Het Kouter. Jaargang 3

[p. 194]

Luther en de muziek
door H. Muller

Der Lieder spiele

Verstand er, schlug die Harfe selbst und sang
Ins Herz der Deutschen Göttliche Gefühle,
Dass weit umher ihr Hall erklang.

Cramer

In het middelpunt van het Protestantsche Kerkgezang staat de daemonische persoonlijkheid van den Godsman Maarten Luther. Niets is minder waar, dan zich dezen man voor te stellen als een, van iedere theoretische kennis gespeend gebleven, dilettant. Wij mogen niet vergeten, dat ten tijde van Luther, de muziek een zeer wezenlijk bestanddeel uitmaakte van de levensvorm. Zij was niet slechts een aesthetisch moment, doch een onontbeerlijke factor zoowel bij het kerkelijke- als bij het wereldlijke feest.

‘Wer die Musica verachtet,’ zegt Luther, ‘wie denn alle Schwärmer tun, mit denen bin ich nicht zufrieden. Denn die Musica ist eine Gabe Gottes, nicht ein Menschengeschenk.’

Dit getuigenis van den grooten Hervormer beteekent het einde van een lange en moeilijke ontwikkelingsgang in zake de muzikale appreciatie. Hij begint met den Heiligen Augustinus, die bevreesd was zich aan een zware zonde schuldig te maken, ‘toen hij zich ervan bewust werd, dat het gezang hem meer trof, dan het gezongene zelf’.

Luther was niet slechts een ijdel lofredenaar van de muziek. Integendeel. Diep is hij van de hooge ethische en aesthetische waarde van deze kunst doordrongen. In menig donker uur van zijn leven is zij zijn toeverlaat geweest en heeft zij hem opgericht en in zijn godsvertrouwen gesterkt. Hierdoor krijgt het woord: ‘Musica ist das beste Labsal einem betrübten Menschen, dadurch das Herze wieder zufrieden, erquickt und erfrischt wird,’ een wel zeer diepe zin. De muziek beteekende

[p. 195]

voor hem een bevrijding van de ziel, een dankzegging, een offer aan God. Ja, hoezeer hij deze ‘edle Gabe’ waardeert, blijkt ons uit het feit, dat Luther ‘nach der Theologia, der Musica den nähesten Locum und höchste Ehre’ toekent.

De natuur is ten aanzien van hem niet karig geweest met haar gaven. De vele muzikale uitspraken, die in zijn brieven en Tischreden voorkomen, toonen ons onomwonden Luthers uitgesproken muzikale zin. Het is niet onmogelijk te veronderstellen, dat mocht deze schitterende figuur in andere omstandigheden zijn opgegroeid, hij als musicus dezelfde eer had mogen oogsten die hem nu toekomt als schrijver en theoloog.

Reeds in zijn kinderjaren op de latijnsche school te Mansfeld was hij opgevallen door zijn heldere en zuivere, hoewel zwakke altstem en zijn belangstelling voor de ‘christlichen Gesänge’ die hij volgens Mathesius ‘fein fleissig und schleunig gelernt’. Werd reeds hier zijn liefde voor de toonkunst gewekt, in zeer hooge mate zal deze aanleg gestimuleerd worden in de Georgschule te Eisenach, waar de jonge Maarten van 1498-1501 Kurrendschüler is geweest. Op dit instituut werd aan het muzikale onderricht, naast dat in latijn en wiskunde, veel aandacht besteed. In hoeverre deze oefeningen hem een inzicht hebben gegeven in de figurale muziek, is moeilijk te zeggen. Intusschen kan deze invloed niet genegeerd worden, daar Luther zelf hieromtrent opmerkt ‘da wir, ich und meine Gesellen - zu der Zeit, als in der Kirche das Fest von der Geburt Christi gehalten wird, auf den Dörfern von einem Hause zum andern umher gegangen, und in vier Stimmen zu singen pflegten’.

