Het Kouter. Jaargang 2

Boekbespreking

G.M. de Gelder, West-Europa, Tjeenk Willink, Haarlem 1937.

‘In dit werk geeft de schrijver ons een beeld van de West-Europeesche cultuur. Hij teekent ons de ontwikkeling van den menschelijken geest op sociaal, politiek, aesthetisch en philosophisch gebied.’ Aldus ongeveer kondigt de Uitgever dit geschrift aan. Wanneer ik nu hieraan toevoeg, dat dit beeld de Westeuropeesche cultuur van negentien eeuwen betreft en het boek 194 ruim gedrukte bladzijden telt, zal de lezer het gewaagde van deze onderneming beseffen. Toch, laat mij beginnen met een en ander te prijzen, waarop de auteur volledig recht heeft. Een uitgebreide kennis is in dezen arbeid voorondersteld, ten opzichte waarvan detailkritiek wat schoolmeesterachtig zou aandoen en dus wordt nagelaten. De stijl is levendig, de formuleering duidelijk, de typeering veelal raak. Wat meer is, er is een beheerschende gedachte, het eenige dat in staat

[p. 199]

stelt willekeur te vermijden, want bij zoo omvangrijke stof moet voortdurend gekozen en allerlei terzijde gesteld worden. De beheerschende gedachte is die van Hegel's geschiedenisphilosophie, die in haar essentie ook door Schrijver dezes wordt aanvaard. Motto is diens woord: ‘Die Weltgeschichte ist der Fortschritt im Bewusstsein der Freiheit - ein Fortschritt, den wir in seiner Notwendigkeit zu erkennen haben’. Met dit woord komt de bouw van het boek overeen. Thema is ‘de cultuur als de zich bevrijdende geest der werkelijkheid’. En deze zich bevrijdende geest wordt dan in Middeleeuwen, Nieuwen en Nieuwsten tijd nagegaan. Is Hegel's grondgedachte in dit naar het mij voorkomt ten slotte meer breede dan diepe geschrift echter voldoende gepeild om aan dit (men vergete nooit) reusachtig ondernemen zooveel materiaal in het kort onder saamvattende gedachte te ordenen en te verbinden bevredigende uitvoering te geven? Tot mijn spijt meen ik van niet. Veel is hier te prijzen, maar bevredigd heeft het mij niet. In het kort moge ik in het volgende hiervan rekenschap geven.

Al is Schr's uitspraak op blz. 12 ‘dat eerst in het Christelijk godsbewustzijn het begrip van de cultuur op aanvankelijke wijze wordt geweten’ wat overdreven, ik kan dit daarlaten, omdat ook naar mijn meening in de ontwikkeling van de Europeesche cultuur het Christendom het meest fundamenteele moment is. Ook kan ik ten volle met Schr. medegaan, dat hij in de leer der Drieëenheid de Christelijke gedachte als saamgegrepen acht. Maar deze leer omvat meer, ook voor het probleem van dit boek, dan er (blz. 13-17) uit naar voren wordt gebracht. Dit is - vreemd bij een auteur, die zoozeer vertrouwd is met Berdjajew - te eenzijdig humanistisch en optimistisch en deze interpretatie moge met bepaalde uitspraken van Hegel overeenkomen, zij doet geen recht aan de volheid der Hegelsche gedachte, die een uitspraak van de Natuur als Idee-naar-haar-anders-zijn en een dubbele duiding van de werkelijkheid inhoudt. Wel-verstaan wijst de Drieëenheidsgedachte ook heen naar een ongescheiden onderscheidenheid van substantie en persoon, daarmede ook van ongevormd en gevormd. Een tegenstelling, die op hare wijze ook meedoet in die van Germaansch en Romaansch, met welke in een cultuurphilosophie van West-Europa (hetwelk hier ook Duitschland omvat) had moeten rekening zijn gehouden.

Er is iets anders. Al is dan volgens het geciteerde woord van Hegel de wereldgeschiedenis de voortgang in het bewustzijn der vrijheid, vrijheid is (ook volgens onzen Schrijver; het is zelfs een zijner hoofdgedachten) ten slotte concrete vrijheid. En dat is vrijheid in gebondenheid tot verbondenheid. Hiervan is in het boek wel sprake, maar het is te weinig tot een besef als ik hier formuleerde toegespitst. Wat ik jammer acht, juist voor een beschouwing van de krisis van onzen tijd als aan het einde gegeven wordt. Niet om nòg meer vrijheid - die zonder meer steeds abstracte vrijheid is - worstelt

[p. 200]

de menschheid van het heden in wezen (dit is een peripherie-verschijnsel), maar om een vrijheid, die in gebondenheid haar tegenpool heeft gevonden en daarmede een verbondenheid van beide. Dit is ten slotte ‘concrete vrijheid’.

Zeer weinig kan ik ook medegaan met Schr.'s onderscheiding van nieuwen en nieuwsten (na 1789) tijd, die op lange na niet zoo fundamenteel is te achten als die van beide t.o.v. de Middeleeuwen. ‘Concrete vrijheid’ moge (zeer zeker) bij Hegel en Goethe te lezen zijn, met deze top-figuren correspondeert nu niet zooveel in de reilende en zeilende wereld. Nu is waar, dat hij als kenmerk van den nieuwsten tijd in de eerste plaats iets anders noemt: de zich verwerkelijkende abstract-subjectieve vrijheid van de vorige periode, die echter zooals op blz. 76/77 gezegd werd zich ook in deze reeds ‘niet alleen als godsdienstig, kerkelijk en kunstzinnig, doch meteen als maatschappelijk en staatkundig beginsel trachtte te verwerkelijken’. Ik vermag tusschen nieuwen en nieuwsten tijd weinig principieel verschil te zien, zie in beide (met de woorden van Dr. Carp) ‘immanent pluralisme’. Een onderscheid tusschen beide maken houdt het gevaar in bepaalde verschijnselen als b.v. de door en door individualistische ‘verklaring van de rechten van den mensch en den burger’ te hoog aan te slaan en zeer wezenlijke momenten aan de huidige krisis niet te zien of te laag te schatten. Waar is, dat de Schr. op allerlei wijze dit gevaar tegengaat (zie blz. 130, 131, 133, 166, 183, 193). Maar het zou principieeler te vermijden zijn, door de onderscheiding van nieuw en nieuwst niet te maken en concrete vrijheid in het algemeen niet te zien als kenmerk van een historische periode doch als nog onverwerkelijkte mogelijkheid.

Met alle deze problemen hangt ook samen, dat Schr.'s kritiek op het fascisme, waarop zijn geschrift uitloopt, al denk ik er niet aan haar gedeeltelijke juistheid te betwisten, mij evenmin bevredigt. Ik kan hier nu niet verder uitwerken, waarom het mij voorkomt, dat de boven door mij ontwikkelde gezichtspunten veel grootere mogelijkheden van alzijdige, ook kritische maar minder negatief-kritische, duiding in zich houden.

Geheel kan ik mij vereenigen met Schr.'s interpretatie van Hegel's staatsopvatting (blz. 161-164). Juist, omdat deze een niet zonder schuld van Hegel zelf veel gangbare interpretatie corrigeert (hier had ik liever een uitvoerigheid gezien, die binnen Schr's bestek natuurlijk niet mogelijk was), heb ik mij over deze bladzijden zeer verheugd.

G.H.v.S.