Het Kouter. Jaargang 3

[p. 241]

Het vraagstuk van de reorganisatie der Ned. Herv. Kerk
Door F.W.A. Korff

Het Reorganisatie-ontwerp 1938 beoordeeld. Uitgave van de Vereeniging van Vrijzinnige Hervormden in Nederland (v. Gorcum, Assen).
Prof. Dr. A.M. Brouwer: Waarom niet zóó, maar anders. (Erven J. Bijleveld, Utrecht).

Het kan nauwelijks iemand ontgaan zijn, dat de Nederlandsche Hervormde Kerk gedurende de laatste acht maanden in toenemende mate het tooneel is geweest van een levendige, soms felle discussie. De strijd over haar organisatie, die sinds minstens driekwart eeuw binnen haar muren gevoerd wordt, die nu eens luwt en dan weer heftig oplaait, heeft opnieuw een zeker hoogtepunt bereikt. Doel van dit korte opstel is, naar aanleiding van bovengenoemde brochures, die aan de Redactie van dit tijdschrift werden toegezonden en welke deze Redactie mij deed toekomen met verzoek ze hier te willen bespreken, enkele opmerkingen te maken ter kenschetsing van de huidige situatie en ter beoordeeling van het voorgestelde en door de Synode in Januari j.l. voorloopig aangenomen ontwerp.

Het is uitermate moeilijk, te ontkomen aan de bezwaren van zijn origine. De waarheid van deze stelling is in de jongste kerkelijke geschiedenis weer eens duidelijk gebleken. De reorganisatie-beweging is in de Ned. Herv. Kerk van confessioneele herkomst. Dat beteekent: het streven naar wijziging van den vorm der kerk ging van meet af samen met bepaalde plannen ten aanzien van haar inhoud (indien ik deze uitdrukking een oogenblik mag gebruiken). Ik bedoel: men had tegelijkertijd een ‘zuivering’ der kerk op het oog. Niet voor niets is de in 1863 opgerichte Confessioneele Vereeniging jarenlang de eigenlijke draagster geweest der reorganisatie-gedachte. Een groep ging destijds onder leiding van Kuyper den kerkelijk-revolutionnairen kant op; haar pogen liep door de waakzaamheid der kerkelijke wachters in de doleantie van 1886 op mislukking uit. Daarmede was echter de reorganisatie-beweging in de Hervormde kerk zelve allerminst ten einde.

[p. 242]

Langzamerhand kreeg zij echter, althans voor een deel, een ander karakter. Het is niet mogelijk en ook niet noodig hier de geheele ontwikkeling te teekenen, als gevolg waarvan een reorganisatie-streven ontstond, dat niet meer verbonden was met de oude, confessioneele tendenzen maar alleen ten doel had aan de kerk een vorm te geven, die meer dan de huidige met haar karakter overeenstemt. Vooral op den invloed van Hoedemaker, die merkwaardige, ingewikkelde figuur: zelf confessioneel en toch met zulke wijde, apostolische perspectieven, van den ethischen hoogleeraar Gunning, en in later jaren van de oecumenische beweging, zal hierbij gelet moeten worden. Dat nieuwe reorganisatie-streven nu was niet het eenige en zelfs niet het voornaamste motief, maar dan toch één der motieven, die geleid hebben tot het ontstaan der Vereeniging ‘Kerkopbouw’ in 1930. Hier kwam in eendrachtige samenwerking van ethischen en vrijzinnigen een reorganisatie-ontwerp tot stand van een geheel nieuw type. Een treffend evenwicht viel in dit ontwerp op te merken. Eenerzijds was er een zekere, uiterst voorzichtig geconstrueerde leertucht, die duidelijk maakte, dat men geen leervrijheid zonder meer wenschte, welke immers in een christelijke kerk niet aanvaardbaar is. Anderzijds toonde het instituut van de huis- of hulpgemeente, dat men waarlijk niet bedoelde de kerk te maken tot een coterie van lieden, die het in alles met elkander eens zijn. Dit ontwerp werd echter door de Synode in 1935 verworpen. Nadat in besprekingen tusschen ‘Kerkopbouw’ en het meer rechts staande ‘Kerkherstel’ een voorloopige overeenstemming bereikt was, benoemde de Synode een gemengde Commissie, die voor het thans aanhangig ontwerp aansprakelijk is.

In dit ontwerp nu is de reorganisatie-beweging weer goeddeels op haar origine teruggevallen. De in een geschiedenis van vele decenniën langzamerhand behaalde winst: een reorganisatie-streven los van de tendenz tot uitbannen van andersdenkenden, is hier vrijwel geheel verloren gegaan. Men is teruggekeerd tot het oorspronkelijk type. Er ligt zeker ook in dit ontwerp veel goeds. Maar daartegenover staan zóó ernstige bezwaren, dat het onmogelijk moet heeten terwille van dat goede deze gevaren te riskeeren. Hier wordt de leertucht in het middelpunt geplaatst en in handen gesteld van de daartoe geheel onbevoegde classicale vergaderingen. Hier wordt aan de