Zijn muzikale ontwikkeling, al mogen we niet met Dr. Carl Anton beweren dat hij ‘eine fachmännigsche Ausbildung in seiner Jugend genossen hat’, is voor zijn later leven zeer weldadig geweest. Zelfs de meest drukkende zorgen van het dagelijksche leven zijn niet in staat gebleken zijn liefde voor de muziek te verstikken. ‘Musicam’, getuigt Luther, ‘habe ich allzeit lieb gehabt. Ich wollte mich meiner geringen Musica nicht um was grosses verzeihen’.

Luthers woning is dan ook zeer vaak getuige geweest van kleine vocale concerten. Een dergelijke ‘Musicam’ werd gegeven door Luther, zijn zoons en vrienden, onder wie Melanch-

[p. 196]

ton, ‘sobalde er die Abendtmahlzeit mit seinen Dischgesellen gehalten hatte’. Bij zulke gelegenheden zong men ‘schöne liebliche Mutetten und Stücke’ van Senffl, Josquin des Prez en andere meesters.

Dat Luthers muzikale kennis vrij aanzienlijk moet zijn geweest, blijkt uit de critiek die hij velde over laatstgenoemden, in zijn tijd zeer beroemden componist. ‘Josquin,’ zegt Luther, ‘ist der Noten Meister, die habens müssen machen, wie er wollt; die anderen Singmeister müssens machen, wie es die Noten haben wollen.’ Een oordeel dat Glareanus, de bekende theoreticus, geheel met hem deelt. Deze opmerking is zeer merkwaardig, daar hieruit blijkt dat Luther de regels van de contrapuntische schrijfwijze heeft beheerscht. Merkwaardig omdat nergens gesproken wordt van een leermeester die Luther deze kennis heeft bijgebracht. Naar alle waarschijnlijkheid is de reformator muzikaal geheel autodidact geweest. Wanneer namelijk Walther, Luthers muzikale adviseur bij het tot stand komen van de Duitsche Mis en het Wittenberger Gesangbüchlein, hem de vraag stelt: ‘Wie er denn alle Noten auf den Text nach dem rechten Akzent und Conzent so meisterlich und wohl gerichtet hat und woher Seine Ehrwürden doch diesen Stück oder Unterricht hätten’, antwoordt deze: ‘Der Poet Virgilius hat mir solches gelehrt, der also seine Carmina und Worte auf die Geschichte die er beschreibet, so künstlich applizieren kann. Also soll auch die Musica alle ihre Noten und Gesänge auf den Text richten.’ Het is toch wel zeer typeerend dat Luther hier geen componist, doch een dichter als leermeester noemt. Wij mogen dan ook wel aannemen dat slechts ijver en aanleg datgene hebben voortgebracht wat Luther muzikaal vermocht. Dit neemt niet weg, dat Luther zich in technisch opzicht zeer wel kon meten met den beroepsmusicus. Hoe anders te verklaren dat hij van een werk kon getuigen ‘dass es falsch abnotiert’ was. Doch niet slechts critiseeren kon deze hoogbegaafde mensch, eveneens was hij in staat gemaakte fouten ‘zu rectificiren in continenti’ zooals Ratzeberger ons meedeelt.

Gezien dit feit is het raadselachtig dat o.a. een Bäumker het zelfstandig muzikaal scheppen van een Luther in twijfel heeft getrokken. De groote kennis, die Luther uit de aard der

[p. 197]

zaak had van het Gregoriaansche koraal, heeft ertoe geleid, dat hij in Luthers melodieën een synthese zag van verschillende, aan dit koraal ontleende motieven. Zelfs het geestelijke vaderschap van het Lutherlied ‘Een vaste burcht’ heeft deze muziekhistoricus hem willen ontzeggen. Volgens Zahn is het evenwel onmogelijk dat Luther deze prachtige melodie ‘mosaikartig aus Trümmern einer ihm vorliegenden Komposition zusammen gestückelt hat’.

Inderdaad, het is zaak Luthers muzikale productiviteit niet geheel weg te cijferen. De klacht van den Jezuïet Conzenius, dat Luthers gezangen meer zielen verdoemd zouden hebben dan al zijn geschriften en predikaties, spreekt voor zichzelf.