Het Kouter. Jaargang 2

[p. 70]

Gedachten over de zending
Naar aanleiding van dr. H. Kraemer's: De ontmoeting van het christendom en de wereldgodsdiensten
Door Dr. A. Mankes-Zernike.

Dr. Kraemer's frissche boekje, dat voortkomt uit de practijk zelf van het zendingsleven, geeft aanleiding tot verschillende vragen en opmerkingen, die naar het mij voorkomt van algemeen belang zijn, zoodat ze in ons tijdschrift een plaats mogen vinden.

Over 't algemeen hebben de vrijzinnigen maar weinig belangstelling voor de zending gehad. Juist omdat hierin den laatsten tijd eenige verandering komt, is het goed enkele principiëele vragen, die zich op dit gebied voordoen, onder de oogen te zien.

Er is in de eerste plaats de vraag naar de motieven, die Europeesche Christenen naar andere werelddeelen drijven om daar hun geloof te gaan verkondigen. We zijn daar niet mee klaar, wanneer we het Christendom, zooals Dr. Kraemer doet ‘een religie der getuigenis’ noemen, een religie waartoe ‘verkondiging, getuigenis evenzeer behoort als ademhaling of bloedsomloop tot het leven’. Want, de schrijver zelf herinnert het ons: ‘De Zending heeft zich in haar tegenwoordigen omvang en vorm ontwikkeld in de 19de eeuw’, en de vraag wordt dus: wat dreef de 19de eeuwsche Christenen tot zendingsarbeid?

De 19de eeuw was, gelijk bekend, ‘de eeuw, waarin de politieke, economische en cultureele overmacht van Europa als een vloedgolf over de Oostersche volkeren is geslagen’. Het ligt dus voor de hand een verband te veronderstellen tusschen de economische en de poging tot godsdienstige penetratie van het Oosten door Europa. Een sociologisch-theologisch onderzoek zou dat verband zeker aan het licht brengen.

Voor de Oostersche volkeren zèlf is de samenhang zonder meer aanwezig. Voor hen toch is, volgens Kraemer, ‘het begrip Europa onafscheidelijk met agressie, imperialisme, machts- en heerscherswil verbonden... De groote massa der Oosterlingen vermoedt in de Zending het Europeesche imperialisme onder geestelijke vermomming. Voor hun besef is het Christen-

[p. 71]

dom nu eenmaal een Europeesche godsdienst; uitbreiding van die Europeesche godsdienst zien zij, ook wanneer zij er niet de opzet van vermomd imperialisme achter zoeken, als vergrooting van Europeesche macht en invloed.’ Het zou er nu op aankomen te onderzoeken, of de Oosterlingen hierin gelijk hebben. Dr. Kraemer ontkent dit ten stelligste, maar overtuigt ons niet geheel van hun ongelijk. We gelooven gaarne, dat ‘zendelingen, die inderdaad hun zendingsdoeleinden met politieke, hun eigen natie tot voordeel strekkende, strevingen verbonden,’ uitzonderingen zijn geweest; maar de omstandigheid, dat ‘de Europeesche machten incidenten, aan de Zending in het een of andere Oostersche land overkomen, als voorwendsel voor imperialistische doeleinden gebruikten’, verliest haar bezwarend karakter niet geheel door de opmerking, ‘dat de Zending niet verantwoordelijk is en kan zijn voor het feit, dat politieke machten van haar bestaan en aanwezigheid gebruik maken om eigen doeleinden te verwezenlijken’. Want mogen wij onaandoenlijk zijn voor de onbedoelde gevolgen onzer daden, of dragen we daar wel degelijk eenige schuld aan mee, te zwaarder naarmate we die gevolgen meer hadden kunnen voorzien? En hééft de zending ‘de kanonnen en de annexatie’, die dikwijls op haar arbeid volgden, niet kunnen voorzien?

