Het Kouter. Jaargang 3

[p. 430]

Psychische defensie
Door J.W. Herfst

Dr. A.M. Meerloo, ‘Psychische Defensie’ (Servire, Den Haag z.j.)
Dr. Johannes Neumann, ‘Leven zonder Angst’ (vertaald door A. Aalderink, Uitg. Kosmos, Amsterdam, 1937)
Dr. Th. van Schelven, ‘Wat maakt U van Uw leven?’ (uitg. Kosmos, Amsterdam, 1936)

De moderne psychologie heeft belangrijke wijzigingen gebracht in de beschouwing van den mensch. Het vraagstuk der wilsvrijheid - en daarmede de kwestie van verantwoordelijkheid en schuld - is in een nieuw stadium gekomen, nu onderbewuste driften en reminiscenties het menschelijk handelen blijken te beïnvloeden. Het lang verwaarloosde natuurlijke bestaan blijkt nieuwe aspecten te vertoonen, nu men inzicht begint te krijgen in de beteekenis, die de lichamelijke en psychische gezondheid voor het hoogere geestelijk leven heeft. Kortom, men heeft in de anthropologie meer aandacht gekregen voor den mensch in zijn aardsche relaties: tot natuur, cultuur en maatschappij. Men beschouwt hem niet langer uitsluitend als een sterveling met eeuwigheidsbestemming, maar als een kind der aarde, die zijn levensweg moet zoeken in deze wereld, en daarbij gewond, gebroken en verminkt kan worden. Als een psychisch zeer kwetsbaar en bedreigd wezen!

In verband met deze veranderde menschbeschouwing is een nieuwe - of althans vernieuwde - levenskunst ontstaan, die er op gericht is den mensch immuun te maken voor de gevaren, die hem psychisch dreigen te knoeien.

Dat het voornamelijk psychiaters zijn, die als apostelen dezer nieuwe kunst optreden, laat zich begrijpen; dat zij hun aanhangers hoofdzakelijk onder de slachtoffers van het leven tellen, eveneens. Toch is deze levenskunst op psychologischen grondslag niet alleen voor dezulken bedoeld: zij heeft de pre-

[p. 431]

tentie allen te willen helpen, die in hun verschillende relaties tot het leven verward dreigen te raken.

De pogingen om nieuwe levensmogelijkheden te geven, verdienen zeker de volle belangstelling van allen, die zich met zielzorg, paedagogie of zelfopvoeding bezighouden. Maar zij moeten onderworpen worden aan een scherpe critiek, want, waar het om zulk een verantwoordelijke zaak gaat als het geven van geestelijke leiding, kan men niet voorzichtig genoeg zijn!

Naast reden tot waardeering, bestaat er ook aanleiding voor bezwaren tegen een ‘psychologische levensbeschouwing’ (Van Schelven).

Als een verdienste mag men het den psychotherapeuten aanrekenen, dat zij met nadruk opkomen voor de rechten der menschelijke psyche. Daardoor is hun behandeling van menschen in nood veel reëeler dan die van den geestelijken zielzorger, wien de gegevens voor een zuivere diagnose ontbreken. Zij openen de oogen voor verschijnselen, die een leek op het gebied der zielkunde over het hoofd ziet of verkeerd interpreteert.

Om deze reden kan de lectuur van hun geschriften dikwijls verhelderend zijn. Zij beschrijven de psychische moeilijkheden en dwaasheden, die menschen kunnen kwellen en helpen daardoor den lezer om vrijer tegenover zichzelf te komen staan en begrijpender tegenover anderen. Verschillende opstellen uit Meerloo's bundel ‘Psychische Defensie’ werken op boeiende wijze mede aan de ontdekking van het zieleleven. Vermelding verdienen: zijn artikel over de ‘Verlegenheid’, die ‘geen abnormale eigenschap’ is, maar een ‘sociaal zintuig’, dat men moet ‘leeren aanvaarden en gebruiken’ (p. 24); zijn analyse van de ambtenarij, getiteld: ‘Sint Bureaucratius’; verder zijn onderzoek naar de zelfmoord-neiging en een waardig opstel over ‘Gereserveerdheid’, waarin hij pleit voor ‘het geheim, voor het recht om niet alles te verklaren’ (p. 158). Jammer is, dat de gedachtengang vaak onsystematisch is; daardoor maken de opstellen een rommeligen indruk.

