Het Kouter. Jaargang 1

[p. 540]

Pirandello †
Door P. Minderaa.

Een korte felle longontsteking maakte den 10den Dec. een plotseling einde aan het leven van een der onmeedoogendste ontleders van ons menschelijk bestaan. In deze enkele bladzijden bedoel ik geenszins zijn beeld te teekenen, doch slechts een enkele kantteekening te maken over de grondideeën van zijn omvangrijk werk. Overzichten van dat werk en van het persoonlijk leven, zonder hetwelk ook dit werk niet kan worden begrepen, vindt men deze week ongetwijfeld overvloedig in de pers.

Het grondprobleem, dat Pirandello in eindelooze variaties behandelde, is dat van het onpersoonlijk oer-leven, dat ook in menschelijke verschijning openbaar wordt en de vormen waarin het menschelijk bewustzijn of de menschelijke daad dit oerleven tracht te kristalliseeren. Hij heeft de schijnbare evidentie van deze vormen meestal met cynischen spot, een enkele maal in warme dramatiek vernietigend geanalyseerd. Hij was een typische Latijn, niet alleen om de beslissende rol die dit vormprobleem in zijn denken speelde, maar ook om de scherpe kontoeren, - naakt licht en felle slagschaduwen - waarin hij zijn figuren opstelde.

Pirandello heeft het relativisme van de laatste kwarteeuw tot zijn dwingendste consequentie gebracht door het als onontkoombaar te demonstreeren binnen de zoogen. eenheid van het bewustzijn. Niet slechts zijn de overtuigingen en oordeelen zijner menschen, trots hun als absoluut beleefd-worden, door duizend omstandigheden om hen relatief beperkt, maar ook het ik, dat als een zichzelf-kennende eenheid de drager dier overtuigingen scheen, valt voor zijn kritische blik in onsamenhangende brokstukken uiteen. Werkelijkheid en droom, nuchtere constateering en fantasie, normaal denken en waanzin, reëel leven en tooneel spelen in zijn stukken op zoo verbluffende wijze dooreen, dat de duizelige toeschouwer alle hou-

[p. 541]

vast verliest. Het eenige wat ons het vertrouwen doet behouden in de realiteit van ons wakend denken, is een zekere regelmatigheid; een zijner figuren spreekt het uit, dat wij nooit in staat zouden zijn droom en waken te onderscheiden, wanneer ook onze droomen regelmatigheid hadden. ‘Want onze geheele kennis der wereld hangt aan dezen dunnen draad: de regelmatigheid onzer waarnemingen.’ En ieder is binnen de gevangenismuren van dit eigen denken, waarin de grenzen van reëel en fantastisch voortdurend vloeibaar zijn, onherroepelijk opgesloten. Ziedaar een consequent solipsisme, een ontkenning tevens van elke mogelijkheid tot waarachtige menschelijke gemeenschap. Anselmo in zijn Mattia-Pascal-roman gebruikt het beeld, dat ons levensgevoel, waarin wij volwassenen ons van de onbewuste natuur onderscheiden, als een lamp is, die ieder brandend in zich draagt; in haar lichtschijn, de door haarzelf alleen opgewekte lichtkring, spelen zich al onze waardeeringen af, ook die van goed en kwaad. Daarbuiten ligt de onkenbare beangstigende duisternis. Maar dit licht is tevens de zelfgeschapen illusie die ons van den eeuwigen donkeren oerstroom van het groote Leven scheidt. Wie dit leerden doorzien, zullen zich niet meer door den schijn van persoonlijkheid laten begoochelen en vereenzamen. Zij zullen, zooals de genoemde Anselmo het zegt, trachten ‘het illusorisch lampje van het individueele bewustzijn’ te blusschen. Of zij zullen zich vrijmaken door zich objectief tegenover het eigen ik te stellen, door zich te redden in een vasten vrijen vorm en daarvoor het leven prijsgeven. Dit is de romantisch-tragische vlucht in het spel, waarvan Pirandello's Hendrik IV de grandiose vertolking is. Genezen van zijn waanzin-droom Hendrik IV te zijn, verweert deze tooneelfiguur zich tegen een ondragelijk leven in eigen realiteit door welbewust de historisch-vaste, vrijgeworden gestalte van Hendrik IV te blijven spelen.

Dit is echter een toegespitst uitzonderingsgeval. Wij allen, gewone menschen, kunnen slechts trachten het gestaltlooze Leven in zijn vaart bij te houden door in spelende lenigheid van gestalte tot gestalte te gaan, of door ons resigneerend en in humor als toeschouwer te plaatsen naast deze comedie des levens, de banden van de verschietende vormen aanvaardend zonder ze au sérieux te nemen, als een samenstel van

[p. 542]

nu eenmaal noodzakelijke ficties. De auteur zegt zelf in de inleiding van zijn bundel ‘Hermes met het dubbel aangezicht’: ‘Ik zie als het ware een labyrinth, waarin onze ziel zich op de verschillendste, in tegengestelde richting windende wegen ronddraait, zonder ooit den uitgang te vinden. En ik zie in dit labyrinth een Hermeszuil, die met het eene gelaat lacht en met het andere weent, ja met het eene lacht over het weenen van het andere.’

Ieder kan begrijpen wat dit voor het leven in gemeenschap wil zeggen. Een verschrikkelijke uitspraak van Hendrik IV moge dit illustreeren: ‘Wee hem, die zich, zooals ik, verliest in de beschouwing van dat gruwelijke, dat inderdaad tot waanzin voert: dat men staat bij een ander en dien in de oogen kijkt en dat men dan zichzelf voorkomt als een bedelaar voor een deur, waardoor men nooit kan binnentreden; wie binnentreedt kan nooit jij zelf zijn met je eigen innerlijke wereld, maar een onbekende, die is, zooals die ander je ziet in zijn ondoordringbare wereld.’ Menschelijke gemeenschap wordt ons hier getoond als de contradictie zelfe van menschelijk bestaan.

Pirandello's snijdend intellect zou het ook met alle Hermes-humor niet hebben kunnen uithouden in zulk een visie, wanneer hij niet gedragen werd door een onwrikbaar geloof in de goddelijke oer-werkelijkheid van het Leven, waartegenover al die zoo gewichtig geschatte vormgeving onbeduidend is, de zalige stroom, waaraan de ziel zich overgeeft, waarin alle menschelijke drift slechts een spel van schuim is. En het is in overeenstemming met deze mystieke overgave, dat hij verordende zijn lijk in grootsten eenvoud, zonder praal of lof, in een armenkoets naar zijn grafkelder te brengen. Er is in al dit spotten en afbreken een groote ernst, een drang naar volstrekte eerlijkheid. Men moge constateeren dat deze ernst in zijn ten top gevoerd intellectualisme blind bleef voor de mystieke banden, die ook de nog zoo vereenzaamde en in-zich-verwarde harten verbinden, men moge zijn mystiek ontoereikend achten om te leven en te sterven, men kan zijn grimmigen ernst niet ontkennen. En zijn werken blijven, afgezien van hun brillante litteraire waarde, voor ieder, die de dapperheid heeft zichzelve ten gronde toe te willen kennen, een zeer heilzame proef.