Ik herinner me een samenkomst van Rotterdamsche predikanten, waarin Albert Schweitzer vertelde van de vele ziekten, die door het drankgebruik, dat tegelijk met de zending zijn intree in Midden-Afrika had gedaan, veroorzaakt werden en waarmee de zendingsartsen hun handen vol hadden. Op mijn vraag, waarom de zendelingen niet in de allereerste plaats die drankhandelaren bestreden en 't hun onmogelijk trachtten te maken zich daar te vestigen, kreeg ik het verbijsterende antwoord, dat die zending den drankhandel ontzien moest, daar ze voor een groot deel door hem bekostigd werd. Wanneer dit zoo is, en ik heb geen reden na de verzekering van Dr. Schweitzer eraan te twijfelen, is die zending dan niet mede schuldig aan de ellende, die de drank den armen negers brengt, al heeft zij, abstract gesproken, die ellende niet bedoeld? En als Dr. Kraemer ons vertelt, dat ‘de Zending in koloniale landen, en ook wel in sommige niet-koloniale landen, voor haar werk op het gebied van onderwijs en van haar so-

[p. 72]

cialen en philanthropischen arbeid van de regeeringen financiëelen steun verkrijgt, die in verschillende gevallen zeer belangrijk is’, draagt de Zending, door het aanvaarden van dien steun, dan niet mede verantwoordelijkheid voor wat de imperialistische regeeringen in die landen doen of willen doen, voor de kanonnen, voor de annexatie?

Dr. Kraemer zegt: ‘De moderne zending werd geboren uit eenvoudige gehoorzaamheid aan de opdracht de volkeren tot Christus te bekeeren, uit brandende liefde tot Christus, en uit diepe bewogenheid over een wereld van millioenen, waar het Licht der wereld niet scheen.’ Zoo ziet hij 't, wel te verstaan, naar de idee. Maar dat de werkelijkheid ermee in strijd was, blijkt, waar hij erkent: ‘De Christelijke kerk, en ook de Zending, leed ondanks het feit dat het vuur der loutere, zichzelf vergetende godsvrucht steeds op haar altaar brandende bleef, in haar bewuste reactie op de niet-Christelijke wereld aan een geborneerd, ongodsdienstig, intellectualistisch waarheidsbegrip, waarvan het onvermijdelijk gevolg een hoogmoedig, wereldsch en dus onchristelijk superioriteitsgevoel was.’ Hij ziet 't als een van de vruchten der Zending, dat hierin verandering komt, dat men dieper is gaan beseffen, dat men de niet-Christelijke wereld ‘niet mag tegemoet treden in de houding van den Groot-kapitalist der definitieve religieuse waarheid’. Maar deze houding, die de eerste 19de eeuwsche zendelingen dus hebben bezeten, geeft den Oosterlingen niet geheel ongelijk, als ze de Zending laten vallen ‘onder het oordeel, dat over Europa als geheel in de harten leeft’. En het is aan twijfel onderhevig, of dit oordeel ooit nog te overwinnen zal zijn.

Dat ‘zendingsdrang en gestadig-vorderende wereldopening samentroffen op een wijze, die uitlokt om van een providentiëel samentreffen te spreken’, kunnen wij dus niet alleen niet onderschrijven, maar evenmin plaatsen in 't geheel van Kraemer's beschouwingen, die elders, sprekende van ‘het odium, waaronder de zending ligt bij het volbrengen van haar werk’, daaronder ‘den noodlottigen samenhang verstaat, dien de inheemsche volkeren zagen tusschen imperialisme (wereldopening!) en zending’.

Onder de resultaten van de zending, die volgens Dr. Kraemer in de eerste plaats resultaten voor het Christendom zelf

[p. 73]

zijn geweest, noemt hij dit: ‘Men is door de intensieve aanraking met het levende Heidendom dieper gaan voelen, dat grootheid en adel van geest overal ter wereld en in alle godsdiensten voorkomt en openbaar wordt, terwijl men er aan den anderen kant scherper oog door heeft gekregen voor het heidendom in eigen boezem.’ Inderdaad is dit een verheugend resultaat. Maar ligt het niet voor de hand te veronderstellen, dat dit inzicht in ‘de grootheid en adel van geest, die in alle godsdiensten voorkomt’ den zendingsdrang zal verzwakken, daar het ‘de diepe bewogenheid met die wereld van millioenen’ doet verkeeren in eerbied voor hen, terwijl tegelijk het besef van ‘het heidendom in eigen boezem’ het superioriteitsgevoel, dat maar niet toevallig met zendingsdrang samenging, verminderen zal? En zoo zou de Zending ondermijnd worden door haar eigen resultaat, want de waarheid van het Christendom is wel verheven boven wie het verkondigen, maar de prediking van het Christendom staat in levend verband met hen en ondergaat den invloed van hun veranderingen.

