Het Kouter. Jaargang 2

[p. 289]

De functie der universiteit
Door Prof. Dr. L.J. van Holk

Zoo'n enkelvoud in den titel is misleidend! Want de Universiteit heeft meer dan één functie te vervullen in het cultuurleven. En bovendien varieert de waardeering voor die functie, en daarmee wederom de functie zelve, nogal sterk in verschillende tijden.

Maar wij zullen de historische zijde hier nu laten rusten, en vragen naar het heden. Dan nòg is het enkelvoud te schematisch, want er valt op z'n minst een dubbelfunctie te constateeren: wetenschapscorporatie - onderwijsinstelling. En dat zijn dan brandpunten van functies; niet in zichzelf afgeronde begrippen, die slechts één uitleg zouden toelaten.

Wetenschapscorporatie... Wat houdt dat in? Dat er een georganiseerde beoefening is der wetenschap, waarbij allerlei takken van onderzoek, met elkander vervlochten, worden uiteengeplozen, en weer samengevoegd. Elke faculteit vertegenwoordigt een zeker corporatief verband, omdat zij het organisme van een bepaalden tak van dienst (geneeskunde, letterkunde, bouwkunst, of wat dan ook) naar alle kanten onderzoekt, en deze onderzoekingen leert en mededeelt in een vastgelegd verband van onderwijs en examens.

Het is nu eenmaal zoo, dat de mensch onder allerlei bezigheden en mogelijkheden, die hij verricht en in zich draagt, ook deze heeft: van waarheid te willen zoeken, kennis te verzamelen; dat hij de hobby heeft van te denken om het pleizier van het denken zelf. Dat wordt uitgedrukt in het woord Theorie. Oorspronkelijk beteekent dat aanschouwing. Maar gaandeweg krijgt het woord theorie, met zijn afleidingen, den zin van inzicht, van een bepaalde menschelijke houding: het verdiept zijn in de verborgen wetmatigheden en ordeningen van allerlei levensgebieden. De mensch denkt dan minder en minder aan wat hij wel zou kunnen bereiken met de gevonden

[p. 290]

kennis; en raakt meer en meer verdiept in het verwonderlijk spel van krachten en beginselen, dat zich voor zijn beschouwend oog ontvouwt. De echte geleerde, de echte studiosus wil weten om deze vreugde van het weten alleen. Zéér diep ligt dat in den menschengeest besloten. En tot over de grenzen van het nuttige, menschelijke, riskante strekt zich de wetensdrang uit. Het is op zijn zachtst genomen een vraag waard, of de moderne westersche menschheid door haar intensieve wetenschapsbeoefening praktisch zooveel gelukkiger is geworden, of zelfs niet met alle macht bezig is den tak door te zagen, waarop zij zich genesteld heeft. Maar dat brengt geen halt voor den wetenschapsdrang, geen grens aan uitvindingen, nieuwe theorieën en hypothesen: het denken denkt door. En men kan zeggen, dat de universiteiten allereerst deze functie hebben in het cultuurverband: van de centra te zijn der theoretische levenshouding; van contact te scheppen tusschen hen, die hiernaar haken; van de zoo zorgvuldig mogelijke ontplooiing der Wetenschap-in-haar-geheel, het rustelooze voortbouwen aan den tempel der wijsheid.

Daar wordt nogal eens kleineerend van gesproken: koel, academisch, onpersoonlijk, zijn scheldwoorden, die men vaak als synoniemen gebruikt kan hooren. Ik wil het korreltje waarheid, dat daarin steekt, niet ontkennen. Maar verlaat dan eens die koele, hooge, stille hallen der wetenschap voor straatrumoer, lichtreclame, amusement, of politiek getier en gekonkel - en dan beseft men ineens het koninklijke, verwonderlijk hooge, dat in de sfeer der wetenschap bereikt is; het uitzonderlijke, rustige der zakelijke belangstelling eener objectieve beoordeeling, van het zoeken naar redelijke argumenten. Als eiland van bovenpersoonlijk geestesleven heeft de Universiteit een zeer bizondere, en men zou misschien wel mogen zeggen: een heilige en heiligende functie in het cultuurverband. Als andere gebieden van leven door begeerte naar macht, zelfzucht, leugenachtigheid worden ondergespoeld, is dit eiland er altijd nog, om aan het zoeken naar waarheid, aan de waardige gelatenheid van objectief inzicht te herinneren. Dit moge een ietwat impopulaire functie zijn der Universiteit voor buitenstaanders, voor wie eenmaal iets van universitaire studie begrepen heeft, is déze functie de adelsbrief der wetenschap.

[p. 291]

Maar de Universiteit is ook onderwijsinstelling. Haar zelfstandigheid als wetenschapsorgaan vindt haar grens aan de belangrijkheid van dat weten voor de maatschappij. Vandaar de staatsbemoeienis met het Hooger Onderwijs. Er zijn tal van werkkringen, die slechts vervuld kunnen worden door menschen, die wetenschappelijk gevormd worden. En zoo, als Hooge-School vervult de Universiteit die tweede functie. Dat wetenschappelijk vormen gelukt niet bij alle kweekelingen in dezelfde mate! Er komen studenten aan, die na een paar jaar weggaan, met juist zooveel parate kennis als noodig was voor 'n examen, en die dan hun weg naar boven op de beruchte maatschappelijke ladder beginnen, met meer of minder succes. Er komen studenten, die zwoegen en blokken, en dienovereenkomstig veel leeren, en die toch nooit wijs worden, nooit de innerlijke geestelijke vrijheid vinden, die gelijkluidend is met wijsheid.

