Het Kouter. Jaargang 2

[p. 153]

Een nieuwe studie van Friedrich Heiler
Door Dr. R. Miedema

In 1921 schreef Friedrich Heiler: ‘So wohl die historische wie die systematische Theologie musz in dem Studium des quellenden Frömmigkeitsleben ihren Ausgangspunkt nehmen und zu ihm als Endpunkt wieder zurückkommen. Die bisherige Theologie hat diesen entscheidenden Gesichtspunkt all zu sehr vernachlässigt. In den letzten Jahrzehnten ist darum die Notwendigkeit einer theologischen Umorientierung immer klarer geworden; man hat mehr und mehr eingesehen, dasz die Erforschung der christlichen Frömmigkeit ins Zentrum aller Theologie treten musz, dasz sie allein die Voraussetzung für die Kirchen- und Dogmengeschichte wie die Grundlage für die Religionsphilosophie und systematische Theologie bilden kann.’

Dat deze ‘Umorientierung’ langzaam zich voltrekt zal niemand die met de theologie en haar beoefenaren te maken heeft, verwonderen. Gelukkig dat zij in de gestalte van Friedrich Heiler zulk een krachtigen pionier bezit, die niet alleen de noodzaak van de bestudeering van de vroomheid heeft uitgesproken, doch door zijn eigen studie toont dat het hem met dezen eisch volkomen ernst is. En ook al kan ik mij niet vereenigen met de hoog-kerkelijke tendenzen die in zijn arbeid naar voren komen, toch waardeer ik in hem de oecumenische bewogenheid, die door zijn werken heentrilt en haar ontstaan te danken heeft aan het feit dat hij gezocht heeft en zoekt naar het meest wezenlijke in het geloofsleven der Christenheid. Een recent bewijs daarvan is het omvangrijke werk: Urkirche und Ostkirche, München, 1937, dat zooeven is verschenen, als eerste deel van Die Katholische Kirche des Ostens und Westens.

Deze studie verschaft een uitnemende voorbereiding voor

[p. 154]

de komende conferenties te Oxford en Edinburg. Toen ik einde 1935 mijn boekje over: Abessinië en het Oostersch Christendom publiceerde, wist ik niet dat er tegelijkertijd zulk een gedocumenteerd, machtig standaardwerk bezig was te groeien. Maar ook van dit werkje geldt, wat Heiler schrijft van zijn boek: ‘Den Gegenstand seiner literarischen Arbeit wählt ein Verfasser nicht selber, sondern er findet ihm vor, oder richtiger ausgedrückt, er wird ihm vorgeschrieben.’

Van ganscher harte juich ik de verschijning van zijn boek juist in dezen tijd toe en hoop dat er veel theologen, kopstukken in de oecumenische beweging bovenal, maar ook de velen die leiding hebben te geven in hun gemeenten, orthodoxen en vrijzinnigen van iedere nuanceering, zich den tijd zullen gunnen om dit werk te bestudeeren en daardoor eenig inzicht te krijgen in het wezen van het Oostersch Christendom, waarvan zoo weinigen iets afweten, terwijl toch juist dit Oostersch Christendom zulk een belangrijke factor zal blijken te zijn in de oecumenische procedure.

Met instemming citeer ik hier een uitspraak van Heiler, die de bevestiging is van hetgeen ik in mijn boekje over het wezen en karakter van het Oostersch Christendom geschreven heb: ‘Je tiefer ein unbefangener abendländischer Christ und Theologe in das Denken und Leben der Ostkirche eindringt, desto stärker wird er von ihrem Reichtum und ihrer Innerlichkeit ergriffen. Hervorragende römisch-katholische Theologen wie Prinz Max von Sachsen und der Benediktiner Dom Lambert Beauduin, desgleichen bedeutende evangelische Theologen wie Karl Holl und Adolf Deiszmann sind zu beredten Kündern der Grösze, Heiligkeit und Schönheit der Ostkirche geworden. Auf der Weltkonferenz zu Stockholm gehörte die Begegnung mit den Vertretern der östlichen Kirchen für viele abendländische Teilnehmer zu den überraschendsten und erhebendsten Erfahrungen. Die Ursache für diese begeisterte Hinwendung zur Kirche des Ostens ist nicht nur jener Zauber des orientalischen Geisteslebens, der immer wieder feinfühlige Abendländer in seinen Bannkreis gezogen hat, mag es nun das chinesische, das indische, persische oder das griechisch-und slavisch-christliche sein; es ist viel mehr eine neue, tiefe Erfahrung von der im ökumenischen Glaubensbekenntnis be-

[p. 155]

jahten “einen heiligen katholischen und apostolischen Kirche”, welche umbefangene abendländische Christen mit Macht hinzieht zur Ostkirche, und zwar nicht nur zu der russischen Kirche oder zur orthodoxen Kirche im allgemeinen, sondern auch zu den kleineren Nationalkirchen, zur armenischen und koptischen und selbst zur nestorianischen und syrisch-jakobitischen, abessinischen und malabarischen Kirche. In der orthodoxen Kirche hat die Wesensart des östlichen Christentums nur ihre umfassendsten und reichsten Gestalt gewonnen. Und von der orthodoxen Christenheit hinwiederum ist es die russische, welche das östliche Frömmigkeitsideal am reinsten und innigsten verkörpert hat.’

Het is niet mijn bedoeling in dit opstel een kritische bespreking te geven van het werk van Heiler. De bezwaren die ik heb wegen niet op tegen mijn groote waardeering en dankbaarheid voor deze publicatie, die hopelijk voor velen nog te rechter tijd gekomen is om een vruchtbare samenwerking tusschen Westersch en Oostersch Christendom mogelijk te maken en een oecumenische bewogenheid te wekken of te versterken, zonder welke de oecumenische beweging alle kans op groei en slagen missen zou.

Laat mij mogen besluiten met een korte inhoudsopgave van Urkirche und Ostkirche.

Na een inleiding, waarin de naam ‘katholiek’ verklaard wordt en zijn geschiedenis omschreven (blz. 1-19), volgt het eerste hoofdstuk, waarin de wordingsgeschiedenis van de katholieke kerk wordt behandeld (blz. 21-123). Het tweede hoofddeel (blz. 125-567) teekent de katholieke kerk van het Oosten, waarin eerst de orthodoxe Oostersche kerk met haar geloofsleven, sacramenten, liturgie, mystiek en volksvroomheid wordt behandeld en vervolgens een beeld gegeven van de gescheiden nationale kerken: de nestoriaansche en monophysitische kerken (jacobitische, koptische, abessinische en armenische kerken) en de kerk der indische Thomaschristenen, terwijl dit deel besloten wordt met een beschrijving van het karakter van het Oostersch Christendom.

Dat hier met katholiek niet zonder meer Roomsch-katholiek bedoeld wordt, doch dat daarbij gedacht is aan de veel ruimere beteekenis van het woord, waaraan o.a. de twaalf artikelen

[p. 156]

herinneren in hun: ‘ik geloof aan één heilige, katholieke, christelijke kerk’, behoeft wel niet gezegd te worden.

Het Oostersch Christendom staat tusschen de Roomsch-katholieke kerk en het Protestantisme in en kan derhalve de trait-d'union worden voor een in alle waarachtigheid katholieke, oecumenische Christenheid.