de behoefte om de enge grenzen, waarbinnen hun school hen opsloot, te verruimen en, niettegenstaande de moeielikheden van de nuanceering, waartoe deze schilderwijze zich bijna niet leende, slaagden zij er in, verder te komen: zij vertolkten op het doek hun emoties; maar met hoeveel inspanning en arbeid, immers om die overvloedige en weerspannige ‘pâte’, die altijd en ondanks alles gebezigd werd!

Zonder deze hinderpaal zouden zij gewis verder zijn gegaan en ze zouden niet, zooals de meesten gedaan hebben, teruggeweken zijn voor indrukken, die hun ziel hun ingaf.

Tans zijn al die noodlottige stoffelike moeielikheden ter zijde geschoven; de esthetiek is vrij, en zij die voelen, zien en kùnnen, gaan hun eigen gang, voortaan vertrouwend in zich zelf, in hun eigen gevoel. Sterk door hun oprechtheid, voelen zij zich volkomen vrij.

Reeds is het te voorzien, dat men op die weg niet zal blijven stilstaan. De eenvoudige aanwezigheid van het model, het gezicht, het motief voldoet ons in een schilderij niet meer; dank aan een faktuur, steunend

[p. 4]

op de weerspiegeling van de verkregen indrukken, hebben sommigen het bekoorlike van een wandeling kristalhelder kunnen voorstellen, het geschemel van een zonsopgang kunnen ontvouwen, de indruk van kalmte, van frisheid kunnen weergeven en dat op 't eerste gezicht, alvorens zelfs het oog van de aanschouwer het landschap onderscheidt... De kunst beheerst alles; het gevoel is oppermachtig; de impressie trilt in het schilderij en het dokument wordt maar door haar en voor haar benuttigd.

Is dat niet het doel zelf van de kunst, niet haar uiterste grens?

Dikwels hebben artiesten mij zelf bekend: ‘Onze schoonste geestdrift heeft soms het slechtste lot. Hoe vaak heeft de natuur ons, op een wandeling, verrukt door een onverwachte verschijning! Hoe speet het ons dan, dat onze handen ledig waren, terwijl onze ziel zoo vol was!... Weldra keerden we, met koortsachtige hoop, terug naar de velden, waar we de vorige dag langs waren gegaan. Doch vruchteloos ondervroeg onze blik de omtrek; vergeefs beijverde zich ons penseel en werd het ongeduldig: 't bekoorlik plekje ontsnapte, onvatbaar; de muze onttrok zich halsstarrig aan de beloofde kus.

En de natuur schijnt in dit wrede spel genoegen te vinden; het zijn soms haar reinste schatten, die ze ons aldus eens heeft aangeboden, en daarna geweigerd.’

Deze wonderbaar verrukkende emotie treft men niet altijd onfeilbaar in deze bomen, onder die hemel, tussen gindse horizon, maar ook in het hart en op alle plaatsen ademt men ze even goed in als men ze ziet en voelt.

Een eerste trilling van 't ensemble der dingen grijpt de kunstenaarsziel aan; daarna, naarmate zij dieper dringt, brengt ze 't hart in een roes en vervoert ze gans het wezen.

Deze vervoering - iets heilig voor de gevoeligste artiesten! - is deze, die ze met al haar bekoring of al haar melankolie, uitdrukken veeleer dan 't hoekje natuur, dat enkel de aanleiding, de oorzaak was van hun emotie.

En als zij, die ons dit bekenden, enkel ontgoocheling vonden op de plaatsen, die hen nochtans hadden verrukt, dan ligt het hieraan, dat er heden méér gevergd wordt dan zo'n mooi hoekje, en wel voornamelik dát, wat uit het hart stroomt. En daarvoor kan het impressionnisme, meer dan elke andere school, de elementen leveren.

A.-J. Heymans.