Het Kouter. Jaargang 3

[p. 156]

Over den grondslag der Volkshoogeschool
Door H.D. de Vries Reilingh

Het mag bekend verondersteld worden, dat op de Volkshoogeschool jongere menschen uit alle kringen van ons volk tezamen komen, om er een stuk persoonlijke innerlijke vorming te verwerven, en om er over alle geestelijke en maatschappelijke kloven heen de verbondenheid met den medemensch en de saamhoorigheid met het geheele volk te beleven.

Er komen dus menschen van allerlei herkomst en overtuiging. Nu wordt er van verschillende kanten - in het bijzonder van intellectueele zijde - vaak gevraagd, hoe de Volkshoogeschool tusschen de klippen van al deze opvattingen door kan zeilen. En sommigen staan dan al met hun antwoord klaar: ‘de Volkshoogeschool is neutraal!’ - wat met geestelijke vernietiging gelijk staat.

Wil de Volkshoogeschool werkelijk een waarde volle plaats in het geestelijke en maatschappelijke volksleven innemen, dan is het noodig, dat zij zich rechtvaardigt. Het is dus van belang, dat een poging tot verheldering ondernomen wordt.

De vraag luidt dus ‘is de Volkshoogeschool neutraal?’ Zijn de leiders alleen de regisseurs, die sprekers van allerlei opvatting ten tooneele voeren, en daarmee als het ware interessante geestelijke steekspelen organiseeren? Moet iedere cursist dan maar voor zichzelf uitmaken, wat hij van al dit gebodene aanvaarden wil? Ordenen deze denkbeelden zich vanzelf tot een hecht bouwwerk? Of spelen beginselen in het geheel geen rol en worden de denkbeelden eenvoudig op hun verstandelijke kwaliteiten getoetst?

Uitdrukkelijk moet vastgesteld worden, dat de Volkshoogeschool niet zoo naïef is zich op dit standpunt te plaatsen. Zij doorziet, dat hiervan noodzakelijk geestelijke anarchie en chaos

[p. 157]

het gevolg zijn - ja, dat zelfs de geestelijke anarchie en chaos, welke wij thans dagelijks in de ontwrichting der moderne wereld om ons heen zien, mede door ‘neutraliteit’ veroorzaakt is!

Nu eischt de werkelijkheid van leven en samenleving allereerst daden van ons - daden, die Goddank voortkomen uit algemeen erkende deugden. Het is een onomstootelijk goed te streven naar naastenliefde, barmhartigheid, rechtvaardigheid, trouw, ridderlijkheid, plichtsgevoel, vergevensgezindheid - om slechts enkele te noemen. Zoo fundamenteel zijn deze, dat men ze zelve haast beginselen zou kunnen noemen! En die daden zijn zoo belangrijk, dat voor de Volkshoogeschool de scheidingen niet verloopen naar de godsdienstige gezindten of de maatschappelijke standen, maar dwars daar doorheen: tusschen de menschen, die in hun daden iets waar maken van wat zij belijden, en zij, die er alleen den mond over vol hebben - tusschen de waarachtigen en de huichelaars!

Wanneer wij daar practisch ernst mee maken, komen wij een heel eind. En wie er aan twijfelt, neme de Gelijkenis van den Barmhartigen Samaritaan ter harte!

Al kan niemand de juistheid van het voorgaande ontkennen - de meesten voelen zich daardoor terecht niet bevredigd. In de eerste plaats vraagt men: bezit de mensch uit zichzelf kracht genoeg om die ontzaggelijke taak te volbrengen - is de mensch werkelijk zoo goed? En dan: geeft dit alles een antwoord op de geestelijke vragen en conflicten, welke juist jonge menschen van 20 à 30 jaar bestormen?

Wat nu zijn de fundamenteele waarden, de volstrekte maatstaven voor den mensch en de samenleving? De Volkshoogeschool ziet deze verhoudingen als volgt.

In de huidige samenleving schijnen in hoofdzaak drie groote ideëele krachten werkzaam te zijn - elk door velen als een beginsel gezien.

Daar is de kracht, welke haar uitgangspunt vindt in de vrijheid. Talloozen hebben daarvan de eeuwen door het heil der menschheid verwacht; velen hebben er het hoogste voor geofferd. Na de pathetische Fransche Revolutie op geestelijk gebied en de Engelsche industrieele revolutie op maatschappelijk gebied vond deze kracht haar bedding in de liberale

[p. 158]

strooming, welke bouwt op de redelijkheid, het initiatief, de zelfstandigheid en verantwoordelijkheid van iederen afzonderlijken mensch. Een ideaal, dat den mensch der 19de eeuw heeft opgestuwd en tot ontzaggelijke praestaties in staat heeft gesteld - in het bijzonder twee typen: den ondernemer en den intellectueel. Maar ten troon verheven als het allesbeheerschende beginsel heeft het geleid tot de ontaarding van het ideaal in geestelijke losbandigheid, ijdel individualisme en ongebreidelde zelfzucht.