[p. 243]

belijdenisgeschriften der 16de en 17de eeuw een positie gegeven, welke weliswaar in zichzelve niet geheel duidelijk is, maar toch aan hen, die dit bedoelen, genoegzame gelegenheid biedt deze geschriften bij komende leertucht-procedures normatief te stellen. Hier wordt ten aanzien van de verhouding tot plaatselijke minderheden een regeling getroffen, die niet de bedoeling heeft aan afwijkende groepen werkelijk tegemoet te komen, maar die veeleer ten koste van hen de eenheid der kerk wil handhaven. Ten grondslag aan het geheele ontwerp ligt een verwarring van het belijden van Jezus Christus als Heer en Hoofd der Kerk met het aanvaarden van bepaalde belijdenisgeschriften, waarin dit belijden een meer theologische omschrijving heeft gevonden: de typisch-confessioneele dwaling derhalve. Het confessioneele karakter van het voorgestelde blijkt trouwens reeds voldoende uit de vurige propaganda, die van confessioneele zijde voor het ontwerp is gevoerd.

Men staat ten aanzien van een deel der ontwerpers voor het raadsel, hoe het mogelijk geweest is, dat zij aan zulk een voorstel hun zegen hebben gegeven en het tegen de ingebrachte bezwaren zijn blijven verdedigen. Dat de neiging tot uitbannen hun vreemd is, staat vast. Bij de verdediging hebben sommigen onder hen zich bediend van zuiver confessioneele argumenten, waarvan zij voorshands echter weigeren de consequenties te aanvaarden. Dat deze consequenties door vele anderen in de praktijk wèl getrokken zullen worden, staat evenzeer vast.

Het gaat bij dit alles inzonderheid om de positie der vrijzinnigen in de Hervormde Kerk. Men kan het verzet en zelfs de verontwaardiging, die door verschillende vormen van vrijzinnige theologie gewekt worden, volkomen begrijpen en billijken, zonder te meenen, dat uitbanning der vrijzinnigen daarom de aangewezen weg zou zijn. Ik herinner aan de uitspraak van Prof. Obbink: ‘Toen de Kerk in de 17de eeuw onvoorwaardelijke onderteekening der drie Formulieren van Eenigheid eischte, werd zij nochtans in meerderheid remonstrantsch. Toen de modernen het bekende “in geest en hoofdzaak” bij de belijdenis-vragen invoegden, werd zij evenwel in meerderheid rechtzinnig.’ Deze uitspraak is door de kritiek van Prof. Gerretson¹⁾ zeker niet weerlegd. In het onderhavig ontwerp

1) In zijn Inleiding bij het boekje van Ds. Zeydner: De Hervormde Kerk op den Tweesprong.

[p. 244]

openbaart zich een tendenz tot ordening en gelijkschakeling, die volkomen in overeenstemming is met den geest des tijds en reeds daardoor bij velen sympathie vindt. Het is zaak daartegenover een meer geestelijke beschouwing vast te houden.¹⁾

In de aan den kop van dit artikel vermelde brochures kan men de bezwaren vinden, die van vrijzinnige en van ethische zijde tegen het ontwerp zijn aangevoerd. Beide geschriften keeren zich tegen deze reorganisatie, niet tegen reorganisatie in het algemeen. De winst, waarvan ik boven sprak, tracht men hier dus vast te houden. Prof. Brouwer tracht in zijn boekje trouwens nog meer vast te houden: door ingrijpende amendeering poogt hij het voorgestelde aannemelijk te maken. Tot deze tegemoetkomende houding achtte Prof. Brouwer zich als Voorzitter van ‘Kerkopbouw’ verplicht. De ontvangst, welke zijn voorstellen bij de verdedigers van het ontwerp hebben gevonden, en zijn verdere ervaringen deden hem sedert echter van standpunt veranderen: hij heeft thans verklaard tot de ‘tegenstanders zonder meer’ te behooren.²⁾

Intusschen hebben de classicale vergaderingen zich reeds in meerderheid tegen het ontwerp uitgesproken. Dit geeft goede hoop voor de komende beslissing der Synode.

In het bovenstaande zweeg ik opzettelijk van de kleine kanten van den strijd. Het besprokene is trouwens reeds toereikend om het nog weer eens voor de zooveelste maal begrijpelijk te maken, dat niet weinigen altijd opnieuw de neiging vertoonen, zich teleurgesteld en geërgerd uit het kerkelijk leven terug te trekken. Toch is dit een ongeoorloofde houding. Wie christelijk geloof zegt, zegt daarmee noodzakelijk ook kerk als gemeenschap der geloovigen. En wie dit laatste zegt, zegt tegelijk ook kerk als aardsche organisatie. Het is plicht van ieder geloovige de daarmee gegeven moeilijkheden niet uit den weg te loopen maar veeleer tot een gezonde oplossing dier moeilijkheden naar vermogen mede te werken.

1) Voor de nadere uiteenzetting van mijn standpunt moge ik verwijzen naar de brochure, die door Prof. de Sopper en mij geschreven en door het Haagsche Comité van Actie tegen het Reorganisatie-voorstel uitgegeven werd onder den titel ‘De Reorganisatie van de Ned. Herv. Kerk’.

2) Nieuwe Rotterdamsche Courant, Avondblad 25 Juni j.l.