Een oppervlakkig overzicht van de ontdekkingen en problemen der psychologie geeft Dr. Van Schelven in zijn boek: ‘Wat maakt U van Uw leven?’ Voor wie volslagen onbekend

[p. 432]

is met deze materie bevat deze bundel radio-voordrachten verschillende wetenswaardigheden. Wie echter reeds op andere wijze kennis gemaakt heeft met de psychologie, zal de voorkeur geven aan een gedegener en waardiger behandeling van de stof.

Met een speciale psychische moeilijkheid houdt Dr. Neumann zich bezig in zijn studie: ‘Leven zonder Angst’. Hij analyseert den angst in zijn verschillende structuurvormen: ‘de angst voor het gij’, ‘de angst voor de arbeid’, ‘de angst voor de liefde’, en toetst de oplossingen, die de mensch voor zijn conflicten zoekt aan de beginselen der ‘Individual Psychologie’. Dit boek, dat zich vooral met de pathologie der psyche bezighoudt lijkt mij over het algemeen minder geschikt voor leeken. Volkomen deel ik de meening van den criticus in de Nieuwe Rotterdamsche Courant (4 Jan. 1938), als hij zijn recensie besluit met de waarschuwing: ‘...wie zich tot dit boek voelt aangetrokken omdat hij angst heeft, vermijde het lezen angstvallig’. Ik kan het dan ook niet toejuichen, dat de heer Aalderink zich de moeite getroost heeft dit boek uit het Duitsch te vertalen en het daardoor toegankelijk te maken voor een lezerskring, die de ontwikkeling mist om zich objectief tegenover de hier vermelde feiten te plaatsen.

Ondanks enkele genoemde bezwaren mogen wij waardeering hebben voor het streven der psycho-therapeuten om de resultaten hunner onderzoekingen binnen het bereik der belangstellende leeken te brengen en daardoor mede te werken aan een reëelere beschouwing van den mensch.

Wij moeten echter niet vergeten, dat de populair-psychologische geschriften dikwijls niet geschreven worden met de bescheiden bedoeling om slechts de kennis der lezers te vermeerderen, en dat het lezend publiek ze niet louter uit weetgierigheid ter hand neemt. Zij willen een leer verkondigen, die ‘kinderen en volwassenen van onderscheidene kringen helpen kan’ (aldus Prof. Casimir in de inleiding op Neumanns boek); zij beoogen ‘klare en begrijpelijke antwoorden te geven op de vragen naar de weg en de zin van het leven’ (blijkens de aankondiging van de uitgeefster op den omslag van ‘Wat maakt U van Uw leven?’); zij trachten zelfkennis te bevorderen, omdat ‘zelfbehoud samen valt met zelfkennis’ (Meerloo).

[p. 433]

Kunnen wij deze hooge aspiraties der moderne psychotherapie bewonderen? Volstrekt niet.

Zeker, wij willen het betrekkelijk recht der psychologische levenskunst gaarne erkennen. Wij geven grif toe, dat veel zedelijke misvorming en religieuze vertwijfeling voorkomen had kunnen worden, als er meer rekening gehouden was met de psychische behoeften der menschen.

Maar wij teekenen protest aan, als de psychotherapie haar betrekkelijke rechten gaat verabsoluteeren en het, zooals vooral in Van Schelvens boek geschiedt, doet voorkomen, alsof zij het verlossende woord kan spreken in alle levensproblemen. Zoodra zij zich hieraan waagt, blijkt haar onmacht op pijnlijke wijze.

Want wat is het vraagstuk, dat menschen tot ziek-wordens toe kwellen kan? Is het niet de vraag naar den zin van het leven? Volgens Jung is de psychoneurose in laatste instantie ‘ein Leiden der Seele, die ihren Sinn nicht gefunden hat’.

