Het Kouter. Jaargang 2

[p. 343]

Poëzie in den herfst
Door P. Minderaa

In het gedicht spreekt de ziel zich vrij en volkomen uit. Het is het leven der ziel zelve dat klank wordt. Ontbonden is zij van de aarzelende en beperkende overwegingen van een denken, dat zich in zijn eigen figuren verliest. Alle geraas en bekommering dat haar afleidt in de breedte is machteloos geworden. Uit de diepte ruischt het rhythme aan, argeloos eerlijk, elementair. De dichter luistert als in een droom en ziet verwonderd de diepste achtergrond van zijn bestaan zich spiegelen, zich zinnebeelden scheppen in de woorden die rijzen op den drang van het rhythme. Nergens is leven zoo zuiver, zoo argeloos eerlijk als in echte poëzie.

Weinig vermag zoo tot zulke zuivere innerlijkheid te inspireeren als de natuur. En men zal aanstonds begrijpen, dat de elementaire drift van de lente in het hart zeer bijzonder deze beweging wekt: het onmiddellijk uitstroomen, de blij zich herhalende geboorte. Toch is het misschien eerst de herfst, die de laatste realiteiten van het zieleleven als uit een diepe zee, stil maar onweerstaanbaar aan de oppervlakte doet rijzen. De zomer was de verzadiging van het bestaan, waarin men zwijgt of genietend de bloeiende lijnen van de wereld aan den buitenkant beschrijft. Winter is geslotenheid, rusten, afwachten. Maar als in den herfst de natuur in een verschietenden brand van kleuren zijn schoonheid tegelijk voert tot een toppunt en tegelijk vervluchtigt, als het leven nog verzadigd van gloed zich buigt over zichzelf, dan vooral wordt de stem der poëzie wakker. Ze is elegisch, een klacht om de verstervende heerlijkheid; ze is verstild in een concentratie op zichzelve, ze tast met een feillooze intuïtie naar de achtergronden die zich openbaren achter de storm van wind en bladeren. De mensch die in de lente met het vuur van zijn nieuwe willen de wereld in brand zette, ziet de vergankelijk-

[p. 344]

heid, de vruchteloosheid van de daad; voor de absolute maatstaven die de dood in handen houdt, is dit alles vergeefschheid. De levenslijn, die in driftige curven omhoog boog in de lente en in den zomer verloomd bleef deinen om de toppunten, neigt omlaag. Maar hij kan dieper dalen dan de bodem waar de dwarrelende blâren wegkwijnen, hij zoekt neerzwevend een rust die onafhankelijk is van eigen grillige figuren. Het klagen om het verzinkend leven wordt een peinzend doordringen in den dood, kàn worden een zich laten wegdragen in de eeuwigheid. Meer dan in de panische verrukking van de lente en zijn heidensche goddelijkheid, dringt de ziel nu door in een ander rijk, weet zij, vergetend al de tijdelijkheid en zijn illusie, zich gedragen door den adem van God en daarmee onvoorwaardelijk gelukkig.

Ik sloeg in mijn bundels herfstverzen op; van een tweetal dichters, herinner ik u kleine schoone liederen. Deze twee, de Oostenrijker Rilke en de Vlaming Van de Woestijne waren bij al hun vervoering om lichte lentes toch in wezen herfstdichters. Karel van de Woestijne schreef in z'n bundel ‘de Modderen Man’ dat gedicht, brons als een herfstlaan, stil en ijl geworden als de late bloemen in de nevels, met den aanvang:

‘Weêr gaat het veege licht der asters bloeien;
weêr naêrt een herfst.’

Hier is het vooral de tot berusting neigende erkentenis van de onvoltooidheid, van de vergeefschheid van ons bestaan, wanneer hij zichzelf teekent:

‘eeuwige maaier, ik, die sneed het koren

maar nimmer voor zichzelf de garve bond;

eindlooze vaarder in zijn vochte voren

die nooit de haven vond.’

Maar hoe is dat alles reeds onbelangrijk geworden tegenover een geheimzinnige, aan geen menschendaden meer gebonden vrede en schoonheid. Zoo luiden de slotregels als met ingehouden vreugde:

[p. 345]

 

‘Hoe bronst het goud in de kastanjelaren -

 

De zilvren aster bloeit...’

Er is een ander lied van dezen dichter uit den bundel ‘God aan Zee’ dat ik in deze dagen voor u wil opslaan en leggen naast een kort gedicht van Rilke. In groote verwantschap met elkander beschrijven deze beide verzen de wezenlijke lijn van den herfst, het vallen, dat zich ook in de rhythmen zwaar en alzijdig voltrekt en dat toch tegelijk van een onwereldsche lichtheid wordt, een zwevende statigheid, gedragen door diepere golven uit het cosmische, gedragen, zooals Rilke aanduidt, in Gods handen. Bij Van de Woestijne is een donkerder toon, een zwaarder statigheid, waartegenover Rilke bijna speelsch schijnt. Een loome verzadiging bij den Vlaming, maar ook een beleven als met de oogen gesloten in de volkomen stilte, (hoor den laatsten fluisterenden regel van 't eerste couplet) van het bevrijd zijn uit den tijd, van het vrucht-worden. En hoezeer bewijst de volmaaktheid van de rhythmische lijn, die in de stilte uitmondt, de diepe waarachtigheid van dit gedicht!

Een vrucht, die valt...

- Waar 'k wijle in 't onontwijde zwijgen,

buigt statiglijk de nacht zijn boog om mijn gestalt.
De tijd is dood, omhoog, omlaag. Geen sterren rijgen
haar paarlen aan 't stramien der roerelooze twijgen.
En geen gerucht, dan deze vrucht, die valt.

Een vrucht.

- En waar ik sta, ten zatten levenszoome

vol als de nacht maar even stil; blind als de lucht
hoe rijk ook aan 't verholen licht van mijne droomen,
voel 'k - loomer dan in 't loof der luidelooze boomen
een vrucht, die valt - mijn hart, gelijk een vrucht
die valt...

En daarnevens dan het gedicht ‘Herbst’ uit Rilke's Buch der Bilder. Het toeft niet meer met een verliefde aandacht bij de schoonheid van deze aardsche spheer, er is nauwelijks meer een herinnering aan de droomen, waaraan Van de

[p. 346]

Woestijne nog rijk was, er is geen bezinning meer op het eigen hart als een rijp-geworden vrucht. IJler en toch plechtig ruischen deze regels langs ons heen; ze schrijven als het ware een metaphysische lijn in een eeuwige verte, een vallen uit de tuinen des levens - in de volkomen eenzaamheid, ja, maar tevens een ‘oneindig-teeder’ en volkomen rusten in God:

Die Blätter fallen, fallen wie von weit,
als welkten in den Himmeln ferne Gärten;
sie fallen mit verneinendem Gebärde.

Und in den Nächten fällt die schwere Erde
aus allen Sternen in die Einsamkeit.

Wir alle fallen. Diese Hand da fällt.
Und sieh dir andre an: es ist in allen.

Und doch ist Einer, welcher dieses Fallen
unendlich sanft in seinen Händen hält.