Voor de wereldgodsdiensten zelf heeft de ontmoeting met het Christendom o.a. tot uitwerking gehad: ‘ontwaking uit de algemeene verstarring; zelfbezinning en zelfkritiek, maar ook zelfbewustwording en zelfoverschatting’. Het Confucianisme b.v. ‘komt in vernieuwde gedaante weer in eere. Het Shintoiisme in Japan beleeft een hergeboorte als de ideale ideologie voor de vergoddelijking van den staat, waarop men Nieuw-Japan wil bouwen.’ Dit alles heeft de Christelijke Zending niet bedoeld en 't getuigt voor de eerlijke onbevangenheid van Dr. Kraemer, dat hij 't nochtans als een harer resultaten erkent. Ook verschijnen er ‘apologieën over Boeddhisme, Hindoeïsme en Islam, die, zich afzettend aan het Christendom en de Europeesche cultuur, de aanspraak op universeele waarheid van eigen godsdienst trachten te demonstreeren’. Ook deze resultaten van de Zending vormen dus een belemmering voor het eigenlijke doel van de Zending.

Dr. Kraemer stelt de vraag niet, die zich hier aan ons opdringt, of dit doel, met name bij de wereldgodsdiensten, wel ooit voor verwezenlijking vatbaar is. Dat er ‘op het terrein der primitieve volken nieuwe Kerken van honderdduizenden leden zijn gegroeid’ is ‘een eigen gebied, omdat deze gods-

[p. 74]

diensten tegenover elke wereldgodsdienst het onderspit moeten delven’. Het is echter nooit eerder gebeurd, dat het Christendom de belijders van een der andere wereldgodsdiensten voor zich won. Inderdaad: ‘in de Zending onder de wereldgodsdiensten trok de Christelijke Kerk haar zwaarste confrontatie-stonde tegen’. Dat het geen overmoed van haar was te verwachten, dat ze deze eeuwenoude levenssystemen zou kunnen vervangen, is nog niet gebleken.

‘De Oostersche godsdiensten zijn opnieuw in den smeltkroes,’ zegt Kraemer. Misschien, als het Christendom zelf ook in dien kroes komt, zal 't er vernieuwd uit te voorschijn treden en zal 't hebben geleerd zich voorloopig te beperken tot het oude Europa, waar zijn taak nog lang niet is voltooid. Inderdaad: ‘het Evangelie wil radicale revolutie’. Zoolang die radicale revolutie zich nog niet aan ons heeft voltrokken, die zeggen het evangelie te belijden, is het misschien voorbarig het te willen brengen aan volkeren, tot wie God op andere wijze spreekt.

Dr. Kraemer zegt aan 't eind, ‘dat de kracht en de beteekenis, welke het Christendom in de toekomst in Europa zal kunnen toonen, ten nauwste samenhangen met de kracht en beteekenis, die het Christendom in het Oosten zal kunnen winnen,’ en bedoelt blijkens zijn slotzin: dat ‘de Zending een levenskwestie voor het Christendom in Europa zelf is’, daar blijkbaar mee, dat 't Christendom in Europa aan macht zal winnen, naarmate het in 't Oosten meer vat krijgt op de geesten. Het zou echter ook mogelijk zijn, dat de beïnvloeding juist omgekeerd zal wezen en dat het Christendom in het Oosten geen wezenlijke beteekenis zal kunnen krijgen, zoolang het in Europa niet de kracht heeft zijn aanhangers te vernieuwen en te bekeeren. Als door de vruchtelooze poging de andere wereldgodsdiensten te overwinnen, de roep tot bekeering voor de Europeesche Christenen zelf doordringender klank zal krijgen, en zij zullen beseffen, dat zij in de eerste plaats zich zelf onder de loutering van het evangelie moeten stellen, zal de zending misschien Gods wezenlijke bedoeling met haar hebben vervuld. Maar te voorspellen valt hier voorshands niets, want voor het Christendom geldt zoo goed als voor de wereldgodsdiensten, dat ‘de eigenlijke ontmoeting in de diepte nog steeds moet plaats hebben’.