Het Kouter. Jaargang 3

[p. 281]

In memoriam B. de Ligt
Door Dr. W. Banning.

Wie zich, bij de tijding van de dood van Bart de Ligt, nog in de bloei van het leven geveld, tot nadenken zet over de gang van zijn leven, ziet in alle schijnbare onvastheid en wisseling van overtuiging toch wel spoedig één sterke lijn, één innerlijke trouw. De wisseling ligt aan de oppervlakte: van orthodox calvinisme tot een religieus atheïsme, van Christen-socialist tot anarchist, van theoloog-filosoof tot leider van het konsekwent geweldloze anti-militarisme. Uitersten zijn aan De Ligt zeker niet vreemd geweest. Aan zijn bundel: Kerk, Cultuur en Samenleving (1925) liet hij een zeer brede autobiografische Inleiding voorafgaan, waardoor de lezer een blik krijgt op dit rusteloze, brandende, zichzelf in hoogste geestelijk willen verterende leven. Natuurlijk is er na 1925 opnieuw innerlijk in hem veranderd. Maar de sterke en klare lijn, die alle fasen van zijn leven verbindt, is toch duidelijk zichtbaar. De Ligt was het tegendeel van een windvaan, en al was hem niets menselijks vreemd, dat hij overtuigingen opgaf om der wille van tijdstromingen - niemand die er aan denken kan. Hij stond zeker ten volle open voor wat maatschappij en cultuur bewoog - maar hij stond vast in een alles beheersende eerbied voor de waarheid van den Geest. ‘Ik moest onophoudelijk bewust veranderen, en wilde ik mijzelf respecteeren blijven, van die verandering blijk geven aan anderen,’ zo schreef hij in genoemde Inleiding. Men heeft in dit zinnetje wel enkele belangrijke trekken bijeen: waarheidsliefde, zelfrespect, zendingsijver.

Dat dit onophoudelijk veranderen bij een gaaf karakter zeer diep in het zieleleven insneed, heeft De Ligt klaar geweten. ‘Wie zoo naar geestverruiming, zelf-uitbreiding streeft, maakt telkens opnieuw de uiterste spanning door: van natuur en geest, en alle spanning, die daar tusschen is gelegen. Hij heeft eindeloos veel conflicten door te maken. Het spreekt vanzelf, dat

[p. 282]

menig zwaard hem door de ziel zal gaan... Menschelijk leven is streven naar een opperste synthese, eeuwig bereid zijn, zijn hoogste samenvatting voor nog weer hooger samenvatting op te geven; een voortdurend worstelen, bij den een meer geleidelijk, bij den ander met hevige crisissen, door overwinningen en nederlagen heen. Menschelijk leven is niet zonder moeite of pijn. Maar wat zou dat? Mensch zijn is strijder zijn, held zijn; mensch zijn is zich aan het meer-dan-menschelijke tot mensch zijn inspireeren. Mensch-zijn is, in het koor der opstandelingen, van Petroff, Chrystaloff en van Maria spreken: ‘Zij gaan den dood in, gansch doorlicht van moed. O, zoo willen wij leven, als zij sterven!’ Zo heet het in dat prachtige boekje: ‘De Wedergeboorte van Maria’ (blz. 81).

Het citaat roept de naam van Henriëtte Roland Holst op, niet alleen omdat ook zij een der grote heldenfiguren, één der klare zuivere stemmen in het ‘koor der opstandelingen’ is geweest. Maar ook, omdat een vergelijking der beide figuren de zwakke kanten van De Ligt's geestelijke structuur in het licht kan plaatsen. Wel meer dan eens heeft hij zeer essentiële levenswaarden over het hoofd gezien - keerzijde van zijn volstrekte overgave aan de idee voor zover zij in hem gestalte aannam.

Ik denk terug aan de jaren van de wereldoorlog. De Ligt stond als een lichtzuil te midden van verdwazing, onvastheid en karakterloosheid. De Bond van Christen-socialisten trad naar voren, en wij richtten onze ogen vol gespannen, zij het nimmer geheel overtuigde verwachting op zijn leidende figuren: De Ligt, Enka, later Clara Wichmann... Wat droegen deze namen schone beloften, hoe brak daarin hoogste geestesadel, daadkrachtig geloof prachtig door, en wees een weg... Wat deze herinnering in mij oproept, vindt in dit korte stukje, dat alleen dank wil uitspreken voor innerlijke trouw, geen plaats. Het zou de vraag oproepen naar het resultaat, het succes van deze levens, een vraag die hier niet op haar plaats is. Ik stuit nog eens op een karakteristieke passage: ‘Want dit is wel het moeilijkste: zelfs dan nìet te verbitteren, mild te blijven, zijn lot te begrijpen uit de ontwikkeling der menschelijke historie, en zijn leed te vergeestelijken tot strijd, om een menschwaardiger maatschappij - voor anderen... zich door alles heen

[p. 283]

toch zooveel doenlijk in dienst stellen van de idee - dat is het schoonste. Hier leeft de meer-dan-mensch, die zich opnieuw verbergt in onaanzienlijkheid. Het diep verdriet, de eindelooze smart, die dergelijke lijders stil te boven komen, wordt door de groote meerderheid der tijdgenooten zelfs geen oogenblik vermoed. Toch zullen déze strijders voor een nieuwe toekomst door latere geslachten, die zich peinzend over het verleden buigen, het meest worden geëerd’ (Wedergeboorte van Maria, blz. 100, 101).

Vanzelfsprekend heeft De Ligt hierbij niet aan zichzelf gedacht. Maar nu hij uit dit leven heenging, en wij herdenken zijn strijdersbestaan, nu geloven wij: als latere geslachten zich buigen over onze tijd, en zij lezen zijn ‘Vrede als Daad’, dan zullen zij daarin horen een zuivere stem tot universele broederschap, een stem uit een dapper en sterk hart...