Een uitspraak over den zin van het leven mag de psychologie als vakwetenschap echter niet geven, omdat haar onderzoekingen zich beperken tot den mensch in zijn hier- en zóó-zijn, doch zich niet bezig houden met vragen naar den zin en de bestemming van het mensch-zijn.

Een leer van het menschelijk handelen kan zij evenmin ontwerpen, omdat zij zedelijk-indifferent is, d.w.z. de gedragingen der menschen onderzoekt en beschrijft, maar niet waardeert.

Zoo wijst dus de psychologie qua talis geen levensrichting en geeft zij niet de overtuiging, dat het in een bepaalde situatie goed is op een bepaalde wijze te handelen, omdat zij geen uitzicht opent op een wijder verschiet. Terecht merkt Neumann aan het einde van zijn boek op: ‘De psychotherapie is dus niet alleen een vraag, die de psychologie en de geneeskunde aangaat, doch heeft een Waarde-philosophie tot basis’. (p. 173).

Op de qualiteit van deze Waarde-philosophie komt dan echter alles aan. De psychologie verschaft slechts de moderne middelen om de erkende waarden te verwerkelijken.

De psychotherapeut, die een levenskunst op psychologischen grondslag aanbeveelt, moet zich dus wel zéér bewust rekenschap gegeven hebben van zijn eigen beschouwing van den

[p. 434]

mensch, diens taak, plaats en bestemming in het leven. Komt hij tot de conclusie, dat de mensch niet veel bijzonders is en slechts een vergankelijke waarde heeft, dan doet hij het beste zijn levenswijsheid vóór zich te houden, omdat hij dan toch niet bij machte is aan zijn medemenschen te geven, waaraan zij de grootste behoefte hebben. Een mensch, die met het leven overhoop ligt, vraagt niet alleen naar middelen om zich te verdedigen, maar ook naar een doel om voor te strijden. Ontbreekt hem het geloof in dat doel, dan zullen ook de geraffineerdste verdedigingsmiddelen niet kunnen voorkomen, dat hij vermoeid en moedeloos den strijd opgeeft.

Wat heeft iemand er aan, of hij ‘inzicht heeft in zichzelf en zijn mogelijkheden’ (Meerloo), als hij niets heeft, waarvoor hij die mogelijkheden gebruiken kan? Wat schiet hij er mee op, als hij tracht zich uiterlijk te schikken in het onvermijdelijke en zich innerlijk vrij te maken van teleurstelling en leed (Van Schelven), als hij niet gelooft, dat dit alles tenslotte een zin heeft? En wat baat het hem, als hij ‘ware zelfstandigheid met ware gemeenschap leert verbinden’ (Neumann), wanneer het geloof ontbreekt, dat enkeling en gemeenschap eeuwige waarden moeten verwerkelijken?

Het zegt véél, dat Meerloo zijn verzameling opstellen heeft samengevoegd onder den titel: ‘Psychische Defensie’. De therapeutische levenskunst leert den mensch wél zich te verdedigen tegen het leven: tegen den angst (Neumann), tegen het tobben, tegen vermijdbare fouten en onvermijdbaar ongeluk (Van Schelven) of tegen psychische schadelijkheden (Meerloo); maar zij leert hem niet om het strijdbaar aan te pakken, opdat hij ‘na volstreden te hebben stand houde’ (Efeze 6:13). Om dat te kunnen, moet hij een wapenrusting aannemen, die de psychologie niet voor hem smeden kan: nl. de wapenrusting des geloofs.

Het is zeer goed mogelijk, dat de uitkomsten der moderne zielkunde toegepast worden bij de verwerkelijking van een bepaald mensch-ideaal, zooals Dr. Fetter dat doet in zijn ‘Menschbeschouwing en Zielezorg’. Wij hopen echter te hebben aangetoond, dat het ongeoorloofd is haar gegevens tot grondslag te nemen voor een levenskunst.