Deze kracht wekte de tegenkracht, welke uitging van de gemeenschap. Even talloozen hebben daarvoor hun beste krachten gegeven. Uitgaande van de gedachte, dat de mensch als enkeling weinig vermag in dit gecompliceerde leven, gaf zij den stoot tot een sociale strooming. Deze verwacht het heil van den gemeenschapszin en de sociale ordening, de gelijkheid en de solidariteit. Zij toont zich het meest kenmerkend in de beweging der arbeiders naar een beter bestaan. Maar ook hier dreigt het gevaar van de absoluteering. Dan ontaardt de nobele aandrift tot het uitsluitende stoffelijke belang der eigen klasse; tot collectivisme en mechaniseering (bevorderd door den werkkring der arbeiders) met een bedreiging der geestelijke persoonlijkheid en een nivelleering tot doodelijke eentonigheid.

En tenslotte weer als reactie op deze beide meer rationeele krachten de natuurlijke kracht van de plaats, waarop wij staan, en den stam, waarvan wij de vruchten zijn: het volk. Wanneer door de groote democratiseering der laatste eeuwen de volkstaal cultuurtaal wordt en het volk zich dus van zijn eigen cultuur en karakter bewust wordt, welt een nationale strooming op, zeer diep vaak in landen, waar volks- en staatsgrenzen niet samenvallen. Daar doorvoelt men de historische lotsgemeenschap; men doorleeft de verbondenheid met de leden van hetzelfde volk. Een band, een bloedverwantschap, welke van geslacht op geslacht de eeuwen door stand houdt - de grootste bestaande vorm van menschelijke gemeenschap, wortelend in den gemeenschappelijken geboortegrond. Daardoor misschien het sterkst gevoeld en taaist vastgehouden op het platteland, bij de boeren. Maar ook hier het gevaar van overschatting, wanneer men het nationale als volstrekt be-

[p. 159]

ginsel laat gelden: eenerzijds de mystiek van bloed-en-bodem-verheerlijking en de brutale verdringing of zelfgenoegzame afzondering van andere volken - anderzijds het verdoezelen van huidig onrecht door zich te beroepen op de gemeenschappelijke afkomst en geschiedenis!

Deze drie krachten, welke thans in verschillende gestalte en schakeering de samenleving voor een groot deel beheerschen, zijn dus betrekkelijke waarden. Zij vormen echter groote gevaren, wanneer men ze onbeperkt laat gelden en ze niet rangschikt onder een hooger volstrekt beginsel, hetwelk aan ieder zijn rechtvaardige plaats en taak toewijst in onderlingen samenhang.

Dit hoogste beginsel nu is ons door God gegeven in de Christelijke leer. En dit eischt van ons - als doel van de liberale strooming: de persoonlijkheid sterk en edel ontwikkeld, zich diep bewust van eigen schuld en innerlijke gebondenheid en verantwoordelijkheid - als doel van de sociale strooming de gerechtigheid in al onze menschelijke verhoudingen en organisaties - als doel van de nationale strooming de menschheid, de internationale samenleving der volkeren in hun verscheidenheid en wederkeerige eerbiediging!

De Christelijke leer - bovendien Westersch cultuurmerk - is dus uitgangspunt der Volkshoogeschool. Nu wordt wel eens gevraagd ‘is dat niet hetzelfde als maatschappelijke zedeleer?’ Ons antwoord daarop is: neen! Terecht zegt ook b.v. onze Onderwijs-wet ‘opleiding tot Christelijke en maatschappelijke deugden’ als twee onderscheiden begrippen. Ja - zij kunnen zelfs lijnrecht tegenover elkaar staan! Zoo zou b.v. sterilisatie van misdadigers of dooden van zwakzinnigen maatschappelijk gewenscht kunnen zijn, maar de Christelijke leer verbiedt ons dat volstrekt, en zij staat terecht voorop.

Nu kan er gevraagd worden ‘en de atheïsten dan, en de aanhangers van andere godsdiensten?’ Goddank kennen wij in ons land zoo iets als gewetensvrijheid - niemand kan gedwongen worden tot het Christendom. Maar de heerschende zedeleer is maatstaf voor de Volkshoogeschool.

De grootste tegenwerping komt echter nog. Godsdienst is toch meer dan zedeleer! zal men uitroepen. Inderdaad!

[p. 160]

Maar hier komen wij meer op het terrein van het persoonlijke geweten - al worde terstond met nadruk verklaard, dat godsdienst géén privaatzaak is. Godsdienst is het diepste en heiligste wat een mensch bezit - hij is de grondslag van zijn persoonlijke bestaan; hij is het doel, waarop het leven gericht is; hij is de ontzaggelijke taak, welke van den zwakken en zondigen mensch geëischt wordt; hij is de bron, waaruit deze zijn kracht put.

Daarnaast is godsdienst echter gemeenschappelijke taak van belijden en dienen. Deze godsdienstige gemeenschap is echter de Kerk, en geen andere. De Wereld met haar sociale en nationale verhoudingen wordt alleen gedragen door Christelijke enkelingen.

De inderdaad noodzakelijke godsdienstige opvoeding is vooral de taak van kerk en gezin.

De Volkshoogeschool wenscht de beruchte ‘schoolstrijd’ niet weer op te rakelen en zich in dezen geen partij te stellen. Eenerzijds is er te wijzen op de vóór alles sociale, nationale en cultureele taak der school - anderzijds is ook het onderwijs in een bepaalde gezindte te verdedigen. Maar eischt die verscheidenheid geen samenhang, geen synthese?

Hoe dan ook - uitgaande van de realiteit van een onderwijs op verschillenden grondslag is juist de Volkshoogeschool de plaats, waar de jongere generatie, die in het volksleven op elkaar aangewezen is, elkaar hervindt. Daar verdiept men zijn overtuiging door de gedachtewisseling en aanraking met andersdenkenden; daar leert men eerbied voor den ander en ook te kijken naar zijn leven en daden; daar ervaart men de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor de toekomst. Maar de Volkshoogeschool trede niet in de taak der kerken!

Nog steeds kunnen wij een voorbeeld nemen aan de Volkshoogeschool-gedachte van Grundtvig, den grooten geestelijken pionier van deze beweging in Scandinavië vóór bijna honderd jaren:

‘Zulk een innerlijk contact tusschen leeraar en leerling veronderstelt natuurlijk een bepaalde levensbeschouwing als uitgangspunt; op den grondslag van deze levensbeschouwing, waarop de leeraar staat, en waarop de hoorders verheven moeten worden, moet die geheime voeling tusschen spreker

[p. 161]

en hoorder plaats grijpen, die de voorwaarde is voor persoonlijken invloed. Deze grondslagen zijn de christelijke en de volksgemeenschappelijke in hun verbinding met het waarachtig menschelijke - of beter omgekeerd: het menschelijke, doordrenkt van het christelijke en het volksgemeenschappelijke.

Wanneer wij allereerst het christelijke beschouwen, dan is het doel: verzoening van het christelijke met het menschelijke. Christendom en menschelijke geest hebben zich ieder naar een verschillende kant van elkaar verwijderd. Er is een kloof in de menschelijke ziel ontstaan, welke ons tegengaapt als een wereldwonde. Wij hebben een godverlaten menschelijk geestesleven, en een overwegend wereldvreemd, onmenschelijk Christendom. De Volkshoogeschool wil die tegenstelling verzoenen. Daarom dient zij niet een bepaalde kerkelijke richting, maar moet zij door echte, innig-christelijke geest bezield zijn. Natuurlijk treedt dat niet terstond aan den dag, daar eigenlijk godsdienstonderricht niet op de Volkshoogeschool gegeven wordt, en in de praktijk van het schoolleven de godsdienstvrijheid streng bewaard blijft. Maar de geest van den leeraar moet van den christelijken geest doordrongen zijn. Evenmin als een atheïst leider van een Volkshoogeschool kan zijn - evenmin mag de leerstoel aan enghartige kwezelarij uitgeleverd worden!’ (In: A.H. Hollmann: Die Volkshochschule).

De Volkshoogeschool staat dus op dit standpunt: het goed recht van Christelijke gezindten erkennende, aanvaardt zij boven deze verscheidenheid het Christendom als eenheid. Opportunisme? Neen - beginsel, want het wordt onverbiddelijk van ons geëischt door het Christendom zelve! Daarvoor zijn er gelukkig teveel algemeen-Christelijke begrippen.

En laat men toch ook de werkelijkheid in het oog houden! Wie zich in dit tijdsgewricht nog afzijdig houdt en volhardt in zijn isolement, staat mede schuldig aan afbraak en verval van het Christendom. De verscheurde Christenheid maakt zich belachelijk en bevordert afval of modern Heidendom!

Eén sterke, machtige rots kan in de moderne overstrooming van humbug stand houden en de baken blijven dragen, waarnaar wij ons richten - vele kleine rotsjes worden on-

[p. 162]

vermijdelijk overspoeld en veranderen in klippen, waarop wij schipbreuk lijden!

Misschien glimlachen godgeleerden over deze uiteenzetting. Wij laten hun dat genoegen. Want wij weten uit een jarenlange ervaring, dat in de leiding der Volkshoogeschool, waarin menschen van orthodoxe, vrijzinnige en roomsch-katholieke overtuiging samenwerken, eerbied en eendracht mogelijk zijn, gedragen door het gemeenschappelijke geloof, dat de richtingen overkoepelt.

En wij weten ook uit een parktijk van 60 cursussen van 2-12 weken, dat de jonge generatie een diepe drang heeft naar innerlijke saamhoorigheid in verscheidenheid en naar begrip voor elkaars standpunt; dat geen enkel meeningsverschil op dit gebied ooit in een conflict ontaard is; dat integendeel een eerbiedwaardige hoeveelheid opbouwend werk verricht kon worden.

‘Is de kameraadschap op de Volkshoogeschool wel net zoo groot als in groepen van éénzelfden kring?’ wordt meermalen gevraagd. Daarop kan met de hand op het hart geantwoord worden: op zijn minst! Want de openbaring, dat aan gene zijde der kloof ook koel denkende en warm voelende menschen wonen; de geestelijke spanning, welke door de intense aanraking ontstaat; het zich gemeenschappelijk verantwoordelijk voelen voor de toekomst - dat smeedt een verbondenheid en menschelijke vriendschapsband tusschen de geledingen. En wat voor godsdienstige groepeeringen geldt, geldt evenzeer voor maatschappelijke groepeeringen. Hoe men ook over economische tegenstellingen moge denken - menschelijke verbondenheid is altijd noodig.

Dat is ook de diepere beteekenis van den handenarbeid in de morgenuren naast het geestelijke werk na den middag; de synthese tusschen handen- en hoofdarbeid; de doorbreking van het standsvooroordeel; de solidariteit tusschen de jonge werkers van hoofd en hand.

Maar bovendien - wanneer men deze kameraadschap wil afmeten, is deze vergelijking nog niet eens eerlijk. Dan moet men het streven der Volkshoogeschool vergelijken met godsdienst- en burgeroorlogen, welke de consequentie van het andere standpunt kunnen zijn. De keuze zal niet moeilijk zijn - laat ons hopen!

[p. 163]

‘Ook de Zondagen worden op de Volkshoogeschool doorgebracht’ luidt het in de cursus-programma's. Heeft dat zin? Zeer zeker.

De Volkshoogeschool is niet een school zonder meer, maar een tijdelijke levensgemeenschap, waarin de Zondagen juist het hoogtepunt moeten zijn. Deze dag is onmisbaar voor de vriendschapsbanden, welke ontstaan op de gemeenschappelijke middagwandeling of den gezelligen avond. Hij is de dag, waarop men bij uitstek aan andere dingen dan de dagelijksche zorgen toekomt.

Maar bovenal is de Zondag de dag van religieuze plichten en van bezinning over den achtergrond van het leven - de dag van Gods dienst. Ieder is dan des morgens vrij om de kerkdienst van zijn gezindte bij te wonen. Degenen, die thuis geregelde kerkgangers zijn, worden aangespoord dat ook op de Volkshoogeschool te doen.

Echter de Volkshoogeschool is een verkleinde afspiegeling van het volksleven, en evenals daar gaat op de Volkshoogeschool de meerderheid niet geregeld ter kerk; wij gaan uit van dit feit. Voor deze thuisblijvers nu wordt door de leiding iederen Zondagmorgen een ernstig woord gesproken. Meestal wordt aangeknoopt bij gebeurtenissen of voordrachten van de afgeloopen week, en worden dingen rechtgezet of geplaatst tegen den achtergrond van het Christendom. Hier spreekt de leiding a.h.w. ‘ex cathedra’ en wordt standpunt en doel der Volkshoogeschool verduidelijkt. Is er geen bijzondere aanleiding, dan kan ook een stuk literatuur van diepere beteekenis naar voren gebracht worden.

Een eigenlijke dienst of wijding is het niet - dat mag de Volkshoogeschool niet ambieeren; tot eeredienst is zij niet bevoegd. De menschen, die daar behoefte aan hebben of er zich verplicht toe achten, moeten de erkende kerkdiensten bijwonen. Van de anderen onttrekt zich niemand aan de samenkomst - ook niet de ongeloovige of onverschillige.

Zonder schroom mag gezegd worden, dat de praktijk de juistheid van dit standpunt gerechtvaardigd heeft. En wat de Volkshoogeschool bereikte - waarom zou dat niet elders mogelijk zijn? Als de overtuiging, de wil en de tact aanwezig zijn, meenen wij, dat het kan, ja - dat het plicht is!