Er komen studenten, die, geboren levenskunstenaars, jolijt en kennis weten te combineeren, en den opgang vinden tot een gelukkig menschenleven, waarin de herinnering aan studentenjaren en universiteit blijven voortleven - niet zoo héél diep, maar toch wel gestadig, omdat iets van den geest der wijsheid in hen opbloeide.

Er komen studenten aan, die kunstenaars èn geleerden zijn, van huis uit, en door zorgvuldige scholing ontplooid en gerijpt.

Inderdaad, talrijk als de menschentypen zijn de typen van hen, die aan de Alma Mater kennis en wijsheid opdoen. De universiteit biedt velen een kans, en enkelen haar vollen schat. Dat is de kracht van het Hooger Onderwijs, dat het in vrijheid gegeven en genoten werd, en daardoor meer bereikt dan wèl gefundeerde vakkennis alleen; namelijk geestesvorming, een ruim en heerlijk aandeel in de ontginning onzer volle menschelijkheid. Volle menschelijkheid is nooit een gave van studie alléén; nog minder van jolijt alléén; of van eenig andere qualiteit alléén. Humaniteit is een veelzijdigheid; waarvan het leven der ziel de innigheid bepaalt; het karakter de kracht uitmaakt; verstand en rede de ordening, de helderheid, en de juistheid opbouwen.

De universiteit dan heeft deze ongeëvenaard belangrijke functie in het cultuurleven, dat zij, in de sfeer en met de

[p. 292]

middelen van wetenschapsbeoefening, een keurbende jonge menschen bekwaamt voor de leidende maatschappelijke posities.

Zooveel over het beginsel der functie. De werkelijkheid - wij stipten het reeds aan - van het dagelijksch leven ziet vele vormen van vertroebeling hiervan. De maatschappij behoeft geen pure, maar toegepaste wetenschap. Zij wil bovendien de principieele onbindbaarheid der waarheid veelal zoeken te binden aan het voor haar momenteel nuttige, aan den politieken invloed van toevallig heerschende groepen en personen. Er bestaat ook in Nederland confessioneel gebonden wetenschap. Er zijn ook veel minder bewust gemaakte vooringenomenheden, waaruit men maar bezwaarlijk loskomt: opvattingen van huiselijke omgeving, van stand of klasse, van tijdgeest. Inderdaad wetenschap, zakelijk als ze is, kan juist zeer gemakkelijk aan allerlei praktische belangen worden dienstbaar gemaakt.

Daar begint dan ook de geestelijke taak, die den hoogleeraar zoo goed als den student opgelegd is, namelijk van de zuivering van die troebele werkelijkheid door het ideaal der wetenschap zelve, dat wij hierboven schetsten. Om het wat toegespitst te zeggen: het doet er niet toe, met hoeveel vooroordeel en egoïstische belangstelling beladen iemand eenige studie onderneemt; mits hij maar de waarachtigheid bezit, om de feiten te laten spreken, voor-èn-tegen rustig tegen elkander af te wegen, van de populaire vlotheid en vlugheid van oordeel weg te komen tot de aandacht voor de bronnen zelve, voor de best bereikbare gegevens.

Afgezien van alle ingewikkelde kennistheorieën kan men gerust zeggen, dat onze westersche wetenschap rust op deze ééne methodische vooronderstelling: laat de ervaring spreken; of: zoek bevestiging voor uw onderstelling in reëele documenten. Ik ben heusch niet blind voor de hoeveelheid deductie, die in alle wetenschap noodig is; maar de eigenlijke toets blijft toch: komt mijn opvatting nu met de gegevens overeen?

In deze nederigheid tegenover de werkelijkheid ligt een heele leerschool in geduld, openheid van geest, beleerbaarheid, en ten slotte juist in die waarheidsliefde, die de zedelijke kern van de beoefening der wetenschap is.

[p. 293]

Ten slotte, en met eenigen schroom het volgende: heeft de universiteit ook iets te beteekenen voor ons godsdienstig leven? Het is niet voldoende, tot antwoord op deze vraag, te verwijzen naar het reeds gezegde. Want ofschoon het natuurlijk inderdaad zoo is, dat de nauwgezette studie, haar zoo even besproken moreele waarde, en het deel aan wijsheid, dat zij schenkt, evenzoovele bouwstoffen bevatten voor den opbouw van ons persoonlijk godsdienstig leven, - het is toch niet minder waar, dat studie en wetenschap jaren lang beoefend kunnen worden zonder dat men onmiddellijk religieus door studie en wetenschap beïnvloed wordt.

Toch ligt dat aan onnadenkendheid en oppervlakkigheid. Want het is onbetwijfelbaar, dat een ècht godsdienstige geest, de schatten der wetenschap als een Genadegave Gods zal ervaren, en in het wetenschappelijk waarheidzoeken een deel zal zien van die algemeene, voedende waarheid, die de Godheid zelve is. En dan wordt het maar de vraag, of wij, die studeeren, deemoedig genoeg zijn, ontvankelijk en dankbaar en fijnvoelend genoeg, om de goddelijke waarheid te herkennen in de ontcijfering van een handschrift, in het welslagen van een proef, in de logica van een zorgvuldig opgebouwd betoog... àls wij dat kunnen, ja, dàn heeft de Universiteit, boven haar reeds genoemde functies uit, ook nog deze: dat zij ons tot menschen maken kan, die in de raadselen gelijk in de ontraadselingen van het wetenschappelijk bedrijf herkennen den Eenen Geest, Die alles werkt in allen, en zich niet slechts den grootvorsten der wetenschap onthult, maar ook den eenvoudigen werker, die op zijn post en met zijn gaven medebouwt aan het Rijk der